เอวรูเป กาเล อสาทิยนํ นาม น สพฺเพสํ วิสโยติ อาห ‘‘อิมญฺหิ เอวรูปํ อารทฺธวิปสฺสก’’นฺติอาทิ ฯ เอกาทสหิ อคฺคีหีติ ราคโทสโมหชาติชรามรณโสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสงฺขาเตหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิฯ ราคาทโย หิ อนุฑหนฏฺเฐน ‘‘อคฺคี’’ติ วุจฺจนฺติฯ เต หิ ยสฺส สนฺติ , ตํ นิฑหนฺติ, มหาปริฬาหา จ โหนฺติ ทุนฺนิพฺพาปยา จฯ ภควตา จ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคโห อิจฺฉิโตเยวาติ อาห – ‘‘ปจฺจตฺถิกานญฺจสฺส มโนรถวิฆาตํ กโรนฺโต’’ติฯ อสฺสาติ อสาทิยนฺตสฺส ยถาวุตฺตคุณสมงฺคิสฺสฯ

ปฐมจตุกฺกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เอกูนสตฺตติทฺวิสตจตุกฺกกถาวณฺณนา

[59-60] อกฺขายิตนิมิตฺตา อกฺขายิต-สทฺเทน วุตฺตา อุตฺตรปทโลเปนาติ อาห ‘‘โสณสิงฺคาลาทีหิ อกฺขายิตนิมิตฺต’’นฺติฯ อกฺขายิตํ นิมิตฺตํ ยสฺสา สา อกฺขายิตนิมิตฺตาฯ ‘‘ชาครนฺติ’’นฺติอาทิ วิเสสนรหิตตฺตา ‘‘สุทฺธิกจตุกฺกานี’’ติ วุตฺตํฯ

สมานาจริยกา เถราติ เอกาจริยสฺส ปาฐกนฺเตวาสิกาฯ มหาภเยติ พฺราหฺมณติสฺสภเยฯ คงฺคาย อปรภาโค อปรคงฺคํฯ วต เรติ ครหตฺเถ นิปาโตฯ อวิสฺสชฺชนฺเตน กิํ กตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘นิจฺจกาลํ โสตพฺพ’’นฺติอาทิฯ เอวํ วินยครุกานนฺติ อิมินา อุปริ เตหิ วุจฺจมานวินิจฺฉยสฺส ครุกรณียตาย การณํ วุตฺตํฯ สพฺพํ ปริยาทิยิตฺวาติ สพฺพํ ปาราชิกกฺเขตฺตํ อนวเสสโต คเหตฺวาฯ โสตํ ฉินฺทิตฺวาติ ปาราชิกกฺเขตฺเต วีติกฺกมโสตํ ฉินฺทิตฺวาฯ อปญฺญตฺตภาวโต ยุตฺติอภาวโต จ ‘‘ปาราชิกจฺฉายา ปเนตฺถ น ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘อุปฑฺฒกฺขายิตภาวสฺส ทุพฺพินิจฺฉยตฺตา ตตฺถ ปาราชิกํ น ปญฺญเปสี’’ติ วทนฺติ, ตํ อการณํ, น จ ทุพฺพินิจฺฉยตา อปญฺญตฺติการณํ เยภุยฺยกฺขายิตาทีสุปิ ทุพฺพินิจฺฉยภาวสฺส สมานตฺตาฯ อุปฑฺฒกฺขายิตโต หิ กิญฺจิเทว อธิกํ อูนํ วา ยทิ ขายิตํ สิยา, ตมฺปิ เยภุยฺเยน ขายิตํ อกฺขายิตนฺติ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ อุปฑฺฒกฺขายิตมิว เยภุยฺยกฺขายิตาทีนิปิ ทุพฺพินิจฺฉยาเนวฯ

อปิจ อุปฑฺฒกฺขายิตํ ยทิ สภาวโต ปาราชิกกฺเขตฺตํ สิยา, น ตตฺถ ภควา ทุพฺพินิจฺฉยนฺติ ปาราชิกํ น ปญฺญเปติฯ

อิทานิ เถเรน กตวินิจฺฉยเมว อุปตฺถมฺเภตฺวา อปรมฺปิ ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ นิมิตฺเต อปฺปมตฺติกาปิ มํสราชิ สเจ อวสิฏฺฐา โหติ, ตํ เยภุยฺยกฺขายิตเมว โหติ, ตโต ปรํ ปน สพฺพโส ขายิเต นิมิตฺเต ทุกฺกฏเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตโต ปรํ ถุลฺลจฺจยํ นตฺถี’’ติฯ อถ วา เยภุยฺเยน ขายิตํ นาม วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคมุขานํ จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ ทฺเว โกฏฺฐาเส อติกฺกมฺม ยาว ตติยโกฏฺฐาสสฺส ปริโยสานา ขาทิตํ, ตโต ปรํ ปน ตติยโกฏฺฐาสํ อติกฺกมฺม ยาว จตุตฺถโกฏฺฐาสสฺส ปริโยสานา ขาทิตํ ทุกฺกฏวตฺถูติ เวทิตพฺพํฯ มตสรีรสฺมิํเยว เวทิตพฺพนฺติ ‘‘มตํ เยภุยฺเยน อกฺขายิต’’นฺติอาทิวจนโตฯ ‘‘ยทิปิ นิมิตฺตํ สพฺพโส ขายิตนฺติอาทิ สพฺพํ ชีวมานกสรีรเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ มหาคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ เกนจิ ปน ‘‘ตํ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพ’’นฺติ ลิขิตํฯ กิเมตฺถ วีมํสิตพฺพํ ชีวมานกสรีรสฺเสว อธิกตตฺตา มตสรีเร ลพฺภมานสฺส วินิจฺฉยสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตา จฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายมฺปิ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา) –

‘‘ชีวมานกสรีรสฺส วุตฺตปฺปกาเร มคฺเค สเจปิ ตจาทีนิ อนวเสเสตฺวา สพฺพโส ฉินฺเน นิมิตฺตสณฺฐานมตฺตํ ปญฺญายติ, ตตฺถ อนฺตมโส องฺคชาเต อุฏฺฐิกํ อนฏฺฐกายปฺปสาทํ ปีฬกํ วา จมฺมขีลํ วา ปเวเสนฺตสฺสปิ เสวนจิตฺเต สติ ปาราชิกํ, นฏฺฐกายปฺปสาทํ สุกฺขปีฬกํ วา มตจมฺมํ วา โลมํ วา ปเวเสนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ สเจ นิมิตฺตสณฺฐานมตฺตมฺปิ อนวเสเสตฺวา สพฺพโส มคฺโค อุปฺปาฏิโต, ตตฺถ อุปกฺกมโต วณสงฺเขปวเสน ถุลฺลจฺจย’’นฺติ –

ชีวมานกสรีรสฺมิํเยว ยถาวุตฺตวินิจฺฉโย ทสฺสิโตฯ

สพฺพโส ขายิตนฺติ นิมิตฺตปฺปเทเส พหิฏฺฐิตํ ฉวิจมฺมํ สพฺพโส ฉินฺทิตฺวา โสณสิงฺคาลาทีหิ ขายิตสทิสํ กตํฯ เตเนวาห ‘‘ฉวิจมฺมํ นตฺถี’’ติฯ นิมิตฺตมํสสฺส ปน อพฺภนฺตเร ฉวิจมฺมสฺส จ วิชฺชมานตฺตา ‘‘นิมิตฺตสณฺฐานํ ปญฺญายตี’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ปเวสนํ ชายตี’’ติฯ

นิมิตฺตสณฺฐานํ ปน อนวเสเสตฺวาติ นิมิตฺตากาเรน ฐิตํ ฉวิจมฺมมํสาทิํ อนวเสเสตฺวาฯ ชีวมานกสรีเร ลพฺภมานวิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มตสรีเร ลพฺภมานวิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มตสรีเร ปนา’’ติอาทิฯ

มนุสฺสานํ ชีวมานกสรีเรติอาทินา ปน อกฺขิอาทโยปิ วณสงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ วเณน เอกปริจฺเฉทํ กตฺวา อกฺขิอาทีสุปิ ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํฯ เตสญฺจ วณสงฺคโห ‘‘นวทฺวาโร มหาวโณ’’ติ (มิ. ป. 2.6.1) เอวมาทิสุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ ติรจฺฉานคตานํ อกฺขิกณฺณวเณสุ ทุกฺกฏํ ปน อฏฺฐกถาปฺปมาเณน คเหตพฺพํฯ ยถา หิ มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคเตสุ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคมุขานํ ปาราชิกวตฺถุภาเว นานากรณํ นตฺถิ, เอวํ อกฺขิอาทีนมฺปิ ถุลฺลจฺจยาทิวตฺถุภาเว นินฺนานากรเณน ภวิตพฺพํฯ วเณ ถุลฺลจฺจยญฺจ ‘‘อมคฺเคน อมคฺคํ ปเวเสติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. 66) สามญฺญโต วุตฺตํ, น ปน ‘‘มนุสฺสาน’’นฺติ วิเสสนํ อตฺถิฯ ยทิ จ ติรจฺฉานคตานํ วเณสุ ถุลฺลจฺจเยน น ภวิตพฺพํ, ปตงฺคมุขมณฺฑูกสฺส มุขสณฺฐาเน วณสงฺเขปโต ถุลฺลจฺจยํ น วตฺตพฺพํ, วุตฺตญฺจ, ตสฺมา อฏฺฐกถาจริยา เอเวตฺถ ปมาณํฯ ภควโต อธิปฺปายญฺญุโน หิ อฏฺฐกถาจริยาฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘พุทฺเธน ธมฺโม วินโย จ วุตฺโต, โย ตสฺส ปุตฺเตหิ ตเถว ญาโต’’ติอาทิ (ปารา. อฏฺฐ. 1.)ฯ มนุสฺสานนฺติ อิตฺถิปุริสปณฺฑกอุภโตพฺยญฺชนกานํ สามญฺญโต วุตฺตํฯ วตฺถิโกเสสูติ วตฺถิปุเฏสุ ปุริสานํ องฺคชาตโกเสสุฯ มตสรีรํ ยาว อุทฺธุมาตกาทิภาเวน กุถิตํ น โหติ, ตาว อลฺลสรีรนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห – ‘‘ยทา ปน สรีรํ อุทฺธุมาตกํ โหตี’’ติอาทิฯ ปาราชิกวตฺถุญฺจ ถุลฺลจฺจยวตฺถุญฺจ วิชหตีติ เอตฺถ ปาราชิกวตฺถุภาวํ ถุลฺลจฺจยวตฺถุภาวญฺจ วิชหตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มตานํ ติรจฺฉานคตานนฺติ สมฺพนฺโธฯ

