จตุพฺพิธวินยกถาวณฺณนา

[45] นีหริตฺวาติ สาสนโต นีหริตฺวาฯ ตถา หิ ‘‘ปญฺจหุปาลิ องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา นานุยุญฺชิตพฺพํฯ กตเมหิ ปญฺจหิ? สุตฺตํ น ชานาติ, สุตฺตานุโลมํ น ชานาตี’’ติ (ปริ. 442) เอวมาทิปริยตฺติสาสนโต สุตฺตํ สุตฺตานุโลมญฺจ นีหริตฺวา ปกาเสสุํ, ‘‘อนาปตฺติ เอวํ อมฺหากํ อาจริยานํ อุคฺคโห ปริปุจฺฉาติ คณฺหาตี’’ติ เอวมาทิปริยตฺติสาสนโต อาจริยวาทํ นีหริตฺวา ปกาเสสุํ, ภารุกจฺฉกวตฺถุสฺมิํ (ปารา. 78) ‘‘อายสฺมา อุปาลิ เอวมาห อนาปตฺติ อาวุโส สุปินนฺเตนา’’ติ เอวมาทิปริยตฺติสาสนโต เอว อตฺตโนมติํ นีหริตฺวา ปกาเสสุํฯ ตาย หิ อตฺตโนมติยา เถโร เอตทคฺคฏฺฐานํ ลภิฯ

วุตฺตนฺติ นาคเสนตฺเถเรน วุตฺตํฯ ปชฺชเต อเนน อตฺโถติ ปทํ, ภควตา กณฺฐาทิวณฺณปฺปวตฺติฏฺฐานํ อาหจฺจ วิเสเสตฺวา ภาสิตํ ปทํ อาหจฺจปทํ, ภควโตเยว วจนํฯ เตนาห ‘‘อาหจฺจปทนฺติ สุตฺตํ อธิปฺเปต’’นฺติฯ ‘‘อิทํ กปฺปติ, อิทํ น กปฺปตี’’ติ เอวํ อวิเสเสตฺวา ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, มยา ‘อิทํ น กปฺปตี’ติ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, ตญฺเจ อกปฺปิยํ อนุโลเมติ, กปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว น กปฺปตี’’ติอาทินา (มหาว. 305) วุตฺตํ สามญฺญลกฺขณํ อิธ ‘‘รโส’’ติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘รโสติ สุตฺตานุโลม’’นฺติฯ ธมฺมสงฺคาหกปฺปภุติอาจริยปรมฺปรโต อานีตา อฏฺฐกถาตนฺติ อิธ ‘‘อาจริยวํโส’’ติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อาจริยวํโสติ อาจริยวาโท’’ติฯ

อิธ วินยวินิจฺฉยสฺส อธิกตตฺตา ตทนุจฺฉวิกเมว สุตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘สุตฺตํ นาม สกเล วินยปิฏเก ปาฬี’’ติฯ มหาปเทสาติ มหาโอกาสา, มหนฺตานิ วินยสฺส ปติฏฺฐาปนฏฺฐานานิ เยสุ ปติฏฺฐาปิโต วินโย วินิจฺฉยติ อสนฺเทหโตฯ มหนฺตานิ วา การณานิ มหาปเทสา, มหนฺตานิ วินยวินิจฺฉยการณานีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อตฺถโต ปน ‘ยํ, ภิกฺขเว’ติอาทินา วุตฺตา สาธิปฺปายา ปาฬิเยว มหาปเทสา’’ติ วทนฺติฯ เตเนวาห ‘‘เย ภควตา เอวํ วุตฺตา’’ติอาทิฯ อิเม จ มหาปเทสา ขนฺธเก อาคตา, ตสฺมา เตสํ วินิจฺฉยกถา ตตฺเถว อาวิ ภวิสฺสตีติ อิธ น วุจฺจติฯ ยทิปิ ตตฺถ ตตฺถ ภควตา ปวตฺติตา ปกิณฺณกเทสนาว อฏฺฐกถา, สา ปน ธมฺมสงฺคาหเกหิ ปฐมํ ตีณิ ปิฏกานิ สงฺคายิตฺวา ตสฺส อตฺถวณฺณนานุรูเปเนว วาจนามคฺคํ อาโรปิตตฺตา ‘‘อาจริยวาโท’’ติ วุจฺจติ อาจริยา วทนฺติ สํวณฺเณนฺติ ปาฬิํ เอเตนาติ กตฺวาฯ เตนาห – ‘‘อาจริยวาโท นาม…เป.… อฏฺฐกถาตนฺตี’’ติฯ ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺโหเยว จ พุทฺธวจนสฺส อตฺถสํวณฺณนาภูโต กถามคฺโค มหามหินฺทตฺเถเรน ตมฺพปณฺณิทีปํ อาภโต, ปจฺฉา ตมฺพปณฺณิเยหิ มหาเถเรหิ สีหฬภาสาย ฐปิโต นิกายนฺตรลทฺธิสงฺกรปริหรณตฺถํฯ

กิญฺจาปิ อตฺตโนมติ สุตฺตาทีหิ สํสนฺทิตฺวาว ปริกปฺปียติ, ตถาปิ สา น สุตฺตาทีสุ วิเสสโต นิทฺทิฏฺฐาติ อาห ‘‘สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาเท มุญฺจิตฺวา’’ติฯ อนุพุทฺธิยาติ สุตฺตาทีนิเยว อนุคตพุทฺธิยาฯ นยคฺคาเหนาติ สุตฺตาทิโต ลพฺภมานนยคฺคหเณนฯ

อตฺตโนมติํ สามญฺญโต ปฐมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว วิเสเสตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ อิทานิ ตตฺถ ปฏิปชฺชิตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘ตํ ปน อตฺตโนมติํ คเหตฺวา กเถนฺเตนา’’ติอาทิฯ อตฺเถนาติ อตฺตนา สลฺลกฺขิเตน อตฺเถนฯ อาจริยวาเท โอตาเรตพฺพาติ อาจริยวาเท ญาเณน อนุปฺปเวเสตพฺพาฯ สพฺพทุพฺพลาติ ปุคฺคลสฺส สยํ ปฏิภานภาวโตฯ ปมาทปาฐวเสน อาจริยวาทสฺส กทาจิ สุตฺตานุโลเมน อสํสนฺทนาปิ สิยา, โส น คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘อาจริยวาโทปิ…เป.… สเมนฺโต เอว คเหตพฺโพ’’ติฯ สเมนฺตเมว คเหตพฺพนฺติ ยถา สุตฺเตน สํสนฺทติ, เอวํ มหาปเทสโต อตฺถา อุทฺธริตพฺพาติ ทสฺเสติฯ สุตฺตานุโลมสฺส สุตฺเตกเทสตฺเตปิ สุตฺเต วิย ‘‘อิทํ กปฺปติ, อิทํ น กปฺปตี’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาหจฺจภาสิตํ กิญฺจิ นตฺถีติ อาห – ‘‘สุตฺตานุโลมโต หิ สุตฺตเมว พลวตร’’นฺติฯ อปฺปฏิวตฺติยนฺติ อปฺปฏิพาหิยํฯ การกสงฺฆสทิสนฺติ ปมาณตฺตา สงฺคีติการกสงฺฆสทิสํฯ พุทฺธานํ ฐิตกาลสทิสนฺติ อิมินา พุทฺเธเหว กถิตตฺตา ธรมานพุทฺธสทิสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สุตฺเต หิ ปฏิพาหิเต พุทฺโธว ปฏิพาหิโต โหติฯ สกวาที สุตฺตํ คเหตฺวา กเถตีติ สกวาที อตฺตโน สุตฺตํ คเหตฺวา โวหรติฯ ปรวาที สุตฺตานุโลมนฺติ อญฺญนิกายวาที อตฺตโน นิกาเย สุตฺตานุโลมํ คเหตฺวา กเถติฯ เขปํ วา ครหํ วา อกตฺวาติ ‘‘กิํ อิมินา’’ติ เขปํ วา ‘‘กิเมส พาโล วทตี’’ติ ครหํ วา อกตฺวาฯ สุตฺตานุโลมนฺติ ปรวาทินา วุตฺตํ อญฺญนิกาเย สุตฺตานุโลมํฯ สุตฺเต โอตาเรตพฺพนฺติ สกวาทินา อตฺตโน สุตฺเต โอตาเรตพฺพํฯ สุตฺตสฺมิํเยว ฐาตพฺพนฺติ อตฺตโน สุตฺเตเยว ฐาตพฺพํฯ เอวํ เสสวาเรสุปิ อตฺถโยชนา กาตพฺพาฯ อยนฺติ สกวาทีฯ ปโรติ อญฺญนิกายวาทีฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

นนุ จ ‘‘สุตฺตานุโลมโต สุตฺตเมว พลวตร’’นฺติ เหฏฺฐา วุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘สุตฺตานุโลเม สุตฺตํ โอตาเรตพฺพ’’นฺติอาทิ กสฺมา วุตฺตนฺติ? นายํ วิโรโธฯ

‘‘สุตฺตานุโลมโต สุตฺตเมว พลวตร’’นฺติ หิ อิทํ สกมเตเยว สุตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ สกมติปริยาปนฺนเมว สุตฺตาทิํ สนฺธาย ‘‘อตฺตโนมติ สพฺพทุพฺพลา, อตฺตโนมติโต อาจริยวาโท พลวตโร, อาจริยวาทโต สุตฺตานุโลมํ พลวตรํ, สุตฺตานุโลมโต สุตฺตเมว พลวตร’’นฺติ จ วุตฺตํฯ อิธ ปน ปรวาทินา อานีตํ อญฺญนิกาเย สุตฺตํ สนฺธาย ‘‘สุตฺตานุโลเม สุตฺตํ โอตาเรตพฺพ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺมา ปรวาทินา อานีตํ สุตฺตาทิํ อตฺตโน สุตฺตานุโลมอาจริยวาทอตฺตโนมตีสุ โอตาเรตฺวา สเมนฺตํเยว คเหตพฺพํ, อิตรํ น คเหตพฺพนฺติ อยํ นโย อิธ วุจฺจตีติ น โกจิ ปุพฺพาปรวิโรโธฯ

พาหิรกสุตฺตนฺติ ติสฺโส สงฺคีติโย อนารุฬฺหคุฬฺหเวสฺสนฺตราทีนิ มหาสงฺฆิกนิกายวาสีนํ สุตฺตานิฯ เวทลฺลาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน คุฬฺหอุมฺมคฺคาทิคฺคหณํ เวทิตพฺพํ, อิตรํ คารยฺหสุตฺตํ น คเหตพฺพํฯ อตฺตโนมติยเมว ฐาตพฺพนฺติ อิมินา อญฺญนิกายโต อานีตสุตฺตโตปิ สกนิกาเย อตฺตโนมติเยว พลวตราติ ทสฺเสติฯ สกวาที สุตฺตํ คเหตฺวา กเถติ, ปรวาทีปิ สุตฺตเมวาติเอวมาทินา สมานชาติกานํ วเสน วาโร น วุตฺโต, สุตฺตสฺส สุตฺเตเยว โอตารณํ ภินฺนํ วิย หุตฺวา น ปญฺญายติ, วุตฺตนเยเนว จ สกฺกา โยเชตุนฺติฯ

อิทานิ สกวาทีปรวาทีนํ กปฺปิยากปฺปิยาทิภาวํ สนฺธาย วิวาเท อุปฺปนฺเน ตตฺถ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธิํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘อถ ปนายํ กปฺปิยนฺติ คเหตฺวา กเถตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สุตฺเต จ สุตฺตานุโลเม จ โอตาเรตพฺพนฺติ สกวาทินา อตฺตโนเยว สุตฺเต จ สุตฺตานุโลเม จ โอตาเรตพฺพํฯ ปโร การณํ น วินฺทตีติ ปรวาที การณํ น ลภติฯ สุตฺตโต พหุํ การณญฺจ วินิจฺฉยญฺจ ทสฺเสตีติ ปรวาที อตฺตโน สุตฺตโต พหุํ การณํ วินิจฺฉยญฺจ อาหริตฺวา ทสฺเสติฯ สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อกปฺปิเยว ฐาตพฺพนฺติ อิมินา อตฺตโน นิกาเย สุตฺตาทีนิ อลภนฺเตน สกวาทินา ปรวาทีวจเนเยว ฐาตพฺพนฺติ วทติฯ ทฺวินฺนมฺปิ การณจฺฉายา ทิสฺสตีติ สกวาทีปรวาทีนํ อุภินฺนมฺปิ กปฺปิยากปฺปิยภาวสาธกํ การณปติรูปกํ ทิสฺสติฯ ยทิ ทฺวินฺนมฺปิ การณจฺฉายา ทิสฺสติ, กสฺมา ‘‘อกปฺปิเยว ฐาตพฺพ’’นฺติ อาห ‘‘วินยญฺหิ ปตฺวา’’ติอาทิฯ ‘‘วินยํ ปตฺวา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กปฺปิยากปฺปิยวิจารณมาคมฺมา’’ติฯ

รุนฺธิตพฺพนฺติอาทีสุ ทุพฺพิญฺเญยฺยวินิจฺฉเย กปฺปิยากปฺปิยภาเว สติ กปฺปิยนฺติ คหณํ รุนฺธิตพฺพํ, อกปฺปิยนฺติ คหณํ คาฬฺหํ กาตพฺพํฯ อปราปรํ ปวตฺตกปฺปิยคหณโสตํ ปจฺฉินฺทิตพฺพํ, ครุกภาวสงฺขาเต อกปฺปิยภาเวเยว ฐาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

พหูหิ สุตฺตวินิจฺฉยการเณหีติ พหูหิ สุตฺเตหิ เจว ตโต อานีตวินิจฺฉยการเณหิ จฯ อตฺตโน คหณํ น วิสฺสชฺเชตพฺพนฺติ สกวาทินา อตฺตโน อกปฺปิยนฺติ คหณํ น วิสฺสชฺเชตพฺพํฯ อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ นิคเมนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ โยติ สกวาทีปรวาทีสุ โย โกจิฯ เกจิ ปน ‘‘สกวาทีสุเยว โย โกจิ อิธาธิปฺเปโต’’ติ วทนฺติ, เอวํ สนฺเต ‘‘อถ ปนายํ กปฺปิยนฺติ คเหตฺวา กเถตี’’ติอาทีสุ สพฺพตฺถ อุโภปิ สกวาทิโนเยว สิยุํ เหฏฺฐา วุตฺตสฺเสว นิคมนวเสน ‘‘เอว’’นฺติอาทีนํ วุตฺตตฺตา, ตสฺมา ตํ น คเหตพฺพํฯ อติเรกการณํ ลภตีติ เอตฺถ สุตฺตาทีสุ ปุริมํ ปุริมํ อติเรกการณํ นาม, โย วา สุตฺตาทีสุ จตูสุ พหุตรํ การณํ ลภติ, โส อติเรกการณํ ลภติ นามฯ

สุฏฺฐุ ปวตฺติ เอตสฺสาติ สุปฺปวตฺติ, สุฏฺฐุ ปวตฺตติ สีเลนาติ วา สุปฺปวตฺติฯ เตนาห ‘‘สุปฺปวตฺตีติ สุฏฺฐุ ปวตฺต’’นฺติฯ วาจาย อุคฺคตํ วาจุคฺคตํ, วจสา สุคฺคหิตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สุตฺตโตติ อิมสฺส วิวรณํ ‘‘ปาฬิโต’’ติฯ เอตฺถ จ ‘‘สุตฺตํ นาม สกลํ วินยปิฏก’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปาฬิโตติ ตทตฺถทีปิกา อญฺญาเยว ปาฬิ เวทิตพฺพาฯ อนุพฺยญฺชนโสติ อิมสฺส วิวรณํ ‘‘ปริปุจฺฉโต จ อฏฺฐกถาโต จา’’ติฯ ปาฬิํ อนุคนฺตฺวา อตฺถสฺส พฺยญฺชนโต ปกาสนโต อนุพฺยญฺชนนฺติ หิ ปริปุจฺฉา อฏฺฐกถา จ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ อฏฺฐกถาย วิสุํ คหิตตฺตา ปริปุจฺฉาติ เถรวาโท วุตฺโตฯ สงฺฆเภทสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตกลหสฺเสตํ อธิวจนํ สงฺฆราชีติฯ กุกฺกุจฺจโกติ อณุมตฺเตสุปิ วชฺเชสุ ภยทสฺสนวเสน กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทนฺโตฯ ตนฺติํ อวิสํวาเทตฺวาติ ปาฬิํ อญฺญถา อกตฺวาฯ อโวกฺกมนฺโตติ อนติกฺกมนฺโตฯ

วิตฺถุนตีติ อตฺถํ อทิสฺวา นิตฺถุนติฯ วิปฺผนฺทตีติ กมฺปติฯ สนฺติฏฺฐิตุํ น สกฺโกตีติ เอกสฺมิํเยว อตฺเถ ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติฯ

เตนาห ‘‘ยํ ยํ ปเรน วุจฺจติ, ตํ ตํ อนุชานาตี’’ติฯ ปรวาทํ คณฺหาตีติ ‘‘อุจฺฉุมฺหิ กสฏํ ยาวชีวิกํ, รโส สตฺตาหกาลิโก, ตทุภยวินิมุตฺโต จ อุจฺฉุ นาม วิสุํ นตฺถิ, ตสฺมา อุจฺฉุปิ วิกาเล วฏฺฏตี’’ติ ปรวาทินา วุตฺเต ตมฺปิ คณฺหาติฯ เอเกกโลมนฺติ ปลิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยมฺหีติ ยสฺมิํ ปุคฺคเลฯ ปริกฺขยํ ปริยาทานนฺติ อตฺถโต เอกํฯ

อาจริยปรมฺปรา โข ปนสฺส สุคฺคหิตา โหตีติ เอตฺถ อาจริยปรมฺปราติ อาจริยานํ วินิจฺฉยปรมฺปราฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘ยถา อาจริโย จ อาจริยาจริโย จ ปาฬิญฺจ ปริปุจฺฉญฺจ วทนฺติ, ตถา ญาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ปุพฺพาปรานุสนฺธิโตติ ‘‘อิทํ ปุพฺพวจนํ, อิทํ ปรวจนํ, อยมนุสนฺธี’’ติ เอวํ ปุพฺพาปรานุสนฺธิโตฯ อาจริยปรมฺปรนฺติ อิมสฺเสว เววจนํ เถรวาทงฺคนฺติ, เถรปฏิปาฏินฺติ อตฺโถฯ ทฺเว ตโย ปริวฏฺฏาติ ทฺเว ติสฺโส ปรมฺปราฯ

อิเมหิ จ ปน ตีหิ ลกฺขเณหีติ ‘‘สุตฺตมสฺส สฺวาคตํ โหตี’’ติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺเตหิ ตีหิ ลกฺขเณหิฯ เอตฺถ จ ปฐเมน ลกฺขเณน วินยสฺส สุฏฺฐุ อุคฺคหิตภาโว วุตฺโต, ทุติเยน อุคฺคหิเตน อจลตา สุปฺปติฏฺฐิตตา วุตฺตา, ตติเยน ยํ ปาฬิยา อฏฺฐกถาย จ นตฺถิ, ตมฺปิ อาจริยวจเนน วินิจฺฉินิตุํ สมตฺถตา วุตฺตาฯ โอติณฺเณ วตฺถุสฺมินฺติ โจทนาสงฺขาเต วีติกฺกมสงฺขาเต วา วตฺถุสฺมิํ สงฺฆมชฺเฌ โอติณฺเณ, โอสเฏติ อตฺโถฯ วุตฺตเมว วิภาเวนฺโต ‘‘โจทเกน จ จุทิตเกน จ วุตฺเต วตฺตพฺเพ’’ติ อาหฯ เกจิ ปน ‘‘โจทเกน โอติณฺเณ วตฺถุสฺมิํ จุทิตเกน จ วุตฺเต วตฺตพฺเพ’’ติ เอวํ โยเชนฺติฯ อปเร ปน ‘‘โจทเกน จ จุทิตเกน จ วุตฺเต วินยธเรน จ วตฺตพฺเพ’’ติ เอวมฺปิ โยเชนฺติฯ ‘‘โจทเกน จ จุทิตเกน จ วุตฺเต วตฺตพฺเพ’’ติ อยเมว ปน โยชนา สุนฺทรตราติ เวทิตพฺพาฯ วตฺถุ โอโลเกตพฺพนฺติ ตสฺส ตสฺส สิกฺขาปทสฺส วตฺถุ โอโลเกตพฺพํฯ ‘‘ติเณน วา ปณฺเณน วา…เป.… โย อาคจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 517) หิ อิทํ นิสฺสคฺคิเย อญฺญาตกวิญฺญตฺติสิกฺขาปทสฺส วตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, ถุลฺลจฺจยทุพฺภาสิตาปตฺตีนํ มาติกาย อนาคตตฺตา ‘‘ปญฺจนฺนํ อาปตฺตีนํ อญฺญตร’’นฺติ วุตฺตํฯ

อญฺญตรํ วา อาปตฺตินฺติ ‘‘กาเล วิกาลสญฺญี อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, กาเล เวมติโก อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ เอวมาทินา (ปาจิ. 250) อาคตํ ทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สิกฺขาปทนฺตเรสูติ วินีตวตฺถุํ อนฺโตกตฺวา เอเกกสฺมิํ สิกฺขาปทนฺตเรฯ

สุขุมาติ อตฺตโนปิ ทุวิญฺเญยฺยสภาวสฺส ลหุปริวตฺติโน จิตฺตสฺส สีฆปริวตฺติตาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘จิตฺตลหุกา’’ติฯ จิตฺตํ ลหุ สีฆปริวตฺติ เอเตสนฺติ จิตฺตลหุกาฯ เตติ เต วีติกฺกเมฯ ตํวตฺถุกนฺติ เต อทินฺนาทานมนุสฺสวิคฺคหวีติกฺกมา วตฺถุ อธิฏฺฐานํ การณเมตสฺสาติ ตํวตฺถุกํฯ สีลานิ โสเธตฺวาติ ยํวตฺถุกํ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปนฺนํ, ตํ อมนสิกริตฺวา อวเสสสีลานิ โสเธตฺวาฯ ปากฏภาวโต สุขวฬญฺชนตาย จ ‘‘ทฺวตฺติํสาการํ ตาว มนสิ กโรหี’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญสฺมิํ ปน กมฺมฏฺฐาเน กตปริจเยน ตเทว มนสิ กาตพฺพํฯ กมฺมฏฺฐานํ ฆฏยตีติ อนฺตรนฺตรา ขณฺฑํ อทสฺเสตฺวา จิตฺเตน สทฺธิํ อาลมฺพนภาเวน จิรกาลํ ฆฏยติฯ สงฺขารา ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺตีติ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานิโก เจ, ตสฺส สงฺขารา ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ สเจ กตปาราชิกวีติกฺกโม ภเวยฺย, ตสฺส สติปิ อสริตุกามตาย วิปฺปฏิสารวตฺถุวเสน ปุนปฺปุนํ ตํ อุปฏฺฐหตีติ จิตฺเตกคฺคตํ น วินฺทติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กมฺมฏฺฐานํ น ฆฏยตี’’ติอาทิฯ อตฺตนา ชานาตีติ สยเมว ชานาติฯ ปจฺจตฺเต เจตํ กรณวจนํ, อตฺตา ชานาตีติ วุตฺตํ โหติฯ อญฺญา จ เทวตา ชานนฺตีติ อารกฺขเทวตาหิ อญฺญา ปรจิตฺตวิทุนิโย เทวตา จ ชานนฺติฯ

นิฏฺฐิตา จตุพฺพิธวินยกถาวณฺณนา

วินยธรสฺส จ ลกฺขณาทิกถาวณฺณนาฯ

ภิกฺขุปทภาชนียวณฺณนา

ตสฺมาติ ยสฺมา ปน-สทฺทํ อปเนตฺวา อนิยเมน ปุคฺคลทีปกํ โย-สทฺทเมว อาห, ตสฺมาฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ โย-สทฺเทฯ ปน-สทฺทสฺส นิปาตมตฺตตฺตา โย-สทฺทสฺเสว อตฺถํ ปกาเสนฺโต ‘‘โย โกจีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ โย โกจิ นามาติ โย วา โส วา โย โกจีติ วุตฺโตฯ วาสธุรยุตฺโต วาติ วิปสฺสนาธุรยุตฺโต วาฯ สีเลสูติ ปกตีสุฯ