อนุปญฺญตฺติวณฺณนา

ติรจฺฉาเนสุ คตายาติ ติรจฺฉาเนสุ อุปฺปนฺนายฯ ยสฺมา ติรจฺฉานคตา นาม อติขุทฺทกาปิ โหนฺติ, เยสํ มคฺเคสุ ติลผลมตฺตมฺปิ ปเวสนํ นปฺปโหติ, ตสฺมา น สพฺพาว ติรจฺฉานคติตฺถิโย ปาราชิกวตฺถุภูตาติ ปเวสนปฺปโหนกวเสน ลพฺภมานกติรจฺฉานคติตฺถิโย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปาราชิกวตฺถุภูตา เอว เจตฺถา’’ติอาทิมาหฯ อปทานํ อหิมจฺฉาติอาทิคาถา ปาราชิกวตฺถูนํ เหฏฺฐิมปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ โปราเณหิ ฐปิตาฯ ตตฺถ อหีติ ชาตินิทฺเทเสน สพฺพาปิ สปฺปชาติ สงฺคหิตาติ อาห – ‘‘อหิคฺคหเณน…เป.… ทีฆชาติ สงฺคหิตา’’ติฯ ตตฺถ โคนสาติ สปฺปวิเสสา, เยสํ ปิฏฺฐีสุ มหนฺตานิ มณฺฑลานิ สนฺทิสฺสนฺติฯ มจฺฉคฺคหณํ โอทกชาติยา อุปลกฺขณปทนฺติ อาห – ‘‘มจฺฉคฺคหเณน…เป.… โอทกชาติ สงฺคหิตา’’ติฯ เตเนว มณฺฑูกกจฺฉปานํ สปาทกตฺเตปิ โอทกชาติกตฺตา สงฺคโห กโตฯ

มุขสณฺฐานนฺติ โอฏฺฐจมฺมสณฺฐานํฯ วณสงฺเขปํ คจฺฉตีติ วณสงฺคหํ คจฺฉติ นวสุ วณมุเขสุ สงฺคหิตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ วเณ ถุลฺลจฺจยญฺจ ‘‘อมคฺเคน อมคฺคํ ปเวเสติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ อิมสฺส วเสน เวทิตพฺพํฯ ตสฺมิญฺหิ สุตฺเต ทฺวีสุ สมฺภินฺนวเณสุ เอเกน วเณน ปเวเสตฺวา ทุติเยน นีหรนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํฯ วกฺขติ จ ‘‘อิมสฺส สุตฺตสฺส อนุโลมวเสน สพฺพตฺถ วณสงฺเขเป ถุลฺลจฺจยํ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.66)ฯ กุกฺกุฏิคฺคหณมฺปิ สพฺพาย ปกฺขิชาติยา อุปลกฺขณปทนฺติ อาห – ‘‘กุกฺกุฏิคฺคหเณน…เป.… ปกฺขิชาติ สงฺคหิตา’’ติฯ มชฺชาริคฺคหณมฺปิ จตุปฺปทชาติยา อุปลกฺขณปทนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห – ‘‘มชฺชาริคฺคหเณน…เป.… จตุปฺปทชาติ สงฺคหิตา’’ติฯ รุกฺขสุนขา นาม กลนฺทกาติปิ วทนฺติฯ มงฺคุสาติ นงฺคุลาฯ

ปราชิต-สทฺโท อุปสคฺคสฺส วุทฺธิํ กตฺวา ต-การสฺส จ ก-การํ กตฺวา ปาราชิโกติ นิทฺทิฏฺโฐติ อาห ‘‘ปาราชิโกติ ปราชิโต’’ติฯ ‘‘กตฺถจิ อาปตฺตีติ ‘ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํเสยฺยา’ติอาทีสุ (ปารา. 384, 391), กตฺถจิ สิกฺขาปทนฺติ อิทํ ปน ทิสฺวา ชานิตพฺพ’’นฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ปราชยตีติ ปาราชิกํ, ปาราชิกาติ จ กตฺตุสาธเนน ปาราชิก-สทฺเทน สิกฺขาปทํ อาปตฺติ จ วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย ตํ อติกฺกมตี’’ติอาทิฯ ปุคฺคโล ปน กมฺมสาธเนน ปาราชิก-สทฺเทน วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุคฺคโล ยสฺมา ปราชิโต’’ติอาทิฯ

เอตเมว หิ อตฺถํ สนฺธายาติ ‘‘ตํ อาปตฺติํ อาปนฺโน ปุคฺคโล ปราชิโต โหติ ปราชยมาปนฺโน’’ติ เอตมตฺถํ สนฺธายฯ จุโต ปรทฺโธติอาทินา หิ ตํ อาปตฺติํ อาปนฺนปุคฺคโล จุโต โหติ ปราชิโต ปราชยํ อาปนฺโนติ อยมตฺโถ วิญฺญายติ, น ปน ปุคฺคโล ปาราชิโก นาม โหตีติ เอตมตฺถํ สนฺธายาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ

น หิ ปริวาเรปิ คาถา ปุคฺคลวุตฺติปาราชิกสทฺทนิพฺพจนทสฺสนตฺถํ วุตฺตา อาปตฺติวุตฺตีนํ ปาราชิกา-ทิสทฺทานํ นิพฺพจนวิภาคปฺปสงฺเค วุตฺตตฺตาฯ อยญฺหิ ปริวารคาถาย อตฺโถ (ปริ. อฏฺฐ. 339) – ยทิทํ ปุคฺคลาปตฺติสิกฺขาปทปาราชิเกสุ อาปตฺติปาราชิกํ นาม วุตฺตํ, ตํ อาปชฺชนฺโต ปุคฺคโล ยสฺมา ปราชิโต ปราชยมาปนฺโน สทฺธมา จุโต ปรทฺโธ ภฏฺโฐ นิรงฺกโต จ โหติ, อนีหเฏ ตสฺมิํ ปุคฺคเล ปุน อุโปสถปวารณาทิเภโท สํวาโส นตฺถิ, เตเนตํ อิติ วุจฺจติ เตน การเณน เอตํ อาปตฺติปาราชิกํ อิติ วุจฺจตีติฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยสฺมา ปราชิโต โหติ เอเตน, ตสฺมา เอตํ ปาราชิกนฺติ วุจฺจตีติฯ ปริภฏฺโฐติ สาสนโต ภฏฺโฐ, ปริหีโนติ อตฺโถฯ ฉินฺโนติ อนฺตรา ขณฺฑิโตฯ

สทฺธิํ โยชนายาติ ปทโยชนาย สทฺธิํฯ จตุพฺพิธํ สงฺฆกมฺมนฺติ อปโลกนาทิวเสน จตุพฺพิธํ กมฺมํฯ สีมาปริจฺฉินฺเนหีติ เอกสีมาปริยาปนฺเนหิฯ ปกตตฺตา นาม ปาราชิกํ อนาปนฺนา อนุกฺขิตฺตา จฯ ปญฺจวิโธปีติ นิทานุทฺเทสาทิวเสน ปญฺจวิโธปิฯ นหาปิตปุพฺพกานํ วิย โอธิสอนุญฺญาตํ ฐเปตฺวา อวเสสํ สพฺพมฺปิ สิกฺขาปทํ สพฺเพหิปิ ลชฺชีปุคฺคเลหิ อนติกฺกมนียตฺตา วุตฺตํ ‘‘สพฺเพหิปิ ลชฺชีปุคฺคเลหิ สมํ สิกฺขิตพฺพภาวโต’’ติฯ สมนฺติ สทฺธิํ, เอกปฺปหาเรน วาฯ สิกฺขิตพฺพภาวโตติ อนติกฺกมนวเสน อุคฺคหปริปุจฺฉาทินา จ สิกฺขิตพฺพภาวโตฯ สามญฺญสิกฺขาปเทสุ ‘‘อิทํ ตยา น สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ เอวํ อพหิกาตพฺพโต ‘‘น เอโกปิ ตโต พหิทฺธา สนฺทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ ยํ ตํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[56] น เกวลํ อิตฺถิยา เอว นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถูติ อิมินา เกวลํ อิตฺถิยา เอว นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถุ น โหติ, อถ โข อุภโตพฺยญฺชนกปณฺฑกปุริสานมฺปิ นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถูติ ทสฺเสติฯ น จ มนุสฺสิตฺถิยา เอวาติ อิมินา ปน มนุสฺสิตฺถิยา เอว นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถุ น โหติ, อมนุสฺสิตฺถิติรจฺฉานคติตฺถิอมนุสฺสุภโตพฺยญฺชนกาทีนมฺปิ นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถูติ ทสฺเสติฯ ‘‘วตฺถุเมว น โหตีติ อมนุสฺสิตฺถิปสงฺเคน อาคตํ สุวณฺณรชตาทิมยํ ปฏิกฺขิปตี’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติฯ น หิ อิโต ปุพฺเพ อมนุสฺสิตฺถิคฺคหณํ กตํ อตฺถิ, เยน ตปฺปสงฺโค สิยาฯ

อิทาเนว หิ ‘‘ติสฺโส อิตฺถิโย’’ติอาทินา อมนุสฺสิตฺถิคฺคหณํ กตํ, น จ อมนุสฺสิตฺถิคฺคหเณน สุวณฺณรชตาทิมยานํ ปสงฺโค ยุตฺโตฯ มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานชาติวเสน ติวิธา กตฺวา ปาราชิกวตฺถุภูตสตฺตานํ นิทฺเทเสน สุวณฺณรชตาทิมยานํ ปสงฺคสฺส นิวตฺติตตฺตาฯ ตถา หิ อิตฺถิปุริสาทีสุ มนุสฺสามนุสฺสาทีสุ วา กญฺจิ อนามสิตฺวา อวิเสเสน ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยา’’ติ เอตฺตกเมว มาติกายํ วุตฺตํฯ ตสฺส ปทภาชเน จ ‘‘ปฏิเสวติ นามา’’ติ มาติกํ ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘โย นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ องฺคชาเตน องฺคชาตํ อนฺตมโส ติลผลมตฺตมฺปิ ปเวเสติ, เอโส ปฏิเสวติ นามา’’ติ ปฏิเสวนากาโรว ทสฺสิโต, น ปน ปาราชิกวตฺถุภูตนิมิตฺตนิสฺสยา มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตา อิตฺถิปุริสปณฺฑกอุภโตพฺยญฺชนกา นิยเมตฺวา ทสฺสิตา, ตสฺมา ‘‘อิตฺถิยา เอว นุ โข นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถุ, อุทาหุ อญฺเญสมฺปี’’ติ เอวมาทิ สนฺเทโห สิยา, นิมิตฺตโวหาโร จ สุวณฺณรชตาทิมยรูปเกสุ จ ลพฺภติเยวฯ เตเนว วินีตวตฺถูสุ (ปารา. 71) ‘‘เลปจิตฺตสฺส นิมิตฺตํ องฺคชาเตน ฉุปิ, ทารุธีตลิกาย นิมิตฺตํ องฺคชาเตน ฉุปี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา นิมิตฺตสามญฺญโต ‘‘สุวณฺณรชตาทิมยานมฺปิ นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถุ โหติ, น โหตี’’ติ กสฺสจิ อาสงฺกา สิยาฯ เตเนว ‘‘เลปจิตฺตาทิวตฺถูสุ ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ปาราชิกวตฺถุภูตสตฺตนิยมนตฺถญฺจ ชาติวเสน มนุสฺสามนุสฺสาทิโต ติธา กตฺวา ปาราชิกวตฺถุภูเต สตฺเต ภควา วิภชิตฺวา ทสฺเสติ, ตสฺมา ‘‘วตฺถุเมว น โหตี’’ติ นิมิตฺตสามญฺญโต ปสงฺคาคตํ สุวณฺณรชตาทิมยานํ นิมิตฺตํ ปฏิกฺขิปตีติ วตฺตพฺพํฯ

ตโย มคฺเคติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ตีสุ มคฺเคสูติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติฯ เอวํ สพฺพตฺถาติ อิมินา ‘‘ทฺเว มคฺเค’’ติ เอตฺถาปิ ทฺวีสุ มคฺเคสูติ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อติทิสฺสติฯ

อนุปญฺญตฺติวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมจตุกฺกกถาวณฺณนา

[57] อสฺสาติ อาขฺยาติกปทนฺติ ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โหตี’’ติ อาหฯ คณฺฐิปเทสุ ปน ‘‘อสฺสาติ ปุคฺคลํ ปรามสิตฺวา โหตีติ วจนเสโส ทสฺสิโต’’ติปิ อตฺถวิกปฺโป ทสฺสิโต, น โส สุนฺทรตโรฯ ยทิ หิ วจนเสโส อธิปฺเปโต สิยา, ‘‘โหตี’’ติ วตฺตพฺพํ, เตเนว อญฺญสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป โหตีติ วจนเสโส กโตฯ

[58] สาทิยนฺตสฺเสวาติ เอตฺถ สาทิยนํ นาม เสเวตุกามตาจิตฺตสฺส อุปฏฺฐาปนนฺติ อาห ‘‘ปฏิเสวนจิตฺตสมงฺคิสฺสา’’ติฯ ‘‘ปฏิปกฺขํ อตฺถยนฺตีติ สิกฺขากามานํ ภิกฺขูนํ ปฏิปกฺขํ ทุสฺสีลภาวํ อตฺถยนฺตี’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อตฺตโน เวริปุคฺคลสฺส ปน ปฏิปกฺขภูตํ กญฺจิ อมิตฺตํ อตฺถยนฺติ คเวสนฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปจฺจตฺถิกา หิ อตฺตโน เวริํ นาเสตุกามา ตสฺส ปฏิปกฺขภูตํ กญฺจิ อมิตฺตํ อตฺตโน สหายภาวมุปคจฺฉนฺตํ อิจฺฉนฺติฯ ราชปจฺจตฺถิกาทีนํ อุปริ วกฺขมานตฺตา ตทนุรูปวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขู เอว ปจฺจตฺถิกา ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา’’ติ อาหฯ ‘‘ภิกฺขุสฺส ปจฺจตฺถิกา ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา’’ติ เอวํ ปน วุจฺจมาเน ภิกฺขุสฺส ปจฺจตฺถิกา ราชาทโยปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหนฺตีติ ราชปจฺจตฺถิกาทโย วิสุํ น วตฺตพฺพา สิยุํ, อญฺญตฺถ ปน ภิกฺขุสฺส ปจฺจตฺถิกา ภิกฺขุปจฺจตฺถิกาติ อยมตฺโถ ลพฺภเตว ‘‘สาสนปจฺจตฺถิกา’’ติ ยถาฯ อิสฺสาปกตาติ ปเรสํ ลาภสกฺการาทิอสหนลกฺขณาย อิสฺสาย อภิภูตาฯ นิปฺปริปฺผนฺทนฺติ ปริปฺผนฺทวิรหิตํ, ยถา จลิตุํ ปริวตฺติตุํ น สกฺโกติ, ตถา คเหตฺวาติ อตฺโถฯ สมฺปโยเชนฺตีติ วจฺจมคฺเคน สทฺธิํ โยเชนฺติฯ

ตสฺมิํ ขเณติ ตสฺมิํ ปเวสนกฺขเณ, อคฺคโต ยาว มูลา ปเวสนกาโล ‘‘ปเวสนกฺขโณ’’ติ วุจฺจติฯ สาทิยนํ นาม เสวนจิตฺตสฺส อุปฺปาทนนฺติ อาห ‘‘เสวนจิตฺตํ อุปฏฺฐาเปตี’’ติฯ ปวิฏฺฐกาเลติ องฺคชาตสฺส ยตฺตกํ ฐานํ ปเวสนารหํ, ตตฺตกํ อนวเสสโต ปวิฏฺฐกาเลฯ เอวํ ปวิฏฺฐสฺส อุทฺธรณารมฺภโต อนฺตรา ฐิตกาโล ฐิตํ นามฯ อฏฺฐกถายํ ปน มาตุคามสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺฐิํ ปตฺวา สพฺพถา วายมโต โอรมิตฺวา ฐิตกาลํ สนฺธาย ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺฐิสมเย’’ติ วุตฺตํฯ อุทฺธรณํ นาม ยาว อคฺคา นีหรณกาโลติ อาห – ‘‘นีหรณกาเล ปฏิเสวนจิตฺตํ อุปฏฺฐาเปตี’’ติฯ องฺคารกาสุนฺติ องฺคารราสิํฯ