มูลปญฺญตฺติวณฺณนา

[55] นิทฺทิสิตพฺพสฺสาติ วิวริตพฺพสฺส ปกาเสตพฺพสฺสฯ กิเลเสหีติ อหิริกาทีหิ กิเลเสหิฯ อิโต ปฏฺฐายาติ ทุฏฺฐุลฺล-ปทโต ปฏฺฐายฯ ตสฺส กมฺมสฺสาติ เมถุนธมฺมปฏิเสวนสงฺขาตสฺส กมฺมสฺสฯ ทสฺสนนฺติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ อสฺสาติ เมถุนธมฺมสฺสฯ

ทฺวีหิ ทฺวีหิ สมาปชฺชิตพฺพา ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตีติ อาห ‘‘ทฺวเยน ทฺวเยน สมาปชฺชิตพฺพโต’’ติฯ ราคปริยุฏฺฐาเนน สทิสภาวปฺปตฺติยา มิถุนานํ อิทํ เมถุนํ, เมถุนเมว ธมฺโม เมถุนธมฺโมติ อาห ‘‘อุภินฺนํ รตฺตาน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ รตฺตานนฺติ เมถุนราเคน รตฺตานํฯ สารตฺตานนฺติ เตเนว ราเคน อติวิย รตฺตานํฯ อวสฺสุตานนฺติ โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววเสน อุปฺปนฺนเมถุนราเคน ตินฺตานํฯ ปริยุฏฺฐิตานนฺติ เมถุนราคุปฺปตฺติยา ปริโยนทฺธจิตฺตานํฯ สทิสานนฺติ รตฺตตาทีหิ สทิสานํฯ

ยสฺมา ‘‘ปฏิเสวติ นามา’’ติ ปทํ มาติกาย นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ปฏิเสวติ นามาติ กสฺมา อุทฺธฏ’’นฺติ โย มญฺญติ, ตสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฏิเสเวยฺยาติ เอตฺถ…เป.… มาติกาปท’’นฺติ อาหฯ อิตฺถิยา นิมิตฺเตนาติ อิทํ ‘‘มคฺเคน คจฺฉตี’’ติอาทิ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา หิ ‘‘มคฺเคน คจฺฉตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มคฺคํ คจฺฉติ, มคฺเค วา คจฺฉตี’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภติ, เอวํ ‘‘อิตฺถิยา นิมิตฺเตน ปเวเสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘อิตฺถิยา นิมิตฺตํ ปเวเสติ, นิมิตฺเต วา ปเวเสตี’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภติฯ อิทญฺจ เยภุยฺเยน ปุริสปโยคทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ นิมิตฺตํ องฺคชาตนฺติ อตฺถโต เอกํฯ ปเวสนํ นาม น พหิ ฉุปนมตฺตนฺติ อาห ‘‘วาเตน อสมฺผุฏฺเฐ อลฺโลกาเส’’ติฯ อพฺภนฺตรญฺหิ ปเวเสนฺโต ‘‘ปเวเสตี’’ติ วุจฺจติ, น พหิ ฉุปนฺโตฯ อพฺภนฺตรนฺติ จ ปกติยา สพฺพโส ปิหิตสฺส นิมิตฺตสฺส วาเตน อสมฺผุฏฺโฐกาโส วุจฺจตีติฯ

อิทานิ สพฺพถา เลโสกาสปิทหนตฺถํ อิตฺถินิมิตฺเต ปุริสนิมิตฺเต จ ลพฺภมานํ ปเวสกาเล อญฺญมญฺญํ ผสฺสารหํ ปเทสวิเสสํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถินิมิตฺเต จตฺตาริ ปสฺสานี’’ติอาทิมาหฯ วาเตน หิ อสมฺผุฏฺเฐ อลฺโลกาเส ยตฺถ กตฺถจิ เอเกนปิ ปเทเสน ฉุปิตฺวา ปเวเสนฺโต ‘‘ปเวเสตี’’ติ วุจฺจติฯ

เวมชฺฌนฺติ ยถา จตฺตาริ ปสฺสานิ อสมฺผุสนฺโต ปเวเสติ, เอวํ กตวิวรสฺส อิตฺถินิมิตฺตสฺส เหฏฺฐิมตลํ วุจฺจติ , ปุริสนิมิตฺเต ปน มชฺฌนฺติ อคฺคโกฏิํ สนฺธาย วทติฯ อุปรีติ อคฺคโกฏิโต อุปริภาคปฺปเทโสฯ อิทญฺจ มชฺเฌน สมิญฺชิตฺวา ปเวเสนฺตสฺส มชฺฌิมปพฺพสมิญฺชิตงฺคุลิํ กตฺถจิ ปเวเสนฺตสฺส องฺคุลิยา มชฺฌิมปพฺพปิฏฺฐิสทิสํ องฺคชาตสฺส อุปริภาคเวมชฺฌํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เหฏฺฐา ปเวเสนฺโตติ อิตฺถินิมิตฺตสฺส เหฏฺฐิมภาเคน ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโตฯ มชฺเฌน ปเวเสนฺโตติ อพฺภนฺตรตลํ ฉุปิตฺวา มชฺเฌน ปเวเสนฺโตฯ กตฺถจิ อจฺฉุปนฺตํ ปเวเสตฺวา นีหรนฺตสฺส หิ นตฺถิ ปาราชิกํ, ทุกฺกฏํ ปน โหติ ฉินฺนสีสวตฺถุสฺมิํ วฏฺฏกเต มุเข อจฺฉุปนฺตํ ปเวเสตฺวา นีหรนฺตสฺส วิยฯ มชฺเฌเนว ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโตติ อคฺคโกฏิยา ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโตฯ มชฺฌิมปพฺพปิฏฺฐิยา สมิญฺชิตงฺคุลินฺติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา สมิญฺชิตงฺคุลิํ มชฺฌิมปพฺพปิฏฺฐิยา ปเวเสนฺโต วิยาติ โยเชตพฺพํฯ สงฺโกเจตฺวาติ นิมิตฺตมชฺเฌน ภินฺทิตฺวาฯ อุปริภาเคนาติ สงฺโกจิตสฺส อุปริภาคโกฏิยาฯ อิทานิ ปุริสนิมิตฺตสฺส เหฏฺฐา วุตฺเตสุ ฉสุ ฐาเนสุ อุปรีติ วุตฺตฏฺฐานนฺตรสฺส วเสน วิสุํ จตฺตาริ ปสฺสานิ คเหตฺวา ปุริสนิมิตฺเต ทสธา ฐานเภทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ เหฏฺฐา ปน วิสุํ ตานิ อคฺคเหตฺวา ‘‘จตฺตาริ ปสฺสานี’’ติ วจนสามญฺญโตปิ วิสุํ วิสุํ ลพฺภมานานิ เอกจฺจํ คเหตฺวา ฉ ฐานานิ วุตฺตานิฯ ตุลาทณฺฑสทิสํ ปเวเสนฺตสฺสาติ อุชุกํ ปเวเสนฺตสฺสฯ

นิมิตฺเต ชาตนฺติ อตฺตโน นิมิตฺเต ชาตํฯ จมฺมขีลนฺติ นิมิตฺเต อุฏฺฐิตํ จมฺมเมวฯ ‘‘อุณฺณิคณฺโฑ’’ติปิ วทนฺติฯ นิมิตฺเต ชาตมฺปิ จมฺมขีลาทิ นิมิตฺตเมวาติ อาห ‘‘อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติฯ ‘‘อุปหตกายปฺปสาท’’นฺติ อวตฺวา ‘‘นฏฺฐกายปฺปสาท’’นฺติ วจนํ อุปาทินฺนภาวสฺส นตฺถิตาทสฺสนตฺถํฯ เตเนวาห – ‘‘มตจมฺมํ วา สุกฺขปีฬกํ วา’’ติฯ สติ หิ อุปาทินฺนภาเว อุปหเตปิ กายปฺปสาเท อุปหตินฺทฺริยวตฺถุสฺมิํ วิย ปาราชิกาปตฺติเยว สิยา, มตจมฺมํ ปน สุกฺขปีฬกญฺจ อนุปาทินฺนกํ อุปาทินฺนเกเยว จ ปาราชิกาปตฺติฯ เตเนวาห ‘‘อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติฯ น จ เอวํ กโรนฺตสฺส อนาปตฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, อิตฺถินิมิตฺตสฺส ปน นฏฺเฐปิ อุปาทินฺนภาเว ปาราชิกาปตฺติเยวฯ มเต อกฺขายิเต เยภุยฺเยน อกฺขายิเต ปาราชิกาปตฺติวจนโต เมถุนสฺสาเทนาติ อิมินา กายสํสคฺคราคํ นิวตฺเตติฯ สติ หิ กายสํสคฺคราเค สงฺฆาทิเสโสว สิยา, พีชานิปิ นิมิตฺตสงฺขฺยํ น คจฺฉนฺตีติ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํฯ ‘‘นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ปเวเสตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ

อิทานิ อิมิสฺสา เมถุนกถาย อสพฺภิรูปตฺตา ‘‘อีทิสํ ฐานํ กเถนฺเตหิ สุณนฺเตหิ จ เอวํ ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ อนุสาสนฺโต ‘‘อยญฺจ เมถุนกถา นามา’’ติอาทิมาหฯ เมถุนกถาย ราควุทฺธิเหตุตฺตา หาสวิสยตฺตา จ ตทุภยนิวตฺตนตฺถํ ปฏิกูลมนสิการาทีสุ นิโยเชติฯ ปฏิกูลมนสิกาเรน หิ ราโค นิวตฺตติ, สมณสญฺญาทีสุ ปจฺจุปฏฺฐิเตสุ หาโส นิวตฺตติฯ สตฺตานุทฺทยายาติ สตฺตานํ อปายทุกฺขาทีหิ อนุรกฺขณตฺถํฯ โลกานุกมฺปายาติ สตฺตโลกวิสยาย อนุกมฺปายฯ

มุขํ อปิธายาติ มุขํ อปิทหิตฺวา, เยน เกนจิ ปมาเทน กทาจิ มนฺทหาโส ภเวยฺย, ตทา ครุตฺตํ กุปฺเปยฺย, ตสฺมา ตาทิเส กาเล ครุภาวสฺส อวิโกปนตฺถํ พีชเกน มุขํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา นิสีทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา มุขํ อปิธายาติ มุขํ ปิทหิตฺวาติ อตฺโถฯ พีชเกน มุขํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา หสมาเนน น นิสีทิตพฺพนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ ทนฺตวิทํสกนฺติ ทนฺเต ทสฺเสตฺวา วิวริตฺวา จาติ อตฺโถฯ คพฺภิเตนาติ สงฺโกจํ อนาปชฺชนฺเตน, อุสฺสาหชาเตนาติ อตฺโถฯ ยทิ หิ ‘‘อีทิสํ นาม อสพฺภิํ กเถมี’’ติ สงฺโกจํ อาปชฺเชยฺย, อตฺถวิภาวนํ น สิยา, ตสฺมา ‘‘ตาทิเสน สมฺมาสมฺพุทฺเธนปิ ตาว อีทิสํ กถิตํ, กิมงฺคํ ปนาหํ กเถมี’’ติ เอวํ อุสฺสาหชาเตน กเถตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ สตฺถุปฏิภาเคนาติ สตฺถุกปฺเปน, สตฺถุสทิเสนาติ อตฺโถฯ

มูลปญฺญตฺติวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อนุปญฺญตฺติวณฺณนา

ติรจฺฉาเนสุ คตายาติ ติรจฺฉาเนสุ อุปฺปนฺนายฯ ยสฺมา ติรจฺฉานคตา นาม อติขุทฺทกาปิ โหนฺติ, เยสํ มคฺเคสุ ติลผลมตฺตมฺปิ ปเวสนํ นปฺปโหติ, ตสฺมา น สพฺพาว ติรจฺฉานคติตฺถิโย ปาราชิกวตฺถุภูตาติ ปเวสนปฺปโหนกวเสน ลพฺภมานกติรจฺฉานคติตฺถิโย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปาราชิกวตฺถุภูตา เอว เจตฺถา’’ติอาทิมาหฯ อปทานํ อหิมจฺฉาติอาทิคาถา ปาราชิกวตฺถูนํ เหฏฺฐิมปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ โปราเณหิ ฐปิตาฯ ตตฺถ อหีติ ชาตินิทฺเทเสน สพฺพาปิ สปฺปชาติ สงฺคหิตาติ อาห – ‘‘อหิคฺคหเณน…เป.… ทีฆชาติ สงฺคหิตา’’ติฯ ตตฺถ โคนสาติ สปฺปวิเสสา, เยสํ ปิฏฺฐีสุ มหนฺตานิ มณฺฑลานิ สนฺทิสฺสนฺติฯ มจฺฉคฺคหณํ โอทกชาติยา อุปลกฺขณปทนฺติ อาห – ‘‘มจฺฉคฺคหเณน…เป.… โอทกชาติ สงฺคหิตา’’ติฯ เตเนว มณฺฑูกกจฺฉปานํ สปาทกตฺเตปิ โอทกชาติกตฺตา สงฺคโห กโตฯ

มุขสณฺฐานนฺติ โอฏฺฐจมฺมสณฺฐานํฯ วณสงฺเขปํ คจฺฉตีติ วณสงฺคหํ คจฺฉติ นวสุ วณมุเขสุ สงฺคหิตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ วเณ ถุลฺลจฺจยญฺจ ‘‘อมคฺเคน อมคฺคํ ปเวเสติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ อิมสฺส วเสน เวทิตพฺพํฯ ตสฺมิญฺหิ สุตฺเต ทฺวีสุ สมฺภินฺนวเณสุ เอเกน วเณน ปเวเสตฺวา ทุติเยน นีหรนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํฯ วกฺขติ จ ‘‘อิมสฺส สุตฺตสฺส อนุโลมวเสน สพฺพตฺถ วณสงฺเขเป ถุลฺลจฺจยํ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.66)ฯ กุกฺกุฏิคฺคหณมฺปิ สพฺพาย ปกฺขิชาติยา อุปลกฺขณปทนฺติ อาห – ‘‘กุกฺกุฏิคฺคหเณน…เป.… ปกฺขิชาติ สงฺคหิตา’’ติฯ มชฺชาริคฺคหณมฺปิ จตุปฺปทชาติยา อุปลกฺขณปทนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห – ‘‘มชฺชาริคฺคหเณน…เป.… จตุปฺปทชาติ สงฺคหิตา’’ติฯ รุกฺขสุนขา นาม กลนฺทกาติปิ วทนฺติฯ มงฺคุสาติ นงฺคุลาฯ

ปราชิต-สทฺโท อุปสคฺคสฺส วุทฺธิํ กตฺวา ต-การสฺส จ ก-การํ กตฺวา ปาราชิโกติ นิทฺทิฏฺโฐติ อาห ‘‘ปาราชิโกติ ปราชิโต’’ติฯ ‘‘กตฺถจิ อาปตฺตีติ ‘ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํเสยฺยา’ติอาทีสุ (ปารา. 384, 391), กตฺถจิ สิกฺขาปทนฺติ อิทํ ปน ทิสฺวา ชานิตพฺพ’’นฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ปราชยตีติ ปาราชิกํ, ปาราชิกาติ จ กตฺตุสาธเนน ปาราชิก-สทฺเทน สิกฺขาปทํ อาปตฺติ จ วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย ตํ อติกฺกมตี’’ติอาทิฯ ปุคฺคโล ปน กมฺมสาธเนน ปาราชิก-สทฺเทน วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุคฺคโล ยสฺมา ปราชิโต’’ติอาทิฯ

เอตเมว หิ อตฺถํ สนฺธายาติ ‘‘ตํ อาปตฺติํ อาปนฺโน ปุคฺคโล ปราชิโต โหติ ปราชยมาปนฺโน’’ติ เอตมตฺถํ สนฺธายฯ จุโต ปรทฺโธติอาทินา หิ ตํ อาปตฺติํ อาปนฺนปุคฺคโล จุโต โหติ ปราชิโต ปราชยํ อาปนฺโนติ อยมตฺโถ วิญฺญายติ, น ปน ปุคฺคโล ปาราชิโก นาม โหตีติ เอตมตฺถํ สนฺธายาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