ปฐมจตุกฺกกถาวณฺณนา

[57] อสฺสาติ อาขฺยาติกปทนฺติ ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โหตี’’ติ อาหฯ คณฺฐิปเทสุ ปน ‘‘อสฺสาติ ปุคฺคลํ ปรามสิตฺวา โหตีติ วจนเสโส ทสฺสิโต’’ติปิ อตฺถวิกปฺโป ทสฺสิโต, น โส สุนฺทรตโรฯ ยทิ หิ วจนเสโส อธิปฺเปโต สิยา, ‘‘โหตี’’ติ วตฺตพฺพํ, เตเนว อญฺญสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป โหตีติ วจนเสโส กโตฯ

[58] สาทิยนฺตสฺเสวาติ เอตฺถ สาทิยนํ นาม เสเวตุกามตาจิตฺตสฺส อุปฏฺฐาปนนฺติ อาห ‘‘ปฏิเสวนจิตฺตสมงฺคิสฺสา’’ติฯ ‘‘ปฏิปกฺขํ อตฺถยนฺตีติ สิกฺขากามานํ ภิกฺขูนํ ปฏิปกฺขํ ทุสฺสีลภาวํ อตฺถยนฺตี’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อตฺตโน เวริปุคฺคลสฺส ปน ปฏิปกฺขภูตํ กญฺจิ อมิตฺตํ อตฺถยนฺติ คเวสนฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปจฺจตฺถิกา หิ อตฺตโน เวริํ นาเสตุกามา ตสฺส ปฏิปกฺขภูตํ กญฺจิ อมิตฺตํ อตฺตโน สหายภาวมุปคจฺฉนฺตํ อิจฺฉนฺติฯ ราชปจฺจตฺถิกาทีนํ อุปริ วกฺขมานตฺตา ตทนุรูปวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขู เอว ปจฺจตฺถิกา ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา’’ติ อาหฯ ‘‘ภิกฺขุสฺส ปจฺจตฺถิกา ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา’’ติ เอวํ ปน วุจฺจมาเน ภิกฺขุสฺส ปจฺจตฺถิกา ราชาทโยปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหนฺตีติ ราชปจฺจตฺถิกาทโย วิสุํ น วตฺตพฺพา สิยุํ, อญฺญตฺถ ปน ภิกฺขุสฺส ปจฺจตฺถิกา ภิกฺขุปจฺจตฺถิกาติ อยมตฺโถ ลพฺภเตว ‘‘สาสนปจฺจตฺถิกา’’ติ ยถาฯ อิสฺสาปกตาติ ปเรสํ ลาภสกฺการาทิอสหนลกฺขณาย อิสฺสาย อภิภูตาฯ นิปฺปริปฺผนฺทนฺติ ปริปฺผนฺทวิรหิตํ, ยถา จลิตุํ ปริวตฺติตุํ น สกฺโกติ, ตถา คเหตฺวาติ อตฺโถฯ สมฺปโยเชนฺตีติ วจฺจมคฺเคน สทฺธิํ โยเชนฺติฯ

ตสฺมิํ ขเณติ ตสฺมิํ ปเวสนกฺขเณ, อคฺคโต ยาว มูลา ปเวสนกาโล ‘‘ปเวสนกฺขโณ’’ติ วุจฺจติฯ สาทิยนํ นาม เสวนจิตฺตสฺส อุปฺปาทนนฺติ อาห ‘‘เสวนจิตฺตํ อุปฏฺฐาเปตี’’ติฯ ปวิฏฺฐกาเลติ องฺคชาตสฺส ยตฺตกํ ฐานํ ปเวสนารหํ, ตตฺตกํ อนวเสสโต ปวิฏฺฐกาเลฯ เอวํ ปวิฏฺฐสฺส อุทฺธรณารมฺภโต อนฺตรา ฐิตกาโล ฐิตํ นามฯ อฏฺฐกถายํ ปน มาตุคามสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺฐิํ ปตฺวา สพฺพถา วายมโต โอรมิตฺวา ฐิตกาลํ สนฺธาย ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺฐิสมเย’’ติ วุตฺตํฯ อุทฺธรณํ นาม ยาว อคฺคา นีหรณกาโลติ อาห – ‘‘นีหรณกาเล ปฏิเสวนจิตฺตํ อุปฏฺฐาเปตี’’ติฯ องฺคารกาสุนฺติ องฺคารราสิํฯ

เอวรูเป กาเล อสาทิยนํ นาม น สพฺเพสํ วิสโยติ อาห ‘‘อิมญฺหิ เอวรูปํ อารทฺธวิปสฺสก’’นฺติอาทิ ฯ เอกาทสหิ อคฺคีหีติ ราคโทสโมหชาติชรามรณโสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสงฺขาเตหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิฯ ราคาทโย หิ อนุฑหนฏฺเฐน ‘‘อคฺคี’’ติ วุจฺจนฺติฯ เต หิ ยสฺส สนฺติ , ตํ นิฑหนฺติ, มหาปริฬาหา จ โหนฺติ ทุนฺนิพฺพาปยา จฯ ภควตา จ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคโห อิจฺฉิโตเยวาติ อาห – ‘‘ปจฺจตฺถิกานญฺจสฺส มโนรถวิฆาตํ กโรนฺโต’’ติฯ อสฺสาติ อสาทิยนฺตสฺส ยถาวุตฺตคุณสมงฺคิสฺสฯ

ปฐมจตุกฺกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เอกูนสตฺตติทฺวิสตจตุกฺกกถาวณฺณนา

[59-60] อกฺขายิตนิมิตฺตา อกฺขายิต-สทฺเทน วุตฺตา อุตฺตรปทโลเปนาติ อาห ‘‘โสณสิงฺคาลาทีหิ อกฺขายิตนิมิตฺต’’นฺติฯ อกฺขายิตํ นิมิตฺตํ ยสฺสา สา อกฺขายิตนิมิตฺตาฯ ‘‘ชาครนฺติ’’นฺติอาทิ วิเสสนรหิตตฺตา ‘‘สุทฺธิกจตุกฺกานี’’ติ วุตฺตํฯ

สมานาจริยกา เถราติ เอกาจริยสฺส ปาฐกนฺเตวาสิกาฯ มหาภเยติ พฺราหฺมณติสฺสภเยฯ คงฺคาย อปรภาโค อปรคงฺคํฯ วต เรติ ครหตฺเถ นิปาโตฯ อวิสฺสชฺชนฺเตน กิํ กตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘นิจฺจกาลํ โสตพฺพ’’นฺติอาทิฯ เอวํ วินยครุกานนฺติ อิมินา อุปริ เตหิ วุจฺจมานวินิจฺฉยสฺส ครุกรณียตาย การณํ วุตฺตํฯ สพฺพํ ปริยาทิยิตฺวาติ สพฺพํ ปาราชิกกฺเขตฺตํ อนวเสสโต คเหตฺวาฯ โสตํ ฉินฺทิตฺวาติ ปาราชิกกฺเขตฺเต วีติกฺกมโสตํ ฉินฺทิตฺวาฯ อปญฺญตฺตภาวโต ยุตฺติอภาวโต จ ‘‘ปาราชิกจฺฉายา ปเนตฺถ น ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘อุปฑฺฒกฺขายิตภาวสฺส ทุพฺพินิจฺฉยตฺตา ตตฺถ ปาราชิกํ น ปญฺญเปสี’’ติ วทนฺติ, ตํ อการณํ, น จ ทุพฺพินิจฺฉยตา อปญฺญตฺติการณํ เยภุยฺยกฺขายิตาทีสุปิ ทุพฺพินิจฺฉยภาวสฺส สมานตฺตาฯ อุปฑฺฒกฺขายิตโต หิ กิญฺจิเทว อธิกํ อูนํ วา ยทิ ขายิตํ สิยา, ตมฺปิ เยภุยฺเยน ขายิตํ อกฺขายิตนฺติ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ อุปฑฺฒกฺขายิตมิว เยภุยฺยกฺขายิตาทีนิปิ ทุพฺพินิจฺฉยาเนวฯ