นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ, ถุลฺลจฺจยนฺติ อิทํ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ, โย ฉุเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. 252) อิมสฺส สุตฺตสฺส วเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ จ เกสญฺจิ อญฺญถาปิ อตฺถวิกปฺปสฺส วิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มหาอฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘กตฺวา มหาอฏฺฐกถํ สรีร’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา) วุตฺตํ, ตถาปิ เสสอฏฺฐกถาสุ ‘‘เมถุนราเคน มุเขนา’’ติ วจนสฺส อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหาอฏฺฐกถายํ ปนา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘องฺคชาเตนา’’ติ อวุตฺตตฺตา ‘‘อวิเสเสนา’’ติ วุตฺตํฯ

อิทานิ มหาอฏฺฐกถํ ปาฬิยา สํสนฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ตาว มหาอฏฺฐกถาย’’นฺติอาทิมาหฯ อิตรถา หิ ทุกฺกฏํ สิยาติ ปกติมุเขน ฉุปนฺตสฺส วิสาณาทิคฺคหเณ วิย ทุกฺกฏํ สิยาฯ เอวํ มหาอฏฺฐกถํ ปาฬิยา สํสนฺทิตฺวา อิทานิ ตตฺถ เกสญฺจิ อญฺญถา อตฺถวิกปฺปํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เกจิ ปนา’’ติอาทิมาหฯ สงฺฆาทิเสโสติ กายสํสคฺคสิกฺขาปเทน สงฺฆาทิเสโสฯ วุตฺตนเยเนวาติ เมถุนราเคเนวฯ ‘‘นิมิตฺตมุเขนา’’ติ วุตฺตตฺตา ติรจฺฉานคติตฺถิยา ปสฺสาวมคฺคํ เมถุนราเคน ปกติมุเขน ฉุปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํฯ กายสํสคฺคราเคน ทุกฺกฏนฺติ นิมิตฺตมุเขน วา ปกติมุเขน วา กายสํสคฺคราเคน ฉุปนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวฯ

เอกูนสตฺตติทฺวิสตจตุกฺกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สนฺถตจตุกฺกเภทกถาวณฺณนา

[61-2] ปฏิปนฺนกสฺสาติ อารทฺธวิปสฺสกสฺสฯ อุปาทินฺนกนฺติ กายินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุปาทินฺนเกน ผุสตีติ อุปาทินฺนเกน ผุสียติ ฆฏฺฏียตีติ เอวํ กมฺมนิ ย-การโลเปน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อถ วา เอวํ กโรนฺโต กิญฺจิ อุปาทินฺนกํ อุปาทินฺนเกน น ผุสติ น ฆฏฺเฏตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เลสํ โอฑฺเฑสฺสนฺตีติ เลสํ สมุฏฺฐาเปสฺสนฺติ, ปริกปฺเปสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สนฺถตาทิเภเทหิ ภินฺทิตฺวาติ สนฺถตาทิวิเสสเนหิ วิเสเสตฺวา, สนฺถตาทีหิ จตูหิ โยเชตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

สนฺถตายาติ เอกเทเส สมุทายโวหาโร ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติอาทีสุ วิยฯ

ตถา หิ ปฏสฺส เอกเทเสปิ ทฑฺเฒ ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติ โวหรนฺติ , เอวํ อิตฺถิยา วจฺจมคฺคาทีสุ กิสฺมิญฺจิ มคฺเค สนฺถเต อิตฺถี ‘‘สนฺถตา’’ติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘สนฺถตา นามา’’ติอาทิฯ วตฺถาทีนิ อนฺโต อปฺปเวเสตฺวา พหิ ฐเปตฺวา พนฺธนํ สนฺธาย ‘‘ปลิเวเฐตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เอกเทเส สมุทายโวหารวเสเนว ภิกฺขุปิ ‘‘สนฺถโต’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘สนฺถโต นามา’’ติอาทิฯ ยตฺตเก ปวิฏฺเฐติ ติลผลมตฺเต ปวิฏฺเฐฯ อกฺขิอาทิมฺหิ สนฺถเตปิ ยถาวตฺถุกเมวาติ อาห ‘‘ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเต ถุลฺลจฺจยํ, ทุกฺกฏกฺเขตฺเต ทุกฺกฏเมว โหตี’’ติฯ

ขาณุํ ฆฏฺเฏนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อิตฺถินิมิตฺตสฺส อนฺโต ขาณุํ ปเวเสตฺวา สมตลํ อติริตฺตํ วา ขาณุํ ฆฏฺเฏนฺตสฺส ทุกฺกฏํ ปเวสาภาวโตฯ สเจ ปน อีสกํ อนฺโต ปวิสิตฺวา ฐิตํ ขาณุกเมว องฺคชาเตน ฉุปติ, ปาราชิกเมวฯ ตสฺส ตลนฺติ เวฬุนฬาทิกสฺส อนฺโตตลํฯ วินีตวตฺถูสุ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขุ สีวถิกํ คนฺตฺวา ฉินฺนสีสํ ปสฺสิตฺวา วฏฺฏกเต มุเข อจฺฉุปนฺตํ องฺคชาตํ ปเวเสสิฯ ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสิ…เป.… อนาปตฺติ ภิกฺขุ ปาราชิกสฺส, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา ตสฺส สุตฺตสฺส อนุโลมโต ‘‘อากาสคตเมว กตฺวา ปเวเสตฺวา นีหรติ, ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปารา. 73) วุตฺตํฯ พหิทฺธา ขาณุเกติ อนฺโตปเวสิตเวณุปพฺพาทิกสฺส พหิ นิกฺขนฺตขาณุเกฯ เมถุนราเคน อินฺทฺริยพทฺธอานินฺทฺริยพทฺธสนฺตาเนสุ ยตฺถ กตฺถจิ อุปกฺกมนฺตสฺส น สกฺกา อนาปตฺติยา ภวิตุนฺติ ‘‘ทุกฺกฏเมวา’’ติ วุตฺตํฯ เตเนว วินีตวตฺถุมฺหิ อฏฺฐิเกสุ อุปกฺกมนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ

สนฺถตจตุกฺกเภทกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ราชปจฺจตฺถิกาทิจตุกฺกเภทกถาวณฺณนา

[65] สามญฺญโชตนาย ปกรณโต วิเสสวินิจฺฉโยติ อาห ‘‘ธุตฺตาติ เมถุนุปสํหิตขิฑฺฑาปสุตา’’ติอาทิฯ อิทานิ สามญฺญโตปิ อตฺถสมฺภวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถิธุตฺตสุราธุตฺตาทโย วา’’ติ อาหฯ หทยนฺติ หทยมํสํฯ

สพฺพากาเรน จตุกฺกเภทกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