เมถุนราเคน วตฺถิโกสํ ปเวเสนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปตฺถิโกสํ อปฺปเวเสนฺโต’’ติฯ อิตฺถิยา อปฺปเวเสนฺโตติ อิตฺถิยา นิมิตฺตํ อปฺปเวเสนฺโตฯ อปฺปเวเสนฺโตติ จ ปเวสนาธิปฺปายสฺส อภาวํ ทสฺเสติฯ ปเวสนาธิปฺปาเยน พหิ ฉุปนฺตสฺส ปน เมถุนสฺส ปุพฺพปโยคตฺตา ทุกฺกเฏเนว ภวิตพฺพํฯ

นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ, ถุลฺลจฺจยนฺติ อิทํ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ, โย ฉุเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. 252) อิมสฺส สุตฺตสฺส วเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ จ เกสญฺจิ อญฺญถาปิ อตฺถวิกปฺปสฺส วิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มหาอฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘กตฺวา มหาอฏฺฐกถํ สรีร’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา) วุตฺตํ, ตถาปิ เสสอฏฺฐกถาสุ ‘‘เมถุนราเคน มุเขนา’’ติ วจนสฺส อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหาอฏฺฐกถายํ ปนา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘องฺคชาเตนา’’ติ อวุตฺตตฺตา ‘‘อวิเสเสนา’’ติ วุตฺตํฯ

อิทานิ มหาอฏฺฐกถํ ปาฬิยา สํสนฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ตาว มหาอฏฺฐกถาย’’นฺติอาทิมาหฯ อิตรถา หิ ทุกฺกฏํ สิยาติ ปกติมุเขน ฉุปนฺตสฺส วิสาณาทิคฺคหเณ วิย ทุกฺกฏํ สิยาฯ เอวํ มหาอฏฺฐกถํ ปาฬิยา สํสนฺทิตฺวา อิทานิ ตตฺถ เกสญฺจิ อญฺญถา อตฺถวิกปฺปํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เกจิ ปนา’’ติอาทิมาหฯ สงฺฆาทิเสโสติ กายสํสคฺคสิกฺขาปเทน สงฺฆาทิเสโสฯ วุตฺตนเยเนวาติ เมถุนราเคเนวฯ ‘‘นิมิตฺตมุเขนา’’ติ วุตฺตตฺตา ติรจฺฉานคติตฺถิยา ปสฺสาวมคฺคํ เมถุนราเคน ปกติมุเขน ฉุปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํฯ กายสํสคฺคราเคน ทุกฺกฏนฺติ นิมิตฺตมุเขน วา ปกติมุเขน วา กายสํสคฺคราเคน ฉุปนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวฯ

เอกูนสตฺตติทฺวิสตจตุกฺกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สนฺถตจตุกฺกเภทกถาวณฺณนา

[61-2] ปฏิปนฺนกสฺสาติ อารทฺธวิปสฺสกสฺสฯ อุปาทินฺนกนฺติ กายินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุปาทินฺนเกน ผุสตีติ อุปาทินฺนเกน ผุสียติ ฆฏฺฏียตีติ เอวํ กมฺมนิ ย-การโลเปน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อถ วา เอวํ กโรนฺโต กิญฺจิ อุปาทินฺนกํ อุปาทินฺนเกน น ผุสติ น ฆฏฺเฏตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เลสํ โอฑฺเฑสฺสนฺตีติ เลสํ สมุฏฺฐาเปสฺสนฺติ, ปริกปฺเปสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สนฺถตาทิเภเทหิ ภินฺทิตฺวาติ สนฺถตาทิวิเสสเนหิ วิเสเสตฺวา, สนฺถตาทีหิ จตูหิ โยเชตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

สนฺถตายาติ เอกเทเส สมุทายโวหาโร ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติอาทีสุ วิยฯ