อญฺญตรํ วา อาปตฺตินฺติ ‘‘กาเล วิกาลสญฺญี อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, กาเล เวมติโก อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ เอวมาทินา (ปาจิ. 250) อาคตํ ทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สิกฺขาปทนฺตเรสูติ วินีตวตฺถุํ อนฺโตกตฺวา เอเกกสฺมิํ สิกฺขาปทนฺตเรฯ

สุขุมาติ อตฺตโนปิ ทุวิญฺเญยฺยสภาวสฺส ลหุปริวตฺติโน จิตฺตสฺส สีฆปริวตฺติตาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘จิตฺตลหุกา’’ติฯ จิตฺตํ ลหุ สีฆปริวตฺติ เอเตสนฺติ จิตฺตลหุกาฯ เตติ เต วีติกฺกเมฯ ตํวตฺถุกนฺติ เต อทินฺนาทานมนุสฺสวิคฺคหวีติกฺกมา วตฺถุ อธิฏฺฐานํ การณเมตสฺสาติ ตํวตฺถุกํฯ สีลานิ โสเธตฺวาติ ยํวตฺถุกํ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปนฺนํ, ตํ อมนสิกริตฺวา อวเสสสีลานิ โสเธตฺวาฯ ปากฏภาวโต สุขวฬญฺชนตาย จ ‘‘ทฺวตฺติํสาการํ ตาว มนสิ กโรหี’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญสฺมิํ ปน กมฺมฏฺฐาเน กตปริจเยน ตเทว มนสิ กาตพฺพํฯ กมฺมฏฺฐานํ ฆฏยตีติ อนฺตรนฺตรา ขณฺฑํ อทสฺเสตฺวา จิตฺเตน สทฺธิํ อาลมฺพนภาเวน จิรกาลํ ฆฏยติฯ สงฺขารา ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺตีติ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานิโก เจ, ตสฺส สงฺขารา ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ สเจ กตปาราชิกวีติกฺกโม ภเวยฺย, ตสฺส สติปิ อสริตุกามตาย วิปฺปฏิสารวตฺถุวเสน ปุนปฺปุนํ ตํ อุปฏฺฐหตีติ จิตฺเตกคฺคตํ น วินฺทติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กมฺมฏฺฐานํ น ฆฏยตี’’ติอาทิฯ อตฺตนา ชานาตีติ สยเมว ชานาติฯ ปจฺจตฺเต เจตํ กรณวจนํ, อตฺตา ชานาตีติ วุตฺตํ โหติฯ อญฺญา จ เทวตา ชานนฺตีติ อารกฺขเทวตาหิ อญฺญา ปรจิตฺตวิทุนิโย เทวตา จ ชานนฺติฯ

นิฏฺฐิตา จตุพฺพิธวินยกถาวณฺณนา

วินยธรสฺส จ ลกฺขณาทิกถาวณฺณนาฯ

ภิกฺขุปทภาชนียวณฺณนา

ตสฺมาติ ยสฺมา ปน-สทฺทํ อปเนตฺวา อนิยเมน ปุคฺคลทีปกํ โย-สทฺทเมว อาห, ตสฺมาฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ โย-สทฺเทฯ ปน-สทฺทสฺส นิปาตมตฺตตฺตา โย-สทฺทสฺเสว อตฺถํ ปกาเสนฺโต ‘‘โย โกจีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ โย โกจิ นามาติ โย วา โส วา โย โกจีติ วุตฺโตฯ วาสธุรยุตฺโต วาติ วิปสฺสนาธุรยุตฺโต วาฯ สีเลสูติ ปกตีสุฯ

ภิกฺขตีติ ยาจติฯ ลภนฺโต วา อลภนฺโต วาติ โย โกจิ ภิกฺขติ ภิกฺขํ เอสติ คเวสติ, โส ตํ ลภตุ วา มา วา, ตถาปิ ภิกฺขตีติ ภิกฺขูติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ อริยาย ยาจนายาติ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ เอวํ วุตฺตาย อริยยาจนาย, น กปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ วิย ‘‘เทหิ เทหี’’ติ เอวํ ปวตฺตยาจนายฯ ภิกฺขาจริยนฺติ อุญฺฉาจริยํฯ อชฺฌุปคตตฺตาติ อนุฏฺฐิตตฺตาฯ กาชภตฺตนฺติ กาเชหิ อานีตํ ภตฺตํฯ อคฺฆผสฺสวณฺณเภเทนาติ อคฺฆาทีนํ ปุริมปกติวิชเหนฯ ปุริมปกติวิชหนญฺเหตฺถ เภโทติ อธิปฺเปตํฯ โธวิตฺวา อปเนตุํ อสกฺกุเณยฺยสภาวํ มลํ, ตถา อปเนตุํ สกฺกุเณยฺยสภาวา ชลฺลิกาฯ ภินฺนปฏธโรติ นิพฺพจนํ ภินฺนปฏธเร ภิกฺขุ-สทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตา กตํฯ

อุปนิสฺสยสมฺปนฺนนฺติ ปุพฺเพ อฏฺฐปริกฺขารทานูปนิสฺสยสมฺปนฺนํฯ โย หิ จีวราทิเก อฏฺฐ ปริกฺขาเร ปตฺตจีวรเมว วา โสตาปนฺนาทิอริยสฺส ปุถุชฺชนสฺเสว วา สีลสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา ‘‘อิทํ ปริกฺขารทานํ อนาคเต เอหิภิกฺขุภาวาย ปจฺจโย โหตู’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิ, ตสฺส ตํ สติ อธิการสมฺปตฺติยํ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว อิทฺธิมยปริกฺขารลาภาย สํวตฺตตีติ เวทิตพฺพํฯ พฺรหฺมโฆสนฺติ อุตฺตมโฆสํ, พฺรหฺมุโน โฆสสทิสํ วา โฆสํฯ พฺรหฺมจริยนฺติ สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจฯ ทุกฺขสฺส สมฺมา อนฺตกิริยายาติ โยเชตพฺพํฯ ภณฺฑูติ มุณฺโฑฯ วาสีติ ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนวาสิฯ พนฺธนนฺติ กายพนฺธนํฯ ยุตฺโต ภาวนานุโยโค อสฺสาติ ยุตฺตโยโค, ตสฺส ยุตฺตโยคสฺส, ภาวนานุโยคมนุยุตฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ อิริยาปถสมฺปนฺนตาวิภาวนตฺถํ ‘‘สฏฺฐิวสฺสิกตฺเถโร วิยา’’ติ วุตฺตํฯ พุทฺโธว ปพฺพชฺชาจริโย อุปสมฺปทาจริโย จ อสฺสาติ พุทฺธาจริยโกฯ ปฐมโพธิยมฺปิ ปฐมกาเลเยว เสสอุปสมฺปทานํ อภาโวติ อาห ‘‘ปฐมโพธิยํ เอกสฺมิํ กาเล’’ติฯ ปญฺจ ปญฺจวคฺคิยตฺเถราติ ปญฺจวคฺคิยตฺเถรา ปญฺจฯ ตีณิ สตนฺติ ตีณิ สตานิ, คาถาพนฺธสุขตฺถํ วจนวิปลฺลาโส กโตฯ เอโก จ เถโรติ องฺคุลิมาลตฺเถรํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น วุตฺตาติ อฏฺฐกถายํ น วุตฺตาฯ ตตฺถาติ วินยปาฬิยํฯ

เวฬุวนมหาวิหาเร คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนเยว ภควา มหากสฺสปตฺเถรสฺส อตฺตานํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตภาวํ วิทิตฺวา ตสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺโต ติคาวุตํ มคฺคํ เอกโกว คนฺตฺวา พหุปุตฺตนิคฺโรธมูเล ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน อตฺตโน สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ปรมนิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา ‘‘สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมิ, สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ ติกฺขตฺตุํ อตฺตโน สาวกตฺตํ สาเวตฺวา ฐิตสฺส มหากสฺสปตฺเถรสฺส นิปจฺจการมหตฺตตํ อตฺตโน จ มหานุภาวตํ ทีเปตุํ ยสฺส อญฺญสฺส อชานํเยว ‘‘ชานามี’’ติ ปฏิญฺญสฺส พาหิรกสฺส สตฺถุโน เอวํ สพฺพเจตสา สมนฺนาคโต ปสนฺนจิตฺโต สาวโก เอวรูปํ ปรมนิปจฺจการํ กเรยฺย, ตสฺส วณฺฏจฺฉินฺนตาลปกฺกํ วิย คีวโต มุทฺธาปิ วิปเตยฺย, สตฺตธา วา ผเลยฺยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย โข, กสฺสป, เอวํ สพฺพเจตสา สมนฺนาคตํ สาวกํ อชานํเยว วเทยฺย ‘ชานามี’ติ, อปสฺสํเยว วเทยฺย ‘ปสฺสามี’ติ, มุทฺธาปิ ตสฺส วิปเตยฺย, สตฺตธา วา ผเลยฺย, อหํ โข, กสฺสป, ชานํเยว วทามิ ‘ชานามี’ติ, ปสฺสํเยว วทามิ ‘ปสฺสามี’’’ (สํ. นิ. 2.154) ติ วตฺวา ชาติมทมานมทรูปมทปฺปหานตฺถํ ตีหิ โอวาเทหิ มหากสฺสปตฺเถรํ โอวทนฺโต ‘‘ตสฺมาติห เต กสฺสปา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.154) ตสฺมาติหาติ ตสฺมา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ, ยสฺมา อหํ ชานนฺโตว ‘‘ชานามี’’ติ ปสฺสนฺโต เอว จ ‘‘ปสฺสามี’’ติ วทามิ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ ติ-การ ห-การา นิปาตาฯ อิหาติ วา อิมสฺมิํ สาสเน, ต-กาโร ปทสนฺธิวเสน อาคโตฯ เอวํ สิกฺขิตพฺพนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน สิกฺขิตพฺพํฯ ติพฺพนฺติ พหลํ มหนฺตํฯ หิโรตฺตปฺปญฺจาติ หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจฯ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวิสฺสตีติ อุปสงฺกมนโต ปฐมตรเมว อุปฏฺฐิตํ ภวิสฺสติฯ ตถา หิ สติ เตสํ ปุรโต อสฺส สคารวสปฺปติสฺสวตา สณฺฐาติฯ โย จ เถราทีสุ หิโรตฺตปฺปํ อุปฏฺฐเปตฺวา อุปสงฺกมติ, เถราทโยปิ ตํ สหิริกา สโอตฺตปฺปา จ หุตฺวา อุปสงฺกมนฺตีติ อยเมตฺถ อานิสํโสฯ กุสลูปสํหิตนฺติ กุสลนิสฺสิตํ, อนวชฺชธมฺมนิสฺสิตนฺติ อตฺโถฯ อฏฺฐิํ กตฺวาติ อตฺตานํ เตน ธมฺเมน อฏฺฐิกํ กตฺวา, ตํ วา ธมฺมํ ‘‘เอส มยฺหํ ธมฺโม’’ติ อฏฺฐิํ กตฺวาฯ มนสิ กตฺวาติ จิตฺเต ฐเปตฺวาฯ

สพฺพเจตสา สมนฺนาหริตฺวาติ จิตฺตสฺส โถกมฺปิ พหิ คนฺตุํ อเทนฺโต สพฺเพน สมนฺนาหารจิตฺเตน สมนฺนาหริตฺวาฯ โอหิตโสโตติ ฐปิตโสโต, ธมฺเม นิหิตโสโตติ อตฺโถฯ เอวญฺหิ เต สิกฺขิตพฺพนฺติ ญาณโสตญฺจ ปสาทโสตญฺจ โอทหิตฺวา ‘‘มยา เทสิตํ ธมฺมํ สกฺกจฺจเมว สุณิสฺสามี’’ติ เอวญฺหิ เต สิกฺขิตพฺพํฯ สาตสหคตา จ เม กายคตาสตีติ อสุเภสุ เจว อานาปาเน จ ปฐมชฺฌานวเสน สุขสมฺปยุตฺตา กายคตาสติฯ โย จ ปนายํ ติวิโธ โอวาโท, เถรสฺส อยเมว ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ อโหสิฯ

กสิณารมฺมณํ รูปาวจรชฺฌานํ รูปสญฺญาฯ สญฺญาสีเสน เหตฺถ ฌานํ วุตฺตํ, ตเทว จ อุทฺธุมาตกปฏิภาคารมฺมณตฺตา ‘‘อุทฺธุมาตกสญฺญา’’ติ วุตฺตํฯ โสปากสามเณโร ภควตา ปุฏฺโฐ ‘‘เอเต ทฺเว รูปาวจรภาเวน เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติ อาหฯ อารทฺธจิตฺโตติ อาราธิตจิตฺโตฯ ครุธมฺมปฏิคฺคหณาทิอุปสมฺปทา อุปริ วิตฺถารโต สยเมว อาวิ ภวิสฺสติฯ

กลฺยาณปุถุชฺชนาทโยติ เอตฺถ พหูนํ นานปฺปการานํ สกฺกายทิฏฺฐิอาทีนํ อวิหตตฺตา ชเนติ, ตาหิ วา ชนิโตติ ปุถุชฺชโน, กลฺยาโณ จ โส ปุถุชฺชโน จาติ กลฺยาณปุถุชฺชโน, โส อาทิ เยสํ โสตาปนฺนาทีนํ เต กลฺยาณปุถุชฺชนาทโยฯ กลฺยาณคฺคหเณน เจตฺถ อนฺธปุถุชฺชนํ นิวตฺเตติฯ ทฺวิธา หิ ปุถุชฺชนา อนฺธปุถุชฺชโน กลฺยาณปุถุชฺชโนติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก, กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.2; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.61; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.51);

ภทฺราย ปญฺญาย ภทฺราย วิมุตฺติยาติ โยเชตพฺพํฯ สีเลนาติอาทีสุ สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ สมาธีติ วิปสฺสนาปาทกา อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ ปญฺญาติ โลกิยโลกุตฺตรญาณํฯ วิมุตฺตีติ อริยผลวิมุตฺติฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนนฺติ เอกูนวีสติวิธํ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ ยถาสมฺภเวน เจตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส หิ สีลาทโย ตโย เอว สมฺภวนฺติ, อริยานํ ปน สพฺเพปิ สีลาทโยฯ สาโร ภิกฺขูติปิ กลฺยาณปุถุชฺชนาทโยว วุตฺตาติ อาห ‘‘เตหิเยว สีลสาราทีหี’’ติอาทิฯ

อถ วา นิปฺปริยายโต ขีณาสโวว สาโร ภิกฺขุ นามาติ อาห ‘‘วิคตกิเลสเผคฺคุภาวโต วา’’ติอาทิฯ

โยปิ กลฺยาณปุถุชฺชโน อนุโลมปฏิปทาย ปริปูรการี สีลสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺญู ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ ‘‘อชฺช วา สฺเว วา อญฺญตรํ สามญฺญผลํ อธิคมิสฺสามี’’ติ, โสปิ วุจฺจติ สิกฺขตีติ เสโขติ อาห ‘‘ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน สทฺธิ’’นฺติฯ สตฺต อริยาติ จตฺตาโร มคฺคฏฺฐา, เหฏฺฐิมา จ ตโย ผลฏฺฐาติ อิเม สตฺต อริยาฯ ติสฺโส สิกฺขาติ อธิสีลาทิกา ติสฺโส สิกฺขาฯ สิกฺขาสุ ชาโตติ วา เสโขฯ อริยปุคฺคโล หิ อริยาย ชาติยา ชายมาโน สิกฺขาสุ ชายติ, น โยนิยํฯ สิกฺขนสีโลติ วา เสโข, ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย วา กถาย เสขสฺส อยนฺติ อนญฺญสาธารณา มคฺคผลตฺตยธมฺมา เสขปริยาเยน วุตฺตาฯ อเสโขติ จ ยตฺถ เสขภาวาสงฺกา อตฺถิ, ตตฺถายํ ปฏิเสโธติ โลกิยนิพฺพาเนสุ อเสขภาวานาปตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ สีลสมาธิปญฺญาสงฺขาตา หิ สิกฺขา อตฺตโน ปฏิปกฺขกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา ปริสุทฺธา, อุปกฺกิเลสานํ อารมฺมณภาวมฺปิ อนุปคมนโต เอตา สิกฺขาติ วตฺตุํ ยุตฺตา, อฏฺฐสุปิ มคฺคผเลสุ วิชฺชนฺติ, ตสฺมา จตุมคฺคเหฏฺฐิมผลตฺตยสมงฺคิโน วิย อรหตฺตผลสมงฺคีปิ ตาสุ สิกฺขาสุ ชาโตติ ตํสมงฺคิโน อรหโต อิตเรสํ วิย เสขตฺเต สติ เสขสฺส อยนฺติ, สิกฺขา สีลํ เอตสฺสาติ จ เสโขติ วตฺตพฺโพ สิยาติ ตํ นิวตฺตนตฺถํ ‘‘อเสโข’’ติ ยถาวุตฺตเสขภาวปฏิเสโธ กโตฯ

อรหตฺตผเลหิ ปวตฺตมานา สิกฺขา ปรินิฏฺฐิตสิกฺขากิจฺจตฺตา น สิกฺขากิจฺจํ กโรนฺติ, เกวลํ สิกฺขาผลภาเวเนว ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ตา น สิกฺขาวจนํ อรหนฺติ, นาปิ ตํสมงฺคี เสขวจนํ, น จ สิกฺขนสีโล, สิกฺขาสุ ชาโตติ จ วตฺตพฺพตํ อรหติ, เหฏฺฐิมผเลสุ ปน สิกฺขา สกทาคามิมคฺควิปสฺสนาทีนํ อุปนิสฺสยภาวโต สิกฺขากิจฺจํ กโรนฺตีติ สิกฺขาวจนํ อรหนฺติ, ตํสมงฺคิโน จ เสขวจนํ สิกฺขนสีลา, สิกฺขาสุ ชาตาติ จ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ ‘‘สิกฺขนฺตีติ เสขา’’ติ อปริโยสิตสิกฺขานํ ทสฺสิตตฺตา, ‘‘น สิกฺขตีติ อเสโข’’ติ อิมินา ปริโยสิตสิกฺโข ทสฺสิโต, น สิกฺขาย รหิโตติ อาห – ‘‘เสกฺขธมฺเม อติกฺกมฺม …เป.… ขีณาสโว อเสโขติ วุจฺจตี’’ติฯ วุทฺธิปฺปตฺตสิกฺโข วา อเสโขติ เอตสฺมิํ อตฺเถ เสขธมฺเมสุ เอว ฐิตสฺส กสฺสจิ อริยสฺส อเสขภาวาปตฺตีติ อรหตฺตมคฺคธมฺมา วุทฺธิปฺปตฺตา จ ยถาวุตฺเตหิ อตฺเถหิ เสขาติ กตฺวา ตํสมงฺคิโน อคฺคมคฺคฏฺฐสฺส อเสขภาโว อาปนฺโนติ? น, ตํสทิเสสุ ตพฺโพหารโตฯ อรหตฺตมคฺคโต หิ นินฺนานากรณํ อรหตฺตผลํ ฐเปตฺวา ปริญฺญากิจฺจกรณํ วิปากภาวญฺจ, ตสฺมา เต เอว เสขา อคฺคผลธมฺมภาวํ อาปนฺนาติ สกฺกา วตฺตุํฯ กุสลสุขโต จ วิปากสุขํ สนฺตตรตาย ปณีตตรนฺติ วุทฺธิปฺปตฺตา จ เต ธมฺมา โหนฺตีติ ตํสมงฺคี อเสโขติ วุจฺจตีติฯ

สพฺพนฺติเมน ปริยาเยนาติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทนฯ อุปสมฺปทากมฺมสฺส อธิการตฺตา ‘‘ปญฺจวคฺคกรณีเย’’ติ วุตฺตํฯ ปญฺจนฺนํ วคฺโค สมูโหติ ปญฺจวคฺโค, ปญฺจปริมาณยุตฺโต วา วคฺโค ปญฺจวคฺโค, เตน กตฺตพฺพํ กมฺมํ ปญฺจวคฺคกรณียํฯ ยาวติกา ภิกฺขูติ ยตฺตกา ภิกฺขูฯ กมฺมปฺปตฺตาติ กมฺมารหา ปาราชิกํ อนาปนฺนา อนุกฺขิตฺตา จฯ อุปสมฺปทากมฺมสฺส ปญฺจวคฺคกรณียตฺตา ปญฺเจว ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา เอตฺตเกหิปิ กมฺมสิทฺธิโต, อิตเร ฉนฺทารหาฯ ญตฺติจตุตฺเถนาติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ญตฺติ สพฺพปฐมํ วุจฺจติ, ติสฺสนฺนํ ปน อนุสฺสาวนานํ อตฺถพฺยญฺชนเภทาภาวโต อตฺถพฺยญฺชนภินฺนา ญตฺติ ตาสํ จตุตฺถาติ กตฺวา ‘‘ญตฺติจตุตฺถ’’นฺติ วุจฺจติฯ พฺยญฺชนานุรูปเมว อฏฺฐกถายํ ‘‘ตีหิ อนุสฺสาวนาหิ เอกาย จ ญตฺติยา’’ติ วุตฺตํ, อตฺถปฺปวตฺติกฺกเมน ปน ‘‘เอกาย ญตฺติยา ตีหิ อนุสฺสาวนาหี’’ติ วตฺตพฺพํฯ วตฺถุญตฺติอนอุสฺสาวนสีมาปริสสมฺปตฺติสมฺปนฺนตฺตาติ เอตฺถ วตฺถูติ อุปสมฺปทาเปกฺโข ปุคฺคโล, โส ฐเปตฺวา อูนวีสติวสฺสํ อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนปุพฺพํ ปณฺฑกาทโย จ เอกาทส อภพฺพปุคฺคเล เวทิตพฺโพฯ อูนวีสติวสฺสาทโย หิ เตรส ปุคฺคลา อุปสมฺปทาย อวตฺถุ, อิเม ปน ฐเปตฺวา อญฺญสฺมิํ อุปสมฺปทาเปกฺเข สติ อุปสมฺปทากมฺมํ วตฺถุสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นาม โหติฯ

วตฺถุสงฺฆปุคฺคลญตฺตีนํ อปรามสนานิ ปจฺฉา ญตฺติฏฺฐปนญฺจาติ อิเม ตาว ปญฺจ ญตฺติโทสาฯ ตตฺถ ‘‘อยํ อิตฺถนฺนาโม’’ติ อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส อกิตฺตนํ วตฺถุอปรามสนํ นามฯ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ’’ติ เอตฺถ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘สงฺโฆ’’ติ อภณนํ สงฺฆอปรามสนํ นามฯ

‘‘อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ อุปชฺฌายสฺส อกิตฺตนํ ปุคฺคลอปรามสนํ นามฯ สพฺเพน สพฺพํ ญตฺติยา อนุจฺจารณํ ญตฺติอปรามสนํ นามฯ ปฐมํ กมฺมวาจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ‘‘เอสา ญตฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ขมติ สงฺฆสฺสา’’ติ เอวํ ญตฺติกิตฺตนํ ปจฺฉา ญตฺติฏฺฐปนํ นามฯ อิติ อิเมหิ โทเสหิ วิมุตฺตาย ญตฺติยา สมฺปนฺนํ ญตฺติสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นามฯ

วตฺถุสงฺฆปุคฺคลานํ อปรามสนานิ สาวนาย หาปนํ อกาเล สาวนนฺติ อิเม ปญฺจ อนุสฺสาวนโทสาฯ ตตฺถ วตฺถาทีนํ อปรามสนานิ ญตฺติยํ วุตฺตสทิสาเนวฯ ตีสุ ปน อนุสฺสาวนาสุ ยตฺถ กตฺถจิ เอเตสํ อปรามสนํ อปรามสนเมว, สพฺเพน สพฺพํ ปน กมฺมวาจํ อวตฺวา จตุกฺขตฺตุํ ญตฺติกิตฺตนเมวฯ อถ วา ปน กมฺมวาจพฺภนฺตเร อกฺขรสฺส วา ปทสฺส วา อนุจฺจารณํ วา ทุรุจฺจารณํ วา สาวนาย หาปนํ นามฯ สาวนาย อโนกาเส ปฐมํ ญตฺติํ อฏฺฐเปตฺวา อนุสฺสาวนกรณํ อกาเล สาวนํ นามฯ อิติ อิเมหิ โทเสหิ วิมุตฺตาย อนุสฺสาวนาย สมฺปนฺนํ อนุสฺสาวนสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นามฯ

วิปตฺติสีมาลกฺขณํ สมติกฺกนฺตาย ปน สีมาย กตํ สีมาสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นามฯ ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เตสํ อนาคมนํ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อนาหรณํ, สมฺมุขีภูตานํ ปฏิกฺโกสนนฺติ อิเม ปน ตโย ปริสโทสา, เตหิ วิมุตฺตาย ปริสาย กตํ ปริสสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นามฯ

อุปสมฺปทากมฺมวาจาสงฺขาตํ ภควโต วจนํ อุปสมฺปทากมฺมกรณสฺส การณตฺตา ฐานํ, ยถา จ ตํ กตฺตพฺพนฺติ ภควตา อนุสิฏฺฐํ, ตถา กตตฺตา ตทนุจฺฉวิกํ ยถาวุตฺตํ อนูนํ ญตฺติอนุสฺสาวนํ อุปฺปฏิปาฏิยา จ อวุตฺตํ ฐานารหํฯ ยถา กตฺตพฺพนฺติ หิ ภควตา วุตฺตํ, ตถา อกเต อุปสมฺปทากมฺมสฺส การณํ น โหตีติ น ตํ ฐานารหํฯ เตนาห ‘‘การณารเหน สตฺถุสาสนารเหนา’’ติฯ อิมินา ญตฺติอนุสฺสาวนสมฺปตฺติ กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘สมคฺเคน สงฺเฆนา’’ติ อิมินา ปน ปริสสมฺปตฺติ กถิตาวฯ ‘‘อกุปฺเปนา’’ติ อิมินา ปาริเสสโต วตฺถุสีมาสมฺปตฺติโย กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ อฏฺฐกถายํ ปน อกุปฺปลกฺขณํ เอกตฺถ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ อกุปฺเปนาติ อิมสฺส ‘‘วตฺถุญตฺติอนุสฺสาวนสีมาปริสสมฺปตฺติสมฺปนฺนตฺตา อโกเปตพฺพตํ อปฺปฏิกฺโกสิตพฺพตํ อุปคเตนา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ เกจิ ปน ‘‘ฐานารเหนาติเอตฺถ ‘น หตฺถจฺฉินฺโน ปพฺพาเชตพฺโพ’ติอาทิ (มหาว. 119) สตฺถุสาสนํ ฐาน’’นฺติ วทนฺติฯ

‘‘ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมนา’’ติ อิมสฺมิํ อธิกาเร ปสงฺคโต อาหริตฺวา ยํ กมฺมลกฺขณํ สพฺพอฏฺฐกถาสุ ปปญฺจิตํ, ตํ ยถาอาคตฏฺฐาเนเยว ทสฺเสตุกาโม อิธ ตสฺส อวจเน ตตฺถ วจเน จ ปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ฐตฺวา’’ติอาทิมาหฯ

อฏฺฐสุ อุปสมฺปทาสุ เอหิภิกฺขูปสมฺปทา สรณคมนูปสมฺปทา โอวาทปฏิคฺคหณูปสมฺปทา ปญฺหพฺยากรณูปสมฺปทาติ อิมาหิ อุปสมฺปทาหิ อุปสมฺปนฺนานํ โลกวชฺชสิกฺขาปทวีติกฺกเม อภพฺพตฺตา ครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทา ทูเตนูปสมฺปทา อฏฺฐวาจิกูปสมฺปทาติ อิมาสญฺจ ติสฺสนฺนํ อุปสมฺปทานํ ภิกฺขุนีนํเยว อนุญฺญาตตฺตา ญตฺติจตุตฺเถเนว กมฺเมน อุปสมฺปนฺโน คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ เอหิภิกฺขูปสมฺปทา อนฺติมภวิกานํเยว, สรณคมนูปสมฺปทา ปริสุทฺธานํ, โอวาทปฏิคฺคหณปญฺหพฺยากรณูปสมฺปทา มหากสฺสปโสปากานํ, น จ เต ภพฺพา ปาราชิกาทิโลกวชฺชํ อาปชฺชิตุํ, ครุธมฺมปฏิคฺคหณาทโย จ ภิกฺขุนีนํเยว อนุญฺญาตา, อยญฺจ ภิกฺขุ, ตสฺมา เอตฺถ ญตฺติจตุตฺเถน อุปสมฺปนฺโนว คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

ปณฺณตฺติวชฺเชสุ ปน สิกฺขาปเทสุ อญฺเญปิ เอหิภิกฺขูปสมฺปทาย อุปสมฺปนฺนาทโย สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ เตปิ หิ สหเสยฺยาทิปณฺณตฺติวชฺชํ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺติเยวฯ ยทิ เอวํ ปณฺณตฺติวชฺเชสุปิ สิกฺขาปเทสุ ‘‘อยํ อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปโต ภิกฺขู’’ติ ญตฺติจตุตฺเถเนว กมฺเมน อุปสมฺปนฺโน กสฺมา วุตฺโตติ? สพฺพสิกฺขาปทวีติกฺกมารหตฺตา สพฺพกาลิกตฺตา จฯ เอหิภิกฺขูปสมฺปทาทโย หิ น สพฺพสิกฺขาปทวีติกฺกมารหา อสพฺพกาลิกา จฯ ตถา หิ อฏฺฐสุ อุปสมฺปทาสุ ญตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทา ทูเตนูปสมฺปทา อฏฺฐวาจิกูปสมฺปทาติ อิมา ติสฺโสเยว ถาวรา, เสสา พุทฺเธ ธรมาเนเยว อเหสุํฯ เตเนว จ ภิกฺขุนีวิภงฺเคปิ (ปาจิ. 658) ‘‘ตตฺร ยายํ ภิกฺขุนี สมคฺเคน อุภโตสงฺเฆน ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน ฐานารเหน อุปสมฺปนฺนา, อยํ อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปตา ภิกฺขุนี’’ติ ทูเตนูปสมฺปทาย อฏฺฐวาจิกูปสมฺปทาย จ อุปสมฺปนฺนํ อนฺโตกตฺวา อุภโตสงฺเฆน ญตฺติจตุตฺเถเนว กมฺเมน อุปสมฺปนฺนา ภิกฺขุนี วุตฺตา, น ครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทาย อุปสมฺปนฺนา ตสฺสา อุปสมฺปทาย ปาฏิปุคฺคลิกภาวโต อสพฺพกาลิกตฺตาฯ

ครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทา หิ มหาปชาปติยา เอว อนุญฺญาตตฺตา ปาฏิปุคฺคลิกาติ, ตสฺมา สพฺพสิกฺขาปทวีติกฺกมารหํ สพฺพกาลิกาย ญตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทาย อุปสมฺปนฺนเมว คเหตฺวา สพฺพสิกฺขาปทานิ ปญฺญตฺตานีติ คเหตพฺพํฯ ยทิ เอวํ ปณฺณตฺติวชฺเชสุ สิกฺขาปเทสุ จ เอหิภิกฺขูปสมฺปนฺนาทีนมฺปิ สงฺคโห กถํ วิญฺญายตีติ? อตฺถโต อาปนฺนตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา อภพฺพา อาปตฺติํ อาปชฺชิตุํ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ, ทฺเว ปุคฺคลา ภพฺพา อาปตฺติํ อาปชฺชิตุํ ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จา’’ติ (ปริ. 322) สามญฺญโต วุตฺตตฺตา เอหิภิกฺขูปสมฺปนฺนาทโยปิ อสญฺจิจฺจ อสฺสติยา อจิตฺตกํ ปณฺณตฺติวชฺชํ สหเสยฺยาทิอาปตฺติํ อาปชฺชนฺตีติ อตฺถโต อาปนฺนนฺติ อยเมตฺถ สาโรฯ ยํ ปเนตฺถ อิโต อญฺญถา เกนจิ ปปญฺจิตํ, น ตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ

นิรุตฺติวเสนาติ นิพฺพจนวเสนฯ อภิลาปวเสนาติ โวหารวเสนฯ อนุปฺปนฺนาย กมฺมวาจายาติ อนุปฺปนฺนาย ญตฺติจตุตฺถกมฺมวาจายฯ คุณวเสนาติ สีลาทิตํตํคุณโยคโตฯ เอตฺถ จ ภินฺทติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขูติ นิพฺพจนํ เวทิตพฺพํฯ

ภิกฺขุปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สิกฺขาสาชีวปทภาชนียวณฺณนา

สิกฺขิตพฺพาติ อาเสวิตพฺพาฯ อุตฺตมนฺติ วิสิฏฺฐํฯ อธิสีลาทีสุ วิชฺชมาเนสุ สีลาทีหิปิ ภวิตพฺพํฯ ยถา หิ โอมกตรปฺปมาณํ ฉตฺตํ วา ธชํ วา อุปาทาย อติเรกปฺปมาณํ ‘‘อติฉตฺตํ อติธโช’’ติ วุจฺจติ, เอวมิหาปิ ‘‘อนุกฺกฏฺฐสีลํ อุปาทาย อธิสีเลน ภวิตพฺพํ, ตถา อนุกฺกฏฺฐํ จิตฺตํ ปญฺญญฺจ อุปาทาย อธิจิตฺเตน อธิปญฺญาย จ ภวิตพฺพ’’นฺติ มนสิ กตฺวา สีลาทิํ สรูปโต วิภาเวตุกาโม ‘‘กตมํ ปเนตฺถ สีล’’นฺติอาทิมาหฯ อฏฺฐงฺคสีลํ ทสงฺคสีเลสฺเวว อนฺโตคธตฺตา วิสุํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ปญฺจงฺคทสงฺคสีล’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ปาติโมกฺขสํวรสีลนฺติ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ทุวิธํ วินยปิฏกปริยาปนฺนํ สิกฺขาปทสีลํฯ ตญฺหิ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺขนฺติ วุจฺจติฯ สํวรณํ สํวโร , กายวาจาหิ อวีติกฺกโมฯ ปาติโมกฺขเมว สํวโร ปาติโมกฺขสํวโรฯ โส เอว สีลนฏฺเฐน สีลนฺติ ปาติโมกฺขสํวรสีลํฯ

อปโร นโย (อุทา. อฏฺฐ. 31; อิติวุ. อฏฺฐ. 97) – กิเลสานํ พลวภาวโต ปาปกิริยาย สุกรภาวโต ปุญฺญกิริยาย จ ทุกฺกรภาวโต พหุกฺขตฺตุํ อปาเยสุ ปตนสีโลติ ปาตี, ปุถุชฺชโนฯ อนิจฺจตาย วา ภวาภวาทีสุ กมฺมเวคกฺขิตฺโต ฆฏิยนฺตํ วิย อนวฏฺฐาเนน ปริพฺภมนโต คมนสีโลติ ปาตี, มรณวเสน วา ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย อตฺตภาวสฺส ปตนสีโลติ ปาตี, สตฺตสนฺตาโน, จิตฺตเมว วาฯ ตํ ปาตินํ สํสารทุกฺขโต โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขํฯ จิตฺตสฺส หิ วิโมกฺเขน สตฺโต วิมุตฺโตติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘จิตฺตโวทานา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 3.100), ‘‘อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ (มหาว. 28) จฯ

อถ วา อวิชฺชาทินา เหตุนา สํสาเร ปตติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ปาติฯ ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ (สํ. นิ. 2.124) หิ วุตฺตํฯ ตสฺส ปาติโน สตฺตสฺส ตณฺหาทิสํกิเลสตฺตยโต โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺโขฯ ‘‘กณฺเฐกาโฬ’’ติอาทีนํ วิยสฺส สมาสสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

อถ วา ปาเตติ วินิปาเตติ ทุกฺเขหีติ ปาติ, จิตฺตํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘จิตฺเตน นียติ โลโก, จิตฺเตน ปริกสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 1.62)ฯ ตสฺส ปาติโน โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺโขฯ ปตติ วา เอเตน อปายทุกฺเข สํสารทุกฺเข จาติ ปาติ, ตณฺหาสํกิเลโสฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ (สํ. นิ. 1.55-57), ตณฺหาทุติโย ปุริโส’’ติ (อ. นิ. 4.9; อิติวุ. 15, 105) จ อาทิฯ ตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโขฯ

อถ วา ปตติ เอตฺถาติ ปาติ, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน, ฉสุ กุพฺพติ สนฺถว’’นฺติ (สํ. นิ. 1.70; สุ. นิ. 171)ฯ ตโต ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนสงฺขาตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโขฯ