นนุ จ ‘‘สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติ อิมสฺส ปทภาชนํ กโรนฺเตน ‘‘ยํ สิกฺขํ สาชีวญฺจ สมาปนฺโน, ตทุภยํ ทสฺเสตฺวา เตสุ สิกฺขติ, เตน วุจฺจติ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, เอวมวตฺวา ‘‘ตสฺมิํ สิกฺขติ, เตน วุจฺจติ สาชีวสมาปนฺโน’’ติ เอตฺตกเมว กสฺมา วุตฺตนฺติ อนฺโตลีนโจทนํ สนฺธายาห ‘‘น เกวลญฺจายเมตสฺมิ’’นฺติอาทิฯ

ตสฺสา จ สิกฺขายาติ ตสฺสา อธิสีลสงฺขาตาย สิกฺขายฯ สิกฺขํ ปริปูเรนฺโตติ

สีลสํวรํ ปริปูเรนฺโต, วาริตฺตสีลวเสน วิรติสมฺปยุตฺตํ เจตนํ จาริตฺตสีลวเสน วิรติวิปฺปยุตฺตํ เจตนญฺจ อตฺตนิ ปวตฺเตนฺโตติ อตฺโถฯ ตสฺมิญฺจ สิกฺขาปเท อวีติกฺกมนฺโต สิกฺขตีติ ‘‘นามกาโย ปทกาโย นิรุตฺติกาโย พฺยญฺชนกาโย’’ติ เอวํ วุตฺตํ ภควโต วจนสงฺขาตํ สิกฺขาปทํ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวา ตสฺมิํ ยถาวุตฺตสิกฺขาปเท สิกฺขตีติ อตฺโถฯ สีลสํวรปูรณํ สาชีวานติกฺกมนญฺจาติ อิทเมว จ ทฺวยํ อิธ สิกฺขนํ นามาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ สาชีวานติกฺกโม สิกฺขาปาริปูริยา ปจฺจโยฯ สาชีวานติกฺกมโต หิ ยาว มคฺคา สิกฺขาปาริปูรี โหติฯ อปิเจตฺถ ‘‘สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต สิกฺขตี’’ติ อิมินา วิรติเจตนาสงฺขาตสฺส สีลสํวรสฺส วิเสสโต สนฺตาเน ปวตฺตนกาโลว คหิโต, ‘‘อวีติกฺกมนฺโต สิกฺขตี’’ติ อิมินา ปน อปฺปวตฺตนกาโลปิฯ สิกฺขญฺหิ ปริปูรณวเสน อตฺตนิ ปวตฺเตนฺโตปิ นิทฺทาทิวเสน อปฺปวตฺเตนฺโตปิ วีติกฺกมาภาวา ‘‘อวีติกฺกมนฺโต สิกฺขตี’’ติ วุจฺจตีติฯ

สิกฺขาสาชีวปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สิกฺขาปจฺจกฺขานวิภงฺควณฺณนา

‘‘อปฺปจฺจกฺขาย อปฺปจฺจกฺขาตายา’’ติ อุภยถาปิ ปาโฐ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺโตฯ ทุพฺพลฺเย อาวิกเตปีติ ‘‘ยํนูนาหํ พุทฺธํ ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติอาทินา ทุพฺพลภาเว ปกาสิเตปิฯ สิกฺขาย ปน ปจฺจกฺขาตายาติ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา สิกฺขาย ปจฺจกฺขาตายฯ ยสฺมา ทิรตฺตวจเน คหิเต เตน ปุริมปจฺฉิมปทานิ สํสิลิฏฺฐานิ โหนฺติ, น ตสฺมิํ อคฺคหิเต, ตสฺมา ทิรตฺตวจเนน พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตามตฺตเมว ปโยชนนฺติ อาห ‘‘พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตายา’’ติฯ มุขารุฬฺหตายาติ ยสฺมา เอวรูปํ วจนํ โลกสฺส มุขมารุฬฺหํ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ

พฺยญฺชนํ สมฺปาเทตีติ ตสฺส วิสุํ อตฺถาภาวโต วุตฺตเมวตฺถํ อญฺญปเทน ทีเปนฺโต พฺยญฺชนํ สมฺปาเทติฯ วุตฺตเมวตฺถํ การเณน วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ปริวารกปทวิรหิตญฺหี’’ติอาทิฯ อตฺถทีปกํ ปทํ อตฺถปทํฯ

สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺสาติ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทิสิกฺขาปจฺจกฺขานวจนสฺสฯ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทีสุ ‘‘เอวํ โข, ภิกฺขเว, ทุพฺพลฺยาวิกมฺมญฺเจว โหติ สิกฺขา จ ปจฺจกฺขาตา’’ติ วุตฺตตฺตา อุภยมฺปิ โหตีติ อาห – ‘‘เอกจฺจํ ทุพฺพลฺยาวิกมฺมํ อตฺโถ โหตี’’ติฯ กิญฺจาปิ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทิสิกฺขาปจฺจกฺขานวจนสฺส ทุพฺพลฺยาวิกมฺมปทตฺโถ น โหติ, ตถาปิ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วุตฺเต สิกฺขาปริปูรเณ ทุพฺพลฺยาวิภาวสฺสปิ คมฺยมานตฺตา ‘‘สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส เอกจฺจํ ทุพฺพลฺยาวิกมฺมํ อตฺโถ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ นํ สนฺธายาติ นํ อตฺถภูตํ ทุพฺพลฺยาวิกมฺมํ สนฺธายฯ

วิเสสาวิเสสนฺติ เอตฺถ เยน ทุพฺพลฺยาวิกมฺมเมว โหติ, น สิกฺขาปจฺจกฺขานํ, ตตฺถ สิกฺขาปจฺจกฺขานทุพฺพลฺยาวิกมฺมานํ อตฺถิ วิเสโสฯ เยน ปน สิกฺขาปจฺจกฺขานญฺเจว ทุพฺพลฺยาวิกมฺมญฺจ โหติ, ตตฺถ เนวตฺถิ วิเสโสติ เวทิตพฺพํฯ กฐกิจฺฉชีวเนติ ธาตูสุ ปฐิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘กิจฺฉชีวิกปฺปตฺโต’’ติฯ อุกฺกณฺฐนํ อุกฺกณฺฐา, กิจฺฉชีวิกา, ตํ อิโต ปตฺโตติ อุกฺกณฺฐิโตฯ อิโตติ อิโต ฐานโต, อิโต วิหารโต วาฯ เอตฺถาติ คนฺตุมิจฺฉิตํ ปเทสํ วทติฯ อนภิรติยา ปีฬิโต วิกฺขิตฺตจิตฺโต หุตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา อุทฺธํมุโข อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต อาหิณฺฑตีติ อาห ‘‘อุทฺธํ กณฺฐํ กตฺวา วิหรมาโน’’ติฯ

อฏฺฏียมาโนติ เอตฺถ อฏฺฏมิว อตฺตานมาจรติ อฏฺฏียตีติ อฏฺฏียสทฺทสฺส อนฺโตคธอุปมานภูตกมฺมตฺตา อุปเมยฺยภูเตน อตฺตนาว สกมฺมกตฺตํ, น ภิกฺขุภาเวนาติ อาห ‘‘ภิกฺขุภาวนฺติ ภิกฺขุภาเวนา’’ติฯ น หิ โส ภิกฺขุภาวํ อฏฺฏมิว อาจรติ, กิญฺจรหิ อตฺตานํ ตสฺมา ภิกฺขุภาเวน กรณภูเตน อตฺตานํ อฏฺฏียมาโนติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘กรณตฺเถ อุปโยควจน’’นฺติฯ กณฺเฐ อาสตฺเตน อฏฺฏีเยยฺยาติ เอตฺถ ปน กรณตฺเถเยว กรณวจนนฺติ อาห – ‘‘ยถาลกฺขณํ กรณวจเนเนว วุตฺต’’นฺติฯ กตฺตุอตฺเถ วา อุปโยควจนํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อาห – ‘‘เตน วา ภิกฺขุภาเวนา’’ติอาทิ, เตน กตฺตุภูเตน ภิกฺขุภาเวนาติ อตฺโถฯ

อิมสฺมิํ ปนตฺเถ อฏฺฏํ กโรตีติ อฏฺฏียตีติ อฏฺฏีย-สทฺทํ นิปฺผาเทตฺวา ตโต กมฺมนิ มาน-สทฺเท กเต ‘‘อฏฺฏียมาโน’’ติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ เตเนวาห – ‘‘อฏฺโฏ กริยมาโน ปีฬิยมาโน’’ติฯ ชิคุจฺฉมาโนติ อิมินา ปน สมฺพนฺเธ กริยมาเน ภิกฺขุภาวนฺติ อุปโยคตฺเถ เอว อุปโยควจนนฺติ อาห – ‘‘อสุจิํ วิย ตํ ชิคุจฺฉนฺโต’’ติ, ตํ ภิกฺขุภาวํ ชิคุจฺฉนฺโตติ อตฺโถฯ สจาหนฺติ สเจ อหํฯ

ปจฺจกฺขานากาเรน วุตฺตานีติ ‘‘ปจฺจกฺเขยฺยํ ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปจฺจกฺขานาการสมฺพนฺเธน วุตฺตานิฯ ภาววิกปฺปากาเรนาติ ‘‘อสฺสํ อสฺส’’นฺติ อาคตตฺตา ยํ ยํ ภวิตุกาโม, ตสฺส ตสฺส ภาวสฺส วิกปฺปากาเรน, ภิกฺขุภาวโต อญฺญภาววิกปฺปากาเรนาติ อธิปฺปาโยฯ

[50] น อุสฺสหามีติ อตฺตโน ตตฺถ ตตฺถ อุสฺสหาภาวํ ทสฺเสติฯ น วิสหามีติ เอกภตฺตาทีนํ อสยฺหภาวํ ทสฺเสติฯ น รมามีติ ‘‘ปพฺพชฺชามูลกํ นตฺถิ เม สุข’’นฺติ ทสฺเสติฯ นาภิรมามีติ ปพฺพชฺชาย อตฺตโน สนฺโตสาภาวํ ทสฺเสติฯ

อิทานิ สิกฺขาปจฺจกฺขานวาเร ฐตฺวา อยํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ – ตตฺถ ‘‘สามญฺญา จวิตุกาโม’’ติอาทีหิ ปเทหิ จิตฺตนิยมํ ทสฺเสติฯ ‘‘พุทฺธํ ธมฺม’’นฺติอาทีหิ ปเทหิ เขตฺตนิยมํ ทสฺเสติฯ ยถา หิ โลเก สสฺสานํ รุหนฏฺฐานํ ‘‘เขตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส รุหนฏฺฐานตฺตา ‘‘เขตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ปจฺจกฺขามิ ธาเรหี’’ติ เอเตน กาลนิยมํ ทสฺเสติฯ ‘‘วทตี’’ติ อิมินา ปโยคนิยมํ ทสฺเสติฯ ‘‘อลํ เม พุทฺเธน, กินฺนุ เม พุทฺเธน, น มมตฺโถ พุทฺเธน, สุมุตฺตาหํ พุทฺเธนา’’ติอาทีหิ อนามฏฺฐกาลวเสนปิ ปจฺจกฺขานํ โหตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘วิญฺญาเปตี’’ติ อิมินา วิชานนนิยมํ ทสฺเสติฯ ‘‘อุมฺมตฺตโก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ, อุมฺมตฺตกสฺส สนฺติเก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาตี’’ติอาทีหิ ปุคฺคลนิยมํ ทสฺเสติฯ ‘‘อริยเกน มิลกฺขสฺส สนฺติเก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ, โส จ นปฺปฏิวิชานาติ, อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติอาทีหิ ปุคฺคลาทินิยเม สติปิ วิชานนนิยมาสมฺภวํ ทสฺเสติ ฯ ‘‘ทวาย สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ, อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติอาทีหิ เขตฺตาทินิยเม สติปิ จิตฺตนิยมาภาเวน น รุหตีติ ทสฺเสติฯ

‘‘สาเวตุกาโม น สาเวติ, อปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติ อิมินา จิตฺตนิยเมปิ สติ ปโยคนิยมาภาเวน น รุหตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘อวิญฺญุสฺส สาเวติ, วิญฺญุสฺส น สาเวตี’’ติ เอเตหิ จิตฺตเขตฺตกาลปโยคปุคฺคลวิชานนนิยเมปิ สติ ยํ ปุคฺคลํ อุทฺทิสฺส สาเวติ, ตสฺเสว สวเนน รุหติ, น อญฺญสฺสาติ ทสฺเสติฯ ‘‘สพฺพโส วา ปน น สาเวติ, อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติ อิทํ ปน จิตฺตาทินิยเมเนว สิกฺขา ปจฺจกฺขาตา โหติ, น อญฺญถาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตสฺมา จิตฺตเขตฺตกาลปโยคปุคฺคลวิชานนนิยมวเสน สิกฺขาย ปจฺจกฺขานํ ญตฺวา ตทภาเวน อปฺปจฺจกฺขานํ เวทิตพฺพํฯ

กถํ? อุปสมฺปนฺนภาวโต จวิตุกามตาจิตฺเตเนว หิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ทวา วา รวา วา ภณนฺตสฺสฯ เอวํ จิตฺตวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ

ตถา ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามิ, ธมฺมํ ปจฺจกฺขามิ, สงฺฆํ ปจฺจกฺขามิ, สิกฺขํ, วินยํ, ปาติโมกฺขํ, อุทฺเทสํ, อุปชฺฌายํ, อาจริยํ, สทฺธิวิหาริกํ, อนฺเตวาสิกํ, สมานุปชฺฌายกํ, สมานาจริยกํ, สพฺรหฺมจาริํ ปจฺจกฺขามี’’ติ เอวํ วุตฺตานํ พุทฺธาทีนํ จตุทฺทสนฺนํ, ‘‘คิหีติ มํ ธาเรหิ, อุปาสโก, อารามิโก, สามเณโร, ติตฺถิโย, ติตฺถิยสาวโก, อสฺสมโณ, อสกฺยปุตฺติโยติ มํ ธาเรหี’’ติ เอวํ วุตฺตานํ คิหิอาทีนํ อฏฺฐนฺนญฺจาติ อิเมสํ ทฺวาวีสติยา เขตฺตปทานํ ยสฺส กสฺสจิ สเววจนสฺส วเสน เตสุ จ ยํกิญฺจิ วตฺตุกามสฺส ยํกิญฺจิ วทโตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น รุกฺขาทีนํ อญฺญตรสฺส นามํ คเหตฺวา สิกฺขํ ปจฺจกฺขนฺตสฺสฯ เอวํ เขตฺตวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ

ตตฺถ ยเทตํ ‘‘ปจฺจกฺขามี’’ติ จ ‘‘มํ ธาเรหี’’ติ จ วุตฺตํ วตฺตมานกาลวจนํ, ยานิ จ ‘‘อลํ เม พุทฺเธน, กินฺนุ เม พุทฺเธน, น มมตฺโถ พุทฺเธน, สุมุตฺตาหํ พุทฺเธนา’’ติอาทินา นเยน อาขฺยาตวเสน กาลํ อนามสิตฺวา ปุริเมหิ จุทฺทสหิ ปเทหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา วุตฺตานิ ‘‘อลํ เม’’ติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ, เตสํเยว จ สเววจนานํ วเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ‘‘ปจฺจกฺขาสิ’’นฺติ วา ‘‘ปจฺจกฺขิสฺส’’นฺติ วา ‘‘มํ ธาเรสี’’ติ วา ‘‘ธาเรสฺสสี’’ติ วา ‘‘ยนูนาหํ ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติ วาติอาทีนิ อตีตานาคตปริกปฺปวจนานิ ภณนฺตสฺสฯ เอวํ วตฺตมานกาลวเสน เจว อนามฏฺฐกาลวเสน จ ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ

ปโยโค ปน ทุวิโธ กายิโก วาจสิโกฯ ตตฺถ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา นเยน ยาย กายจิ ภาสาย วจีเภทํ กตฺวา วาจสิกปโยเคเนว ปจฺจกฺขานํ โหติ, น อกฺขรลิขนํ วา หตฺถมุทฺทาทิทสฺสนํ วา กายปโยคํ กโรนฺตสฺสฯ เอวํ วาจสิกปโยเคเนว ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ

ปุคฺคโล ปน ทุวิโธ โย จ ปจฺจกฺขาติ, ยสฺส จ ปจฺจกฺขาติฯ ตตฺถ โย ปจฺจกฺขาติ, โส สเจ อุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนาฏฺฏานํ อญฺญตโร น โหติฯ ยสฺส ปน ปจฺจกฺขาติ, โส สเจ มนุสฺสชาติโก โหติ, น จ อุมฺมตฺตกาทีนํ อญฺญตโร, สมฺมุขีภูโต จ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติฯ น หิ อสมฺมุขีภูตสฺส ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรจนํ รุหติฯ เอวํ ยถาวุตฺตปุคฺคลวเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ

วิชานนมฺปิ นิยมิตานิยมิตวเสน ทุวิธํฯ ตตฺถ ยสฺส เยสํ วา นิยเมตฺวา ‘‘อิมสฺส อิเมสํ วา อาโรเจมี’’ติ วทติ, สเจ เต ยถา ปกติยา โลเก มนุสฺสา วจนํ สุตฺวา อาวชฺชนสมเย ชานนฺติ, เอวํ ตสฺส วจนานนฺตรเมว ตสฺส ‘‘อยํ อุกฺกณฺฐิโต’’ติ วา ‘‘คิหิภาวํ ปตฺถยตี’’ติ วา เยน เกนจิ อากาเรน สิกฺขาปจฺจกฺขานภาวํ ชานนฺติ, ปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขาฯ อถ อปรภาเค ‘‘กิํ อิมินา วุตฺต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ชานนฺติ, อญฺเญ วา ชานนฺติ, อปฺปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาฯ อนิยเมตฺวา อาโรเจนฺตสฺส ปน สเจ วุตฺตนเยน โย โกจิ มนุสฺสชาติโก วจนตฺถํ ชานาติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาฯ เอวํ วิชานนวเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ อิติ อิเมสํ วุตฺตปฺปการานํ จิตฺตาทีนํ วเสเนว สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น อญฺญถาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[51] ‘‘วทตี’’ติ วจีเภทปฺปโยคํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ ‘‘วิญฺญาเปตี’’ติ วุตฺตตฺตา เตเนว วจีเภเทน อธิปฺปายวิญฺญาปนํ อิธาธิปฺเปตํ, น เยน เกนจิ อุปาเยนาติ อาห ‘‘เตเนว วจีเภเทนา’’ติฯ ปทปจฺจาภฏฺฐํ กตฺวาติ ปทวิปราวุตฺติํ กตฺวาฯ อิทญฺจ ปทปฺปโยคสฺส อนิยมิตตฺตา วุตฺตํฯ ยถา หิ โลเก ‘‘อาหร ปตฺตํ, ปตฺตํ อาหรา’’ติ อนิยมิเตน ปทปฺปโยเคน ตทตฺถวิญฺญาปนํ ทิฏฺฐํ, เอวมิธาปิ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามิ, ปจฺจกฺขามิ พุทฺธ’’นฺติ อนิยมิเตน ปทปฺปโยเคน ตทตฺถวิญฺญาปนํ โหติเยวาติ อธิปฺปาโยฯ

พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติ อตฺถปฺปธาโน อยํ นิทฺเทโส, น สทฺทปฺปธาโนติ อาห ‘‘มิลกฺขภาสาสุ วา อญฺญตรภาสาย ตมตฺถํ วเทยฺยา’’ติฯ มาคธภาสโต อวสิฏฺฐา สพฺพาปิ อนฺธทมิฬาทิภาสา มิลกฺขภาสาติ เวทิตพฺพาฯ เขตฺตปเทสุ เอกํ วตฺตุกาโม สเจปิ อญฺญํ วเทยฺย, เขตฺตปทนฺโตคธตฺตา ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติ วตฺตุกาโม’’ติอาทิฯ ยทิปิ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วตฺตุํ อนิจฺฉนฺโต จิตฺเตน ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อญฺญํ วตฺตุกาโม ปุน วิรชฺฌิตฺวา ตเมว วเทยฺย, ตถาปิ สาสนโต จวิตุกามตาจิตฺเต สติ เขตฺตปทสฺเสว วุตฺตตฺตา องฺคปาริปูริสมฺภวโต โหตฺเวว สิกฺขาปจฺจกฺขานนฺติ เวทิตพฺพํฯ เขตฺตเมว โอติณฺณนฺติ สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส รุหนฏฺฐานภูตํ เขตฺตเมว โอติณฺณํฯ

‘‘ปจฺจกฺขามิ ธาเรหี’’ติ วตฺตมานกาลสฺส ปธานภาเวน วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา อตีตานาคตปริกปฺปวจเนหิ เนวตฺถิ สิกฺขาปจฺจกฺขานนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปน พุทฺธํ ปจฺจกฺขินฺติ วา’’ติอาทิฯ วทติ วิญฺญาเปตีติ เอตฺถ วทตีติ อิมินา ปโยคสฺส นิยมิตตฺตา เอกสฺส สนฺติเก อตฺตโน วจีเภทปฺปโยเคเนว สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ทูตสาสนาทิปฺปโยเคนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทูตํ วา ปหิณาตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘มม สิกฺขาปจฺจกฺขานภาวํ กเถหี’’ติ มุขสาสนวเสน ‘‘ทูตํ วา ปหิณาตี’’ติ วุตฺตํฯ ปณฺเณ ลิขิตฺวา ปหิณนวเสน ‘‘สาสนํ วา เปเสตี’’ติ วุตฺตํฯ รุกฺขาทีสุ อกฺขรานิ ลิขิตฺวา ทสฺสนวเสน ‘‘อกฺขรํ วา ฉินฺทตี’’ติ วุตฺตํฯ หตฺถมุทฺทาย วา ตมตฺถํ อาโรเจตีติ หตฺเถน อธิปฺปายวิญฺญาปนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อธิปฺปายวิญฺญาปโก หิ หตฺถวิกาโร หตฺถมุทฺทาฯ หตฺถ-สทฺโท เจตฺถ ตเทกเทเสสุ องฺคุลีสุ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘น สพฺพํ หตฺถํ มุเข ปกฺขิปิสฺสามี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 618) วิยฯ ตสฺมา อธิปฺปายวิญฺญาปเกน องฺคุลิสงฺโกจาทินา หตฺถวิกาเรน ตมตฺถํ อาโรเจตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

จิตฺตสมฺปยุตฺตนฺติ ปจฺจกฺขาตุกามตาจิตฺตสมฺปยุตฺตํฯ อิทานิ วิชานนวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ นิยมิตานิยมิตวเสน ทฺวิธา เวทิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘ยทิ อยเมว ชานาตู’’ติอาทิฯ

อยญฺจ วิภาโค ‘‘วทติ วิญฺญาเปตีติ เอกวิสยตฺตา ยสฺส วทติ, ตสฺเสว วิชานนํ อธิปฺเปตํ, น อญฺญสฺสา’’ติ อิมินา นเยน ลทฺโธติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ยสฺส วทติ, ตโต อญฺญํ วิญฺญาเปตีติ อยมตฺโถ สมฺภวติฯ โสเยว ชานาตีติ อวธารเณน ตสฺมิํ อวิชานนฺเตเยว อญฺญสฺส ชานนํ ปฏิกฺขิปติฯ เตเนวาห – ‘‘อถ โส น ชานาติ, อญฺโญ สมีเป ฐิโต ชานาติ, อปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติฯ ตสฺมา ‘‘อยเมว ชานาตู’’ติ เอกํ นิยเมตฺวา อาโรจิเต ยทิปิ โสปิ ชานาติ อญฺโญปิ, นิยมิตสฺส ปน นิยมิตวเสน วิชานนสมฺภวโต สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘อญฺโญ มา ชานาตู’’ติ อนิยมิตตฺตาฯ ทฺวินฺนมฺปิ นิยเมตฺวาติ อิทํ ‘‘ทฺเว วา ชานนฺตุ เอโก วา, อิเมสํเยว ทฺวินฺนํ อาโรเจมี’’ติ เอวํ นิยเมตฺวา อาโรจนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตเนวาห – ‘‘เอกสฺมิํ ชานนฺเตปิ ทฺวีสุ ชานนฺเตสุปี’’ติฯ ตสฺมา ‘‘ทฺเวเยว ชานนฺตุ, เอโก มา ชานาตู’’ติ เอวํ ทฺวินฺนํ นิยเมตฺวา อาโรจิเต ทฺวีสุเยว ชานนฺเตสุ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น เอกสฺมิํ ชานนฺเตติ วทนฺติฯ

