ยสฺมา กยิตํ นาม ปรสฺส หตฺถโต คหิตํ วุจฺจติ, วิกฺกีตญฺจ ปรสฺส หตฺเถ ทินฺนํ, ตสฺมา ‘‘กยิตญฺจ โหติ ปรภณฺฑํ อตฺตโน หตฺถคตํ กโรนฺเตน, วิกฺกีตญฺจ อตฺตโน ภณฺฑํ ปรหตฺถคตํ กโรนฺเตนา’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ ปาฬิยํ ปรโต ‘‘กยิตญฺจ โหติ วิกฺกยิตญฺจา’’ติ วตฺวา ‘‘อตฺตโน ภณฺฑํ ปรหตฺถคตํ ปรภณฺฑํ อตฺตโน หตฺถคต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิมินา อิมนฺติอาทิวจนานุรูปโต ปนา’’ติอาทิฯ อิมินาติ หิ สกสนฺตกํ วุตฺตํฯ ตทนุรูปโต ปาฬิยํ ปฐมํ อตฺตโน ภณฺฑํ ทสฺสิตํ, น กยวิกฺกยปทานุรูปโตฯ ตญฺหิ วิปรีตโต ปรสนฺตกคฺคหณํ ปุรกฺขตฺวา ฐิตํฯ

กามํ เสสญาตเกปิ ‘‘อิมํ เทหี’’ติ วทโต วิญฺญตฺติ น โหติ, สทฺธาเทยฺยวินิปาตนสฺสปิ ปน อภาวํ ทสฺเสตุกาโม ‘‘มาตรํ ปน ปิตรํ วา’’ติ อาหฯ วิญฺญตฺติ น โหตีติ อิทํ วิสุํ วิญฺญาปนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อญฺญํ กิญฺจิ อวตฺวา เอวํ วทนฺโต อญฺญาตกํ วิญฺญาเปติ นามาติ อาห – ‘‘อญฺญาตกํ ‘อิมํ เทหี’ติ วทโต วิญฺญตฺตี’’ติฯ อญฺญํ กิญฺจิ อวตฺวา ‘‘อิมํ คณฺหาหี’’ติ ทินฺนํ อญฺญาตกสฺส ทินฺนํ นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สทฺธาเทยฺยวินิปาตน’’นฺติฯ ติสฺโส อาปตฺติโยติ อญฺญาตกวิญฺญตฺติสทฺธาเทยฺยวินิปาตนกยวิกฺกยาปตฺติสงฺขาตา ติสฺโส อาปตฺติโยฯ

อิมํ นาม กโรหีติ วทติ, วฏฺฏตีติ เอตฺถ ภุตฺโตสิ, อิทานิ กสฺมา น กโรสีติ วตฺถุมฺปิ วฏฺฏติฯ ‘‘นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ กิญฺจาปิ สติเยว นิสฺสคฺคิยวตฺถุมฺหิ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ, อสติปิ ปน ตสฺมิํ ปาจิตฺติยนฺติ อิทํ อฏฺฐกถาปมาเณน คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริภุตฺเตติ สปฺปิอาทิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยํ อตฺตโน ธเนน ปริวตฺเตติ, เยน จ ปริวตฺเตติ, เตสํ กปฺปิยวตฺถุตา, อสหธมฺมิกตา, กยวิกฺกยาปชฺชนญฺจาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ

กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต โกสิยวคฺโค ทุติโยฯ

3. ปตฺตวคฺโค

1. ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา

[598-602] ปตฺตวคฺคสฺส ปฐเม ภณฺฑนฺติ วิกฺเกตพฺพภณฺฑํฯ ยสฺมา วณฺณสทฺโท สณฺฐานชาติรูปายตนการณปมาณคุณปสํสาทีสุ ทิสฺสติฯ ‘‘มหนฺตํ สปฺปราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.142) หิ สณฺฐานํ วุจฺจติฯ ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ, หีโน อญฺโญ วณฺโณ’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.402) ชาติฯ ‘‘ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.303) รูปายตนํฯ

‘‘น หรามิ น ภญฺชามิ, อารา สิงฺฆามิ วาริชํ;

อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธตฺเถโนติ วุจฺจตี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.234; ชา. 1.6.116) –

อาทีสุ การณํฯ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ (ปารา. 602) ปมาณํฯ ‘‘กทา สญฺญุฬฺหา ปน เต คหปติ อิเม สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.77) คุโณฯ ‘‘วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.3) ปสํสาฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณาติ ตีณิ ปตฺตสฺส ปมาณานี’’ติฯ

อฑฺฒเตรสปลา โหตีติ เอตฺถ ‘‘มาสานํ อฑฺฒเตรสปลานิ คณฺหาตี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘มคธนาฬิ นาม ฉปสตา นาฬี’’ติ เกจิฯ ‘‘อฏฺฐปสตา’’ติ อปเรฯ ตตฺถ ปุริมานํ มเตน ติปสตาย นาฬิยา ทฺเว นาฬิโย เอกา มคธนาฬิ โหติ, ปจฺฉิมานํ จตุปสตาย นาฬิยา ทฺเว นาฬิโย เอกา มคธนาฬิฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘ปกติยา จตุมุฏฺฐิกํ กุฑุวํ, จตุกุฑุวํ นาฬิกํ, ตาย นาฬิยา โสฬส นาฬิโย โทณํ, ตํ ปน มคธนาฬิยา ทฺวาทส นาฬิโย โหนฺตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา เตน นเยน ‘‘มคธนาฬิ นาม ปญฺจ กุฑุวานิ เอกญฺจ มุฏฺฐิํ เอกาย มุฏฺฐิยา ตติยญฺจ ภาคํ คณฺหาตี’’ติ เวทิตพฺพํฯ

สพฺพสมฺภารสงฺขโตติ ชีรกาทิสพฺพสมฺภาเรหิ สงฺขโตฯ อาโลปสฺส อาโลปสฺส อนุรูปนฺติ เอตฺถ ‘‘พฺยญฺชนสฺส มตฺตา นาม โอทนจตุตฺโถ ภาโค’’ติ พฺรหฺมายุสุตฺตสฺส อฏฺฐกถายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.387) วุตฺตตฺตา อาโลปสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณํ พฺยญฺชนํ อาโลปสฺส อนุรูปนฺติ คเหตพฺพํฯ