วุตฺตตฺถโต อติเรกสฺส อตฺถสฺส อานยนํ อติเรกานยนํ, โส อตฺโถ เอตสฺสาติ อติเรกานยนตฺโถ, อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อสํวาโส’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ทฬฺหํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ

ปฐมปญฺญตฺติกถา นิฏฺฐิตาฯ

สุทินฺนภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มกฺกฏิวตฺถุกถาวณฺณนา

[40] อนุตฺตานปทวณฺณนาติ อุตฺตานํ วุจฺจติ ปากฏํ, ตปฺปฏิปกฺเขน อนุตฺตานํ อปากฏํ อปฺปจุรํ ทุวิญฺเญยฺยญฺจ, อนุตฺตานานํ ปทานํ วณฺณนา อนุตฺตานปทวณฺณนาฯ อุตฺตานปทวณฺณนาย ปโยชนาภาวโต อนุตฺตานคฺคหณํฯ ปจุรปฏิเสวโน โหตีติ พหุลปฏิเสวโน โหติ, ทิวเส ทิวเส นิรนฺตรํ ปฏิเสวตีติ อตฺโถฯ ปจุรตฺเถ หิ วตฺตมานวจนนฺติ สพฺพทา ปฏิเสวนาภาเวปิ ‘‘อิห มลฺลา ยุชฺฌนฺตี’’ติอาทีสุ วิย พาหุลฺลวุตฺติํ อุปาทาย วตฺตมานวจนํฯ อาหิณฺฑนฺตาติ วิจรนฺตาฯ อญฺเญสุปีติ อญฺเญสุปิ ภิกฺขูสุฯ

[41] สโหฑฺฒคฺคหิโตติ สห ภณฺเฑน คหิโตฯ อตฺตโน มิจฺฉาคาเหน เลสโอฑฺฑเนน วา ปริปุณฺณตฺถมฺปิ ปฐมปญฺญตฺติํ อญฺญถา กโรนฺโต ‘‘ตญฺจ โข มนุสฺสิตฺถิยา, โน ติรจฺฉานคตายา’’ติ อาหฯ ทสฺสนนฺติ สานุราคทสฺสนํฯ คหณนฺติ อนุราควเสเนว หตฺเถน คหณํฯ อามสนํ อตฺตโน สรีเรน ตสฺสา สรีรสฺส อุปริ อามสนมตฺตํ, ผุสนํ ตโต ทฬฺหตรํ กตฺวา สํผุสนํ, ฆฏฺฏนํ ตโตปิ ทฬฺหตรํ กตฺวา สรีเรน สรีรสฺส ฆฏฺฏนํฯ ตํ สพฺพมฺปีติ ทสฺสนาทิ สพฺพมฺปิฯ

[42] ทฬฺหตรํ สิกฺขาปทมกาสีติ อิมสฺมิํ อธิกาเร อนุปญฺญตฺติยา สิกฺขาปทสฺส ทฬฺหีกรณํ สิถิลกรณญฺจ ปสงฺคโต อาปนฺนํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุกาโม ‘‘ทุวิธญฺหิ สิกฺขาปท’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺส สจิตฺตกสฺส สิกฺขาปทสฺส จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺชํฯ

ยสฺส สจิตฺตกาจิตฺตกปกฺขสหิตสฺส อจิตฺตกสฺส จ สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตมฺปิ สุราปานาทิ โลกวชฺชนฺติ อิมมตฺถํ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺชํ นามา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ หิ อิทํ วจนํ อจิตฺตกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ เอกํสโต สจิตฺตกสฺส ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ วิเสสเน ปโยชนํ อตฺถิฯ สจิตฺตกปกฺเขติ จ วตฺถุวีติกฺกมวิชานนจิตฺเตน ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ คเหตพฺพํ, น ปณฺณตฺติวิชานนจิตฺเตนฯ ยทิ หิ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ ปณฺณตฺติวิชานนจิตฺเตนปิ ยสฺส สิกฺขาปทสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว, ตมฺปิ โลกวชฺชนฺติ วเทยฺย, สพฺเพสํ ปณฺณตฺติวชฺชสิกฺขาปทานมฺปิ โลกวชฺชตา อาปชฺเชยฺย ปณฺณตฺติวชฺชานมฺปิ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ ชานิตฺวา วีติกฺกเม อกุสลจิตฺตสฺเสว สมฺภวโตฯ น หิ ภควโต อาณํ ชานิตฺวา มทฺทนฺตสฺส กุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ อนาทริยวเสน ปฏิฆจิตฺตสฺเสว อุปฺปชฺชนโตฯ

อปิเจตฺถ ‘‘สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวา’’ติ วจนโต อจิตฺตกสฺส วตฺถุอชานนวเสน อจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวาติ อยํ นิยโม นตฺถีติ วิญฺญายติฯ ยทิ หิ อจิตฺตกสฺส อจิตฺตกปกฺเขปิ จิตฺตํ อกุสลเมว สิยา, ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ อิทํ วิเสสนํ นิรตฺถกํ สิยาฯ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺช’’นฺติ เอตฺตเก วุตฺเต สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส คนฺธวณฺณกาทิภาวํ อชานิตฺวา ตานิ ลิมฺปนฺตีนํ ภิกฺขุนีนญฺจ วินาปิ อกุสลจิตฺเตน อาปตฺติสมฺภวโต เอกนฺตากุสลํ สจิตฺตกสิกฺขาปทํ ฐเปตฺวา สุราปานาทิอจิตฺตกสิกฺขาปทานํ โลกวชฺชตา น สิยาติ เตสมฺปิ สงฺคณฺหตฺถํ ‘‘ยสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺช’’นฺติ วุตฺตํฯ เตเนว จูฬคณฺฐิปเท มชฺฌิมคณฺฐิปเท จ วุตฺตํ ‘‘เอตํ สตฺตํ มาเรสฺสามีติ ตสฺมิํเยว ปเทเส นิปนฺนํ อญฺญํ มาเรนฺตสฺส ปาณสามญฺญสฺส อตฺถิตาย ยถา ปาณาติปาโต โหติ, เอวํ เอตํ มชฺชํ ปิวิสฺสามีติ อญฺญํ มชฺชํ ปิวนฺตสฺส มชฺชสามญฺญสฺส อตฺถิตาย อกุสลเมว โหติฯ ยถา ปน กฏฺฐสญฺญาย สปฺปํ ฆาเตนฺตสฺส ปาณาติปาโต น โหติ, เอวํ นาฬิเกรปานสญฺญาย มชฺชํ ปิวนฺตสฺส อกุสลํ น โหตี’’ติฯ

เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘สามเณรสฺส สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส ปาราชิโก นตฺถิ, อกุสลํ ปน โหตี’’ติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํฯ

‘‘ภิกฺขุโน อชานิตฺวาปิ พีชโต ปฏฺฐาย มชฺชํ ปิวนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, สามเณโร ชานิตฺวา ปิวนฺโต สีลเภทํ อาปชฺชติ, น อชานิตฺวา’’ติ เอตฺตกเมว หิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ‘‘อกุสลํ ปน โหตี’’ติ น วุตฺตนฺติฯ อปรมฺปิ วทนฺติ ‘‘อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺสปิ โสตาปนฺนสฺส มุขํ สุรา น ปวิสติ กมฺมปถปฺปตฺตอกุสลจิตฺเตเนว ปาตพฺพโต’’ติ, ตมฺปิ น สุนฺทรํฯ โพธิสตฺเต กุจฺฉิคเต โพธิสตฺตมาตุ สีลํ วิย หิ อิทมฺปิ อริยสาวกานํ ธมฺมตาสิทฺธนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตเนว ทีฆนิกาเย กูฏทนฺตสุตฺตฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.352) วุตฺตํ –

‘‘ภวนฺตเรปิ หิ อริยสาวโก ชีวิตเหตุปิ เนว ปาณํ หนติ, น สุรํ ปิวติฯ สเจปิสฺส สุรญฺจ ขีรญฺจ มิสฺเสตฺวา มุเข ปกฺขิปนฺติ, ขีรเมว ปวิสติ, น สุราฯ ยถา กิํ? ยถา โกญฺจสกุณานํ ขีรมิสฺสเก อุทเก ขีรเมว ปวิสติ, น อุทกํฯ อิทํ โยนิสิทฺธนฺติ เจ? อิทมฺปิ ธมฺมตาสิทฺธนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติฯ

ยทิ เอวํ สุราปานสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 329) ‘‘วตฺถุอชานนตาย เจตฺถ อจิตฺตกตา เวทิตพฺพา, อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? นายํ โทโสฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – สจิตฺตกปกฺเข อกุสลจิตฺเตเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตาติฯ อิมินาเยว หิ อธิปฺปาเยน อญฺเญสุปิ โลกวชฺเชสุ อจิตฺตกสิกฺขาปเทสุ อกุสลจิตฺตตาเยว วุตฺตา, น ปน สจิตฺตกตาฯ เตเนว ภิกฺขุนีวิภงฺคฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 1227) วุตฺตํ –

‘‘คิรคฺคสมชฺชํ จิตฺตาคารสิกฺขาปทํ สงฺฆาณิ อิตฺถาลงฺกาโร คนฺธกวณฺณโก วาสิตกปิญฺญาโก ภิกฺขุนีอาทีหิ อุมฺมทฺทนปริมทฺทนาติ อิมานิ ทส สิกฺขาปทานิ อจิตฺตกานิ โลกวชฺชานิ อกุสลจิตฺตานี’’ติ,

อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – วินาปิ จิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพตฺตา อจิตฺตกานิ, จิตฺเต ปน สติ อกุสเลเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา โลกวชฺชานิ เจว อกุสลจิตฺตานิ จาติฯ ตสฺมา ภิกฺขุวิภงฺเค อาคตานิ สุราปานอุยฺยุตฺตอุยฺโยธิกสิกฺขาปทานิ ตีณิ, ภิกฺขุนีวิภงฺเค อาคตานิ คิรคฺคสมชฺชาทีนิ ทสาติ อิเมสํ เตรสนฺนํ อจิตฺตกสิกฺขาปทานํ โลกวชฺชตาทสฺสนตฺถํ ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ อิทํ วิเสสนํ กตนฺติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

ยสฺมา ปน ปณฺณตฺติวชฺชสฺส วตฺถุวีติกฺกมวิชานนจิตฺเตน สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ, ตสฺมา ตสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวาติ อยํ นิยโม นตฺถีติ เสสํ ปณฺณตฺติวชฺชนฺติ วุตฺตํฯ

รุนฺธนฺตีติ วีติกฺกมํ รุนฺธนฺตีฯ ทฺวารํ ปิทหนฺตีติ วีติกฺกมเลสสฺส ทฺวารํ ปิทหนฺตีฯ โสตํ ปจฺฉินฺทมานาติ อุปรูปริ วีติกฺกมโสตํ ปจฺฉินฺทมานาฯ อถ วา รุนฺธนฺตีติ อนาปตฺติเลสํ รุนฺธนฺตีฯ ทฺวารํ ปิทหนฺตีติ อนาปตฺติเลสสฺส ทฺวารํ ปิทหนฺตีฯ โสตํ ปจฺฉินฺทมานาติ อนาปตฺติโสตํ ปจฺฉินฺทมานา, อาปตฺติเมว กุรุมานาติ วุตฺตํ โหติฯ นนุ จ โลกวชฺเช กาจิ อนุปญฺญตฺติ อุปฺปชฺชมานา สิถิลํ กโรนฺตี อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘โลกวชฺเช อนุปญฺญตฺติ อุปฺปชฺชมานา…เป.… คาฬฺหตรํ กโรนฺตี อุปฺปชฺชตี’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อญฺญตฺร อธิมานา อญฺญตฺร สุปินนฺตา’’ติอาทิฯ ‘‘อญฺญตฺร อธิมานา’’ติ อิมิสฺสา อนุปญฺญตฺติยา ‘‘วีติกฺกมาภาวา’’ติ การณํ วุตฺตํ, ‘‘อญฺญตฺร สุปินนฺตา’’ติ อิมิสฺสา ‘‘อพฺโพหาริกตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํฯ ตตฺถ วีติกฺกมาภาวาติ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโตติอาทิวีติกฺกมาภาวาฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม หิ ‘‘ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปตี’’ติ (มหาว. 129) วจนโต วิสํวาทนาธิปฺปาเยน มุสา ภณนฺโต ปาราชิโก โหติฯ อยํ ปน อธิมาเนน อธิคตสญฺญี หุตฺวา อุลฺลปติ, น สิกฺขาปทํ วีติกฺกมิตุกาโม, ตสฺมา ‘‘อญฺญตฺร อธิมานา’’ติ อยํ อนุปญฺญตฺติ อุปฺปชฺชมานา วีติกฺกมาภาวา อนาปตฺติกรา ชาตาฯ อพฺโพหาริกตฺตาติ สุปินนฺเต วิชฺชมานายปิ เจตนาย วีติกฺกมิจฺฉาย จ อพฺโพหาริกตฺตาฯ กิญฺจาปิ หิ สุปินนฺเต โมจนสฺสาทเจตนา สํวิชฺชติ, กทาจิ อุปกฺกมนมฺปิ โหติ, ตถาปิ ถินมิทฺเธน อภิภูตตฺตา ตํ จิตฺตํ อพฺโพหาริกํ, จิตฺตสฺส อพฺโพหาริกตฺตา อุปกฺกมกิริยาสํวตฺตนิกาปิ เจตนา อพฺโพหาริกาฯ เตเนว ‘‘อตฺเถสา ภิกฺขเว เจตนา, สา จ โข อพฺโพหาริกา’’ติ (ปารา. 235) ภควตา วุตฺตา, ตสฺมา ‘‘อญฺญตฺร สุปินนฺตา’’ติ อยํ อนุปญฺญตฺติ อพฺโพหาริกตฺตา อนาปตฺติกรา ชาตาฯ

อกเต วีติกฺกเมติ ‘‘กุกฺกุจฺจายนฺตา น ภุญฺชิํสู’’ติอาทีสุ วิย วีติกฺกเม อกเตฯ

สิถิลํ กโรนฺตีติ ปฐมํ สามญฺญโต พทฺธสิกฺขาปทํ โมเจตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วิสเย อนาปตฺติกรณวเสน สิถิลํ กโรนฺตีฯ ทฺวารํ ททมานาติ อนาปตฺติยา ทฺวารํ ททมานาฯ เตเนวาห ‘‘อปราปรมฺปิ อนาปตฺติํ กุรุมานา’’ติฯ นนุ จ สญฺจริตฺตสิกฺขาปเท ‘‘อนฺตมโส ตงฺขณิกายปี’’ติ อนุปญฺญตฺติ อุปฺปชฺชมานา อาปตฺติเมว กโรนฺตี อุปฺปนฺนา, อถ กสฺมา ‘‘อนาปตฺติํ กุรุมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อนฺตมโส ตงฺขณิกายปี’’ติอาทิฯ อุทายินา ภิกฺขุนา ตงฺขณิกาย สญฺจริตฺตํ อาปนฺนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตตฺตา ‘‘กเต วีติกฺกเม’’ติ วุตฺตํฯ ปญฺญตฺติคติกาว โหตีติ มูลปญฺญตฺติยํเยว อนฺโตคธา โหติฯ

มกฺกฏิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สนฺถตภาณวาโร