สภาเคติ วิสฺสาสิเกฯ ปริสงฺกมาโนติ ‘‘สเจ เต ชาเนยฺยุํ, มํ เต วาเรสฺสนฺตี’’ติ อาสงฺกมาโนฯ สมยญฺญูติ สาสนาจารกุสโล, อิธ ปน ตทธิปฺปายชานนมตฺเตนปิ สมยญฺญู นาม โหติฯ เตเนว อาห – ‘‘อุกฺกณฺฐิโต อยํ…เป.… สาสนโต จุโตติ ชานาตี’’ติฯ ตสฺมา ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ อิมสฺส อตฺถํ ญตฺวาปิ สเจ ‘‘อยํ ภิกฺขุภาวโต จวิตุกาโม, คิหี วา โหตุกาโม’’ติ น ชานาติ, อปฺปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาฯ สเจ ปน ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วจนสฺส อตฺถํ อชานิตฺวาปิ ‘‘อุกฺกณฺฐิโต คิหี โหตุกาโม’’ติ อธิปฺปายํ ชานาติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาฯ อญฺญสฺมิํ ขเณ โสตวิญฺญาณวีถิยา สทฺทคฺคหณํ, อญฺญสฺมิํเยว จ มโนวิญฺญาณวีถิยา ตทตฺถวิชานนนฺติ อาห – ‘‘ตงฺขณญฺเญว ปน อปุพฺพํ อจริมํ ทุชฺชาน’’นฺติฯ น หิ เอกสฺมิํเยว ขเณ สทฺทสวนํ ตทตฺถวิชานนญฺจ สมฺภวติฯ ตถา หิ ‘‘ฆโฏ’’ติ วา ‘‘ปโฏ’’ติ วา เกนจิ วุตฺเต ตตฺถ ฆ-สทฺทํ ปจฺจุปฺปนฺนํ คเหตฺวา เอกา โสตวิญฺญาณวีถิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ เอกา มโนวิญฺญาณวีถิ ตเมว อตีตํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติฯ

เอวํ เตน วุตฺตวจเน ยตฺตกานิ อกฺขรานิ โหนฺติ, เตสุ เอกเมกํ อกฺขรํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตญฺจ คเหตฺวา โสตวิญฺญาณวีถิยา มโนวิญฺญาณวีถิยา จ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย อวสาเน ตานิ อกฺขรานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา อกฺขรสมูหํ คเหตฺวา เอกา มโนวิญฺญาณวีถิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติฯ ตทนนฺตรํ ‘‘อยมกฺขรสมูโห เอตสฺส นาม’’นฺติ นามปญฺญตฺติคฺคหณวเสน อปราย มโนวิญฺญาณวีถิยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย ตทนนฺตรํ อุปฺปนฺนาย มโนวิญฺญาณวีถิยา ‘‘อยเมตสฺส อตฺโถ’’ติ ปกติยา ตทตฺถวิชานนํ สมฺภวติฯ

อาวชฺชนสมเยนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ, อตฺถาโภคสมเยติ อตฺโถฯ อิทานิ ตเมว อาวชฺชนสมยํ วิภาเวนฺโต อาห – ‘‘ยถา ปกติยา…เป.… ชานนฺตี’’ติฯ เตเนว วจีเภเทน อธิปฺปายวิญฺญาปนสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา อปรภาเค ‘‘กิํ อิมินา วุตฺต’’นฺติ ตํ กงฺขนฺตสฺส จิเรน อธิปฺปายวิชานนํ อญฺเญนปิ เกนจิ อุปายนฺตเรน สมฺภวติ, น เกวลํ วจีเภทมตฺเตนาติ อาห – ‘‘อถ อปรภาเค…เป.… อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติฯ ‘‘คิหี ภวิสฺสามี’’ติ วุตฺเต อตฺถเภโท กาลเภโท จ โหตีติ อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขาฯ ‘‘ธาเรหี’’ติ หิ อิมสฺส โย อตฺโถ กาโล จ, น โส ‘‘ภวิสฺสามี’’ติ เอตสฺสฯ ‘‘คิหี โหมี’’ติ วุตฺเต ปน อตฺถเภโทเยว, น กาลเภโท ‘‘โหมี’’ติ วตฺตมานกาลสฺเสว วุตฺตตฺตาฯ ‘‘คิหี ชาโตมฺหิ, คิหีมฺหี’’ติ เอตฺถาปิ อตฺถสฺส เจว กาลสฺส จ ภินฺนตฺตา อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขาฯ ‘‘อชฺช ปฏฺฐายา’’ติ อิทํ ตถา วุตฺเตปิ โทสภาวโต ปริปุณฺณํ กตฺวา วุตฺตํฯ ‘‘ธาเรหี’’ติ อตฺถปฺปธานตฺตา นิทฺเทสสฺส ปริยายวจเนหิปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชานาหี’’ติอาทิฯ ธาเรหิ ชานาหิ สญฺชานาหิ มนสิ กโรหีติ หิ เอตานิ ปทานิ อตฺถโต กาลโต จ อภินฺนานิฯ

[52] ปุริมาเนว จุทฺทสาติ พุทฺธาทิสพฺรหฺมจารีปริยนฺตานิฯ โหตุ ภวตูติ อิทมฺปิ ปฏิกฺเขปมตฺตเมวาติ อาห ‘‘โหตุ, ปริยตฺตนฺติ อตฺโถ’’ติฯ

[53] วณฺณปฏฺฐานนฺติ มหาสงฺฆิกานํ พุทฺธคุณปริทีปกํ เอกํ สุตฺตนฺติ วทนฺติฯ อุปาลิคาถาสูติ (ม. นิ. 2.76) –

‘‘ธีรสฺส วิคตโมหสฺส,

ปภินฺนขีลสฺส วิชิตวิชยสฺส;

อนีฆสฺส สุสมจิตฺตสฺส;

วุทฺธสีลสฺส สาธุปญฺญสฺส;

เวสมนฺตรสฺส วิมลสฺส;

ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ

‘‘อกถํกถิสฺส ตุสิตสฺส;

วนฺตโลกามิสสฺส มุทิตสฺส;

กตสมณสฺส มนุชสฺส;

อนฺติมสารีรสฺส นรสฺส;

อโนปมสฺส วิรชสฺส;

ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ

‘‘อสํสยสฺส กุสลสฺส;

เวนยิกสฺส สารถิวรสฺส;

อนุตฺตรสฺส รุจิรธมฺมสฺส;

นิกฺกงฺขสฺส ปภาสกสฺส;

มานจฺฉิทสฺส วีรสฺส;

ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ

‘‘นิสภสฺส อปฺปเมยฺยสฺส;

คมฺภีรสฺส โมนปฺปตฺตสฺส;

เขมงฺกรสฺส เวทสฺส;

ธมฺมฏฺฐสฺส สํวุตตฺตสฺส;

สงฺคาติคสฺส มุตฺตสฺส;

ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ

‘‘นาคสฺส ปนฺตเสนสฺส;

ขีณสํโยชนสฺส มุตฺตสฺส;

ปฏิมนฺตกสฺส โธนสฺส;

ปนฺนทฺธชสฺส วีตราคสฺส;

ทนฺตสฺส นิปฺปปญฺจสฺส;

ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ

‘‘อิสิสตฺตมสฺส อกุหสฺส;

เตวิชฺชสฺส พฺรหฺมปฺปตฺตสฺส;

นฺหาตกสฺส ปทกสฺส;

ปสฺสทฺธสฺส วิทิตเวทสฺส;

ปุรินฺททสฺส สกฺกสฺส;

ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ

‘‘อริยสฺส ภาวิตตฺตสฺส;

ปตฺติปฺปตฺตสฺส เวยฺยากรณสฺส;

สติมโต วิปสฺสิสฺส;

อนภินตสฺส โน อปนตสฺส;

อเนชสฺส วสิปฺปตฺตสฺส;

ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ

‘‘สมุคฺคตสฺส ฌายิสฺส;

อนนุคตนฺตรสฺส สุทฺธสฺส;

อสิตสฺส หิตสฺส;

ปวิวิตฺตสฺส อคฺคปฺปตฺตสฺส;

ติณฺณสฺส ตารยนฺตสฺส;

ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ

‘‘สนฺตสฺส ภูริปญฺญสฺส;

มหาปญฺญสฺส วีตโลภสฺส;

ตถาคตสฺส สุคตสฺส;

อปฺปฏิปุคฺคลสฺส อสมสฺส;

วิสารทสฺส นิปุณสฺส;

ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิฯ

‘‘ตณฺหจฺฉิทสฺส พุทฺธสฺส;

วีตธูมสฺส อนุปลิตฺตสฺส;

อาหุเนยฺยสฺส ยกฺขสฺส;

อุตฺตมปุคฺคลสฺส อตุลสฺส;

มหโต ยสคฺคปฺปตฺตสฺส;

ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมี’’ติฯ –

เอวํ อุปาลิคหปตินา วุตฺตาสุ อุปาลิสุตฺเต อาคตคาถาสุฯ

ยถารุตเมวาติ ยถาวุตฺตเมว, ปาฬิยํ อาคตเมวาติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺมา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธํ อนนฺตพุทฺธิํ อโนมพุทฺธิํ โพธิปญฺญาณ’’นฺติ อิมานิ วณฺณปฏฺฐาเน อาคตนามานิ, ‘‘ธีร’’นฺติอาทีนิ ปน อุปาลิคาถาสุ อาคตนามานิฯ ตตฺถ โพธิ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ตํ สญฺชานนเหตุตฺตา ปญฺญาณํ เอตสฺสาติ โพธิปญฺญาโณ, ภควาฯ ธิยา ปญฺญาย ราติ คณฺหาติ , เสวตีติ วา ธีโรฯ สมุจฺฉินฺนสพฺพเจโตขีลตฺตา ปภินฺนขีโลฯ สพฺพปุถุชฺชเน วิชินิํสุ วิชยนฺติ วิชินิสฺสนฺติ จาติ วิชยาฯ เก เต? มจฺจุมารกิเลสมารเทวปุตฺตมาราฯ เต วิชิตา วิชยา เอเตนาติ วิชิตวิชโย, ภควาฯ กิเลสมารมจฺจุมารวิชเยเนว ปเนตฺถ อภิสงฺขารกฺขนฺธมาราปิ วิชิตาว โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สฺวากฺขาตนฺติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. 1.147) สาตฺถสพฺยญฺชนเกวลปริปุณฺณปริสุทฺธพฺรหฺมจริยสฺส ปกาสนโต สฺวากฺขาโต ธมฺโม, อตฺถวิปลฺลาสาภาวโต วา สุฏฺฐุ อกฺขาโตติ สฺวากฺขาโตฯ ยถา หิ อญฺญติตฺถิยานํ ธมฺมสฺส อตฺโถ วิปลฺลาสํ อาปชฺชติ ‘‘อนฺตรายิกา’’ติ วุตฺตธมฺมานํ อนฺตรายิกตฺตาภาวโต, ‘‘นิยฺยานิกา’’ติ จ วุตฺตธมฺมานํ นิยฺยานิกตฺตาภาวโต, เตน เต อญฺญติตฺถิยา ทุรกฺขาตธมฺมาเยว โหนฺติ, น ตถา ภควโต ธมฺมสฺส อตฺโถ วิปลฺลาสํ อาปชฺชติ ‘‘อิเม ธมฺมา อนฺตรายิกา นิยฺยานิกา’’ติ เอวํ วุตฺตธมฺมานํ ตถาภาวานติกฺกมนโตติฯ เอวํ ตาว ปริยตฺติธมฺโม สฺวากฺขาโต ธมฺโมฯ

โลกุตฺตรธมฺโม ปน นิพฺพานานุรูปาย ปฏิปตฺติยา ปฏิปทานุรูปสฺส จ นิพฺพานสฺส อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาโตฯ ยถาห –

‘‘สุปญฺญตฺตา โข ปน เตน ภควตา สาวกานํ นิพฺพานคามินี ปฏิปทา สํสนฺทติ นิพฺพานญฺจ ปฏิปทา จฯ เสยฺยถาปิ นาม คงฺโคทกํ ยมุโนทเกน สํสนฺทติ สเมติ, เอวเมว สุปญฺญตฺตา เตน ภควตา สาวกานํ นิพฺพานคามินี ปฏิปทา สํสนฺทติ นิพฺพานญฺจ ปฏิปทา จา’’ติ (ที. นิ. 2.296)ฯ

อริยมคฺโค เจตฺถ อนฺตทฺวยํ อนุปคมฺม มชฺฌิมาปฏิปทาภูโตว ‘‘มชฺฌิมา ปฏิปทา’’ติ อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาโตฯ สามญฺญผลานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสาเนว ‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสานี’’ติ อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาตานิฯ นิพฺพานํ สสฺสตามตตาณเลณาทิสภาวเมว สสฺสตาทิสภาววเสน อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาตนฺติ เอวํ โลกุตฺตรธมฺโมปิ สฺวากฺขาโตฯ

อริยมคฺโค อตฺตโน สนฺตาเน ราคาทีนํ อภาวํ กโรนฺเตน อริยปุคฺคเลน สามํ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘อริยมคฺเคน มม ราคาทโย ปหีนา’’ติ สยํ อตฺตนา อนญฺญเนยฺเยน ปสฺสิตพฺโพติ สนฺทิฏฺฐิ, สนฺทิฏฺฐิ เอว สนฺทิฏฺฐิโกฯ อปิจ นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม เยน เยน อธิคโต โหติ, เตน เตน อริยสาวเกน ปรสทฺธาย คนฺตพฺพตํ หิตฺวา ปจฺจกฺขญาเณน สยํ ทฏฺฐพฺโพติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ อถ วา ปสตฺถา ทิฏฺฐิ สนฺทิฏฺฐิ, สนฺทิฏฺฐิยา ชยตีติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ ตถา เหตฺถ อริยมคฺโค สมฺปยุตฺตาย, อริยผลํ การณภูตาย, นิพฺพานํ วิสยิภูตาย สนฺทิฏฺฐิยา กิเลเส ชยติ, ตสฺมา ยถา รเถน ชยตีติ รถิโก, เอวํ นววิโธปิ โลกุตฺตรธมฺโม สนฺทิฏฺฐิยา ชยตีติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ อถ วา ทิฏฺฐนฺติ ทสฺสนํ วุจฺจติ, ทิฏฺฐเมว สนฺทิฏฺฐํ, สนฺทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ สนฺทิฏฺฐํ อรหตีติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ โลกุตฺตรธมฺโม หิ ภาวนาภิสมยวเสน สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน จ ทิสฺสมาโนเยว วฏฺฏภยํ นิวตฺเตติ, ตสฺมา ยถา วตฺถมรหตีติ วตฺถิโก, เอวํ สนฺทิฏฺฐํ อรหตีติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ

อตฺตโน ผลทานํ สนฺธาย นาสฺส อาคเมตพฺโพ กาโล อตฺถีติ อกาโลฯ ยถา หิ โลกิยกุสลสฺส อุปปชฺชอปราปริยาเยติอาทินา ผลทานํ ปติ อาคเมตพฺโพ กาโล อตฺถิ, น เอวเมตสฺสาติ อตฺโถฯ

อกาโลเยว อกาลิโก, น ปญฺจาหสตฺตาหาทิเภทํ กาลํ เขเปตฺวา ผลํ เทติ, อตฺตโน ปน ปวตฺติสมนนฺตรเมว ผลโทติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา อตฺตโน ผลปฺปทาเน วิปฺปกฏฺโฐ ทูโร กาโล ปตฺโต อุปนีโต อสฺสาติ กาลิโก, กาลนฺตรผลทายีฯ โก โส? โลกิโย กุสลธมฺโมฯ อยํ ปน สมนนฺตรผลทายกตฺตา น กาลิโกติ อกาลิโกฯ มคฺคเมว หิ สนฺธาย ‘‘อกาลิโก’’ติ อิทํ วุตฺตํฯ

‘‘เอหิ ปสฺส อิมํ ธมฺม’’นฺติ เอวํ ปวตฺตํ เอหิปสฺสวิธิํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโกฯ กสฺมา ปเนส ตํ วิธิํ อรหตีติ? ปรมตฺถโต วิชฺชมานตฺตา ปริสุทฺธตฺตา จฯ ริตฺตมุฏฺฐิยญฺหิ หิรญฺญํ วา สุวณฺณํ วา อตฺถีติ วตฺวาปิ ‘‘เอหิ ปสฺส อิม’’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํฯ กสฺมา? อวิชฺชมานตฺตาฯ วิชฺชมานมฺปิ จ คูถํ วา มุตฺตํ วา มนุญฺญภาวปฺปกาสเนน จิตฺตสมฺปหํสนตฺถํ ‘‘เอหิ ปสฺส อิม’’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํ, อปิจ โข นํ ติเณหิ วา ปณฺเณหิ วา ปฏิจฺฉาเทตพฺพเมว โหติฯ กสฺมา? อปริสุทฺธตฺตาฯ อยํ ปน นววิโธปิ โลกุตฺตรธมฺโม สภาวโต จ วิชฺชมาโน วิคตวลาหเก จ อากาเส สมฺปุณฺณจนฺทมณฺฑลํ วิย ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺตชาติมณิ วิย จ ปริสุทฺโธ, ตสฺมา วิชฺชมานตฺตา ปริสุทฺธตฺตา จ เอหิปสฺสวิธิํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโกฯ

อุปเนตพฺโพติ โอปเนยฺยิโกฯ อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – อุปนยนํ อุปนโย, อาทิตฺตํ เจลํ วา สีสํ วา อชฺฌุเปกฺขิตฺวาปิ ภาวนาวเสน อตฺตโน จิตฺเต อุปนยนํ อุปฺปาทนํ อรหตีติ โอปเนยฺยิโกฯ อิทํ สงฺขเต โลกุตฺตรธมฺเม ยุชฺชติ, อสงฺขโต ปน อตฺตโน จิตฺเต อารมฺมณภาเวน อุปนยนํ อรหตีติ โอปเนยฺยิโก, สจฺฉิกิริยาวเสน อลฺลียนํ อรหตีติ อตฺโถ ฯ อถ วา นิพฺพานํ อุปเนติ อริยปุคฺคลนฺติ อริยมคฺโค อุปเนยฺโย, สจฺฉิกาตพฺพตํ อุปเนตพฺโพติ ผลนิพฺพานธมฺโม อุปเนยฺโย, อุปเนยฺโย เอว โอปเนยฺยิโกฯ

สพฺเพหิ อุคฺฆฏิตญฺญูอาทีหิ วิญฺญูหิ ‘‘ภาวิโต เม มคฺโค, อธิคตํ ผลํ, สจฺฉิกโต นิโรโธ’’ติ อตฺตนิ อตฺตนิ เวทิตพฺโพติ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหิฯ น หิ อุปชฺฌาเยน ภาวิเตน มคฺเคน สทฺธิวิหาริกสฺส กิเลสา ปหียนฺติ, น โส ตสฺส ผลสมาปตฺติยา ผาสุ วิหรติ, น เตน สจฺฉิกตํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ, ตสฺมา น เอส ปรสฺส สีเส อาภรณํ วิย ทฏฺฐพฺโพ, อตฺตโน ปน จิตฺเตเยว ทฏฺฐพฺโพ, อนุภวิตพฺโพ วิญฺญูหีติ วุตฺตํ โหติฯ

อสงฺขตนฺติ สงฺคมฺม สมาคมฺม ปจฺจยสโมธานลกฺขเณน สงฺคเมน สนฺนิปติตฺวา อนุรูเปหิ ปจฺจเยหิ อกตํ อนิพฺพตฺติตนฺติ อสงฺขตํฯ นตฺถิ เอตฺถ มตนฺติ อมตํ, เอตสฺมิํ วา อธิคเต นตฺถิ ปุคฺคลสฺส มตํ มรณนฺติ อมตํฯ กิญฺจาปิ เอตฺถ ‘‘สฺวากฺขาตํ ธมฺมํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา สพฺพตฺถ ธมฺม-สทฺทปฺปโยโค ทสฺสิโต, ตถาปิ ธมฺม-สทฺเทน อโยเชตฺวา วุตฺเต เววจเน น ปจฺจกฺขานํ นาม น โหตีติ ‘‘สฺวากฺขาตํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา วุตฺเตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘สฺวากฺขาตํ ธมฺม’’นฺติอาทินา ปน ธมฺม-สทฺทปฺปโยโค สฺวากฺขาตา-ทิสทฺทานํ ธมฺม-วิเสสนภาวทสฺสนตฺถํ กโตติ เวทิตพฺพํฯ เอกธมฺมกฺขนฺธสฺสปิ นามนฺติ เอตฺถ ‘‘ปฐมธมฺมกฺขนฺธํ ทุติยธมฺมกฺขนฺธํ ปุจฺฉาธมฺมกฺขนฺธํ วิสฺสชฺชนาธมฺมกฺขนฺธ’’นฺติอาทินา ธมฺมกฺขนฺธนามานิ เวทิตพฺพานิฯ

สุปฺปฏิปนฺนนฺติ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปนฺนตฺตา สุปฺปฏิปนฺนํฯ มชฺฌิมาย ปฏิปทาย อนฺตทฺวยํ อนุปคมฺม ปฏิปนฺนตฺตา กายวจีมโนวงฺกกุฏิลชิมฺหโทสปฺปหานาย ปฏิปนฺนตฺตา จ อุชุปฺปฏิปนฺนํฯ ญาโย วุจฺจติ นิพฺพานํ อริยมคฺคาทีหิ ญายติ ปฏิวิชฺฌียติ สจฺฉิกรียตีติ กตฺวา, ตทตฺถาย ปฏิปนฺนตฺตา ญายปฺปฏิปนฺนํฯ ยถา ปฏิปนฺนา คุณสมฺภาวนาย ปเรหิ กริยมานํ ปจฺจุฏฺฐานาทิสามีจิกมฺมํ อรหนฺติ, ตถา ปฏิปนฺนตฺตา สามีจิปฺปฏิปนฺนํฯ

ยุคฬวเสน ปฐมมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ อิทเมกํ ยุคฬนฺติ เอวํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ โหนฺติฯ เอตฺถ ปน ‘‘จตุปุริสยุคํ สงฺฆ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘จตฺตารี’’ติ วิภตฺติโลปํ อกตฺวา นิทฺเทโส กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ เอตฺถาติ จตุปุริสยุโคติ หิ สงฺโฆ วุจฺจติฯ อฏฺฐปุริสปุคฺคลนฺติ ปุริสปุคฺคลวเสน เอโก ปฐมมคฺคฏฺโฐ, เอโก ผลฏฺโฐติ อิมินา นเยน อฏฺเฐว ปุริสปุคฺคลา โหนฺติฯ อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา เอตฺถาติ อฏฺฐปุริสปุคฺคโล, สงฺโฆฯ เอตฺถ จ ปุริโสติ วา ปุคฺคโลติ วา เอกตฺถาเนตานิ ปทานิ, เวเนยฺยวเสน ปเนตํ วุตฺตํฯ

อาหุเนยฺยนฺติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. 1.156) อาเนตฺวา หุนิตพฺพนฺติ อาหุนํ, ทูรโตปิ อาเนตฺวา สีลวนฺเตสุ ทาตพฺพานํ จตุนฺนํ ปจฺจยานเมตํ อธิวจนํฯ ตํ อาหุนํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโต ตสฺส มหปฺผลภาวกรณโตติ อาหุเนยฺโย, สงฺโฆฯ

อถ วา ทูรโตปิ อาคนฺตฺวา สพฺพสาปเตยฺยมฺปิ เอตฺถ หุนิตพฺพนฺติ อาหวนีโย, สกฺกาทีนมฺปิ วา อาหวนํ อรหตีติ อาหวนีโยฯ โย จายํ พฺราหฺมณานํ อาหวนีโย อคฺคิ, ยตฺถ หุตํ มหปฺผลนฺติ เตสํ ลทฺธิฯ สเจ หุตสฺส มหปฺผลตาย อาหวนีโย, สงฺโฆว อาหวนีโยฯ สงฺเฆ หุตญฺหิ มหปฺผลํ โหติฯ ยถาห –

‘‘โย จ วสฺสสตํ ชนฺตุ, อคฺคิํ ปริจเร วเน;

เอกญฺจ ภาวิตตฺตานํ, มุหุตฺตมปิ ปูชเย;

สาเยว ปูชนา เสยฺโย, ยญฺเจ วสฺสสตํ หุต’’นฺติฯ (ธ. ป. 107);

ตเทตํ นิกายนฺตเร ‘‘อาหวนีโย’’ติ ปทํ อิธ ‘‘อาหุเนยฺโย’’ติ อิมินา ปเทน อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนโต ปเนตฺถ กิญฺจิมตฺตเมว นานํฯ

ปาหุเนยฺยนฺติ เอตฺถ ปน ปาหุนํ วุจฺจติ ทิสาวิทิสโต อาคตานํ ปิยมนาปานํ ญาติมิตฺตานํ อตฺถาย สกฺกาเรน ปฏิยตฺตํ อาคนฺตุกทานํฯ ตมฺปิ ฐเปตฺวา เต ตถารูเป ปิยมิตฺตาทิเก ปาหุนเก สงฺฆสฺเสว ทาตุํ ยุตฺตํ, สงฺโฆว ตํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตฯ สงฺฆสทิโส หิ ปาหุนโก นตฺถิฯ ตถา เหส เอกพุทฺธนฺตเร วีติวตฺเตเยว ทิสฺสติ, อพฺโพกิณฺณญฺจ ปิยมนาปตฺตกเรหิ สีลาทิธมฺเมหิ สมนฺนาคโตติ เอวํ ปาหุนมสฺส ทาตุํ ยุตฺตํ, ปาหุนญฺจ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตติ ปาหุเนยฺโยฯ

ทกฺขนฺติ เอตาย สตฺตา ยถาธิปฺเปตาหิ สมฺปตฺตีหิ วฑฺฒนฺตีติ ทกฺขิณา, ปรโลกํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพทานํฯ ตํ ทกฺขิณํ อรหติ, ทกฺขิณาย วา หิโต ยสฺมา นํ มหปฺผลกรตาย วิโสเธตีติ ทกฺขิเณยฺโยฯ อุโภ หตฺเถ สิรสิ ปติฏฺฐาเปตฺวา สพฺพโลเกน กริยมานํ อญฺชลิกมฺมํ อรหตีติ อญฺชลิกรณีโยฯ อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตนฺติ สพฺพโลกสฺส อสทิสํ ปุญฺญวิรุหนฏฺฐานํ ฯ ยถา หิ รญฺโญ วา อมจฺจสฺส วา สาลีนํ วา ยวานํ วา วิรุหนฏฺฐานํ รญฺโญ สาลิกฺเขตฺตํ ยวกฺเขตฺตนฺติ วุจฺจติ, เอวํ สงฺโฆ สพฺพโลกสฺส ปุญฺญานํ วิรุหนฏฺฐานํฯ สงฺฆํ นิสฺสาย หิ โลกสฺส นานปฺปการหิตสุขสํวตฺตนิกานิ ปุญฺญานิ วิรุหนฺติ, ตสฺมา สงฺโฆ อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสฯ เอตฺถาปิ ‘‘สุปฺปฏิปนฺนํ สงฺฆ’’นฺติอาทินา สพฺพตฺถ สงฺฆ-สทฺทปฺปโยโค สุปฺปฏิปนฺนา-ทิสทฺทานํ สงฺฆวิเสสนภาวทสฺสนตฺถํ กโต, ตสฺมา ‘‘สุปฺปฏิปนฺนํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา วุตฺเตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สิกฺขาเววจเนสุ ปน สิกฺขา-สทฺทํ วินา เกวลํ ภิกฺขุ-สทฺโท ภิกฺขุนี-สทฺโท จ สิกฺขาย อธิวจนํ น โหตีติ ‘‘ภิกฺขุสิกฺขํ ภิกฺขุนีสิกฺข’’นฺติ วุตฺเตเยว สีสํ เอติ, อธิสีลาทโย ปน สิกฺขา เอวาติ ‘‘อธิสีลํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา วุตฺเตปิ สีสํ เอติฯ ปฐมํ ปาราชิกนฺติอาทินา สิกฺขาปทานํเยว คหณํ เวทิตพฺพํ, น อาปตฺตีนํฯ

อุปชฺฌายเววจเนสุ อุปชฺฌาโย หุตฺวา โย ปพฺพาเชสิ เจว อุปสมฺปาเทสิ จ, ตํ สนฺธาย ‘‘โย มํ ปพฺพาเชสี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺส มูเลนาติ ยสฺส ปธานภาเวน การณภาเวน วาฯ ยสฺส มูลํ ปธานภาโว การณภาโว วา เอติสฺสาติ ยสฺสมูลิกา, ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จฯ มูล-สทฺทสฺส สาเปกฺขภาเวปิ นิจฺจสาเปกฺขตาย คมกตฺตา ตทฺธิตวุตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ

อาจริยเววจเนสุ ปน โย อุปชฺฌํ อทตฺวา อาจริโยว หุตฺวา ปพฺพาเชสิ, กมฺมวาจาจริโย หุตฺวา อุปสมฺปาเทสิ จ, ตํ สนฺธาย ‘‘โย มํ ปพฺพาเชสิ, โย มํ อนุสาเวสี’’ติ วุตฺตํฯ อิเมหิ ทฺวีหิ วจเนหิ ปพฺพชฺชาจริโย จ อุปสมฺปทาจริโย จ ทสฺสิโตฯ ยาหํ นิสฺสาย วสามีติ นิสฺสยาจริยํ ทสฺเสติฯ ยาหํ อุทฺทิสาเปมีติอาทินา ปน ธมฺมาจริโย วุตฺโตฯ ตตฺถ อุทฺทิสาเปมีติ ปาฐํ อุทฺทิสาเปมิฯ ปริปุจฺฉามีติ อุคฺคหิตปาฐสฺส อตฺถํ ปริปุจฺฉามิฯ สทฺธิวิหาริกเววจนาทีสุ จ วุตฺตานุสาเรเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตสฺส มูเลติ เอตฺถ ปน ตสฺส สนฺติเกติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

โอกลฺลโกติ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขปเรตานํ ขีณสุขานํ นหานาทิสรีรปฏิชคฺคนรหิตานํ กปณมนุสฺสานเมตํ อธิวจนํฯ โมฬิพทฺโธติ สิขาพทฺโธ โอมุกฺกมกุโฏ วาฯ กิญฺจาปิ ทฺเววาจิโก อุปาสโก ปฐมโพธิยํเยว สมฺภวติ, ตถาปิ ตทา ลพฺภมานนามํ คเหตฺวา วุตฺเตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทฺเววาจิโก อุปาสโก’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ทฺเววาจิโก’’ติ อิทเมว ปเนตฺถ เววจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, ตสฺมา ‘‘ทฺเววาจิโกติ มํ ธาเรหี’’ติ เอตฺตเกปิ วุตฺเต สีสํ เอติฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

กุมารโกติ กุมาราวตฺโถ อติวิย ทหรสามเณโรฯ เจลฺลโกติ ตโต มหนฺตตโร ขุทฺทกสามเณโรฯ เจฏโกติ มชฺฌิโมฯ โมฬิคลฺโลติ มหาสามเณโรฯ สมณุทฺเทโสติ ปน อวิเสสโต สามเณราธิวจนํฯ นิคณฺฐุปฏฺฐาโกติอาทีนิปิ ติตฺถิยสาวกเววจนานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโล สีลวิรหิโตฯ ปาปธมฺโมติ ทุสฺสีลตฺตา เอว หีนชฺฌาสยตาย ลามกสภาโวฯ อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโรติ อปริสุทฺธกายกมฺมาทิตาย อสุจิ หุตฺวา สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโรฯ ทุสฺสีโล หิ กิญฺจิเทว อสารุปฺปํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ อสุเกน กตํ ภวิสฺสตี’’ติ ปเรสํ อาสงฺกนีโย โหติฯ เกนจิเทว กรณีเยน มนฺตยนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘กจฺจิ นุ โข อิเม มยา กตกมฺมํ ชานิตฺวา มนฺเตนฺตี’’ติ อตฺตโนเยว สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโรฯ ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโตติ ลชฺชิตพฺพตาย ปฏิจฺฉาเทตพฺพกมฺมนฺโตฯ อสฺสมโณติ น สมโณฯ สลากคฺคหณาทีสุ ‘‘อหมฺปิ สมโณ’’ติ มิจฺฉาปฏิญฺญาย สมณปฏิญฺโญ, อเสฏฺฐจาริตาย อพฺรหฺมจารี, อุโปสถาทีสุ ‘‘อหมฺปิ พฺรหฺมจารี’’ติ มิจฺฉาปฏิญฺญาย พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญ, ปูตินา กมฺเมน สีลวิปตฺติยา อนฺโต อนุปวิฏฺฐตฺตา อนฺโตปูติ, ฉหิ ทฺวาเรหิ ราคาทิกิเลสานุสฺสวเนน ตินฺตตฺตา อวสฺสุโต, สญฺชาตราคาทิกจวรตฺตา สีลวนฺเตหิ ฉฑฺเฑตพฺพตฺตา จ กสมฺพุชาโตฯ โกณฺโฐติ ทุสฺสีลาธิวจนเมตํฯ

‘‘ยานิ วา ปนญฺญานิปิ อตฺถิ พุทฺธเววจนานิ วา’’ติอาทินา ยํ-สทฺทปรามฏฺฐานํ พุทฺธาทิเววจนานํเยว ตํ-สทฺเทน ปรามสนํ โหตีติ อาห – ‘‘เตหิ อากาเรหิ…เป.… พุทฺธาทีนํ เววจเนหี’’ติฯ กถํ ปน ตานิ อาการาทิสทฺเทหิ โวหรียนฺตีติ อาห ‘‘เววจนานิ หี’’ติอาทิฯ สณฺฐานวนฺตานํ พุทฺธาทีนํ สณฺฐานทีปนํ ตาว โหตุ, สณฺฐานรหิตานํ ปน ธมฺมสิกฺขาทีนํ กถนฺติ อาห ‘‘สิกฺขาปจฺจกฺขานสณฺฐานตฺตา เอว วา’’ติฯ สิกฺขาปจฺจกฺขานรูปานิ หิ เววจนานิ ‘‘สิกฺขาปจฺจกฺขานสณฺฐานานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ เอวํ โขติ เอตฺถ โขติ อวธารณตฺเถ นิปาโตติ อาห ‘‘เอวเมวา’’ติฯ

[54] มุจฺฉาปเรโตติ มุจฺฉาย อภิภูโตฯ วจนตฺถวิชานนสมตฺถํ ติรจฺฉานคตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นาคมาณวกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ติเหตุกปฏิสนฺธิกาติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํฯ น หิ สพฺพาปิ เทวตา ติเหตุกปฏิสนฺธิกาว โหนฺติ ทฺวิเหตุกานมฺปิ สมฺภวโตฯ อติขิปฺปํ ชานนฺตีติ เทวตานํ ภวงฺคปริวาสสฺส มนุสฺสานํ วิย อทนฺธภาวโต วุตฺตํฯ

สภาคสฺสาติ ปุริสสฺสฯ วิสภาคสฺสาติ มาตุคามสฺสฯ อนริยโกติ มาคธโวหารโต อญฺโญฯ ทวาติ สหสาฯ รวาติ วิรชฺฌิตฺวาฯ อญฺญํ ภณิสฺสามีติ อญฺญํ ภณนฺโต พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติ ภณตีติ โยเชตพฺพํฯ อกฺขรสมยานภิญฺญตาย วา กรณสมฺปตฺติยา อภาวโต วา กเถตพฺพํ กเถตุํ อสกฺโกนฺโต หุตฺวา อญฺญํ กเถนฺโต รวา ภณติ นามฯ อุภยถาปิ อญฺญํ ภณิตุกามสฺส อญฺญภณนํ สมานนฺติ อาห ‘‘ปุริเมน โก วิเสโส’’ติฯ

วาเจตีติ ปาฬิํ กเถนฺโต อญฺญํ อุคฺคณฺหาเปนฺโต วา วาเจติฯ ปริปุจฺฉตีติ ปาฬิยา อตฺถํ ปริปุจฺฉนฺโต ปาฬิํ ปริปุจฺฉติฯ อุคฺคณฺหาตีติ อญฺญสฺส สนฺติเก ปาฬิํ อุคฺคณฺหาติฯ สชฺฌายํ กโรตีติ อุคฺคหิตปาฬิํ สชฺฌายติฯ วณฺเณตีติ ปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺโต ปาฬิํ วณฺเณติฯ มหลฺลกสฺส กิญฺจิ อชานนโต อวิทิตินฺทฺริยตาย วา ‘‘โปตฺถกรูปสทิสสฺสา’’ติ วุตฺตํ, มตฺติกาย กตรูปสทิสสฺสาติ อตฺโถฯ ครุเมธสฺสาติ อารมฺมเณสุ ลหุปฺปวตฺติยา อภาวโต ทนฺธคติกตาย ครุปญฺญสฺส, มนฺทปญฺญสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพโส วาติ อิมินา ‘‘อิทํ ปทํ สาเวสฺสามิ ‘สิกฺขํ ปจฺจกฺขามี’’’ติ เอวํ ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส อภาวํ ทสฺเสติฯ ยสฺมา ปน อสติ เอวรูเป จิตฺตุปฺปาเท เกนจิ ปริยาเยน ตถาวิธํ วจีเภทํ กตฺวา สาวนํ นาม เนว สมฺภวติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติอาทีสุ…เป.… วจีเภทํ กตฺวา น สาเวตี’’ติฯ

สิกฺขาปจฺจกฺขานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มูลปญฺญตฺติวณฺณนา

[55] นิทฺทิสิตพฺพสฺสาติ วิวริตพฺพสฺส ปกาเสตพฺพสฺสฯ กิเลเสหีติ อหิริกาทีหิ กิเลเสหิฯ อิโต ปฏฺฐายาติ ทุฏฺฐุลฺล-ปทโต ปฏฺฐายฯ ตสฺส กมฺมสฺสาติ เมถุนธมฺมปฏิเสวนสงฺขาตสฺส กมฺมสฺสฯ ทสฺสนนฺติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ อสฺสาติ เมถุนธมฺมสฺสฯ

ทฺวีหิ ทฺวีหิ สมาปชฺชิตพฺพา ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตีติ อาห ‘‘ทฺวเยน ทฺวเยน สมาปชฺชิตพฺพโต’’ติฯ ราคปริยุฏฺฐาเนน สทิสภาวปฺปตฺติยา มิถุนานํ อิทํ เมถุนํ, เมถุนเมว ธมฺโม เมถุนธมฺโมติ อาห ‘‘อุภินฺนํ รตฺตาน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ รตฺตานนฺติ เมถุนราเคน รตฺตานํฯ สารตฺตานนฺติ เตเนว ราเคน อติวิย รตฺตานํฯ อวสฺสุตานนฺติ โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววเสน อุปฺปนฺนเมถุนราเคน ตินฺตานํฯ ปริยุฏฺฐิตานนฺติ เมถุนราคุปฺปตฺติยา ปริโยนทฺธจิตฺตานํฯ สทิสานนฺติ รตฺตตาทีหิ สทิสานํฯ

ยสฺมา ‘‘ปฏิเสวติ นามา’’ติ ปทํ มาติกาย นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ปฏิเสวติ นามาติ กสฺมา อุทฺธฏ’’นฺติ โย มญฺญติ, ตสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฏิเสเวยฺยาติ เอตฺถ…เป.… มาติกาปท’’นฺติ อาหฯ อิตฺถิยา นิมิตฺเตนาติ อิทํ ‘‘มคฺเคน คจฺฉตี’’ติอาทิ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา หิ ‘‘มคฺเคน คจฺฉตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มคฺคํ คจฺฉติ, มคฺเค วา คจฺฉตี’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภติ, เอวํ ‘‘อิตฺถิยา นิมิตฺเตน ปเวเสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘อิตฺถิยา นิมิตฺตํ ปเวเสติ, นิมิตฺเต วา ปเวเสตี’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภติฯ อิทญฺจ เยภุยฺเยน ปุริสปโยคทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ นิมิตฺตํ องฺคชาตนฺติ อตฺถโต เอกํฯ ปเวสนํ นาม น พหิ ฉุปนมตฺตนฺติ อาห ‘‘วาเตน อสมฺผุฏฺเฐ อลฺโลกาเส’’ติฯ อพฺภนฺตรญฺหิ ปเวเสนฺโต ‘‘ปเวเสตี’’ติ วุจฺจติ, น พหิ ฉุปนฺโตฯ อพฺภนฺตรนฺติ จ ปกติยา สพฺพโส ปิหิตสฺส นิมิตฺตสฺส วาเตน อสมฺผุฏฺโฐกาโส วุจฺจตีติฯ

อิทานิ สพฺพถา เลโสกาสปิทหนตฺถํ อิตฺถินิมิตฺเต ปุริสนิมิตฺเต จ ลพฺภมานํ ปเวสกาเล อญฺญมญฺญํ ผสฺสารหํ ปเทสวิเสสํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถินิมิตฺเต จตฺตาริ ปสฺสานี’’ติอาทิมาหฯ วาเตน หิ อสมฺผุฏฺเฐ อลฺโลกาเส ยตฺถ กตฺถจิ เอเกนปิ ปเทเสน ฉุปิตฺวา ปเวเสนฺโต ‘‘ปเวเสตี’’ติ วุจฺจติฯ