1. ปฐมกถินสิกฺขาปทวณฺณนา

[459] สมิตาวินาติ สมิตปาเปนฯ โคตมเก เจติเยติ โคตมยกฺขสฺส เจติยฏฺฐาเน กตวิหาโร วุจฺจติฯ ปริภุญฺชิตุํ อนุญฺญาตํ โหตีติ ภควตา คหปติจีวเร อนุญฺญาเต พหูนิ จีวรานิ ลภิตฺวา ภณฺฑิกํ กตฺวา สีเสปิ ขนฺเธปิ กฏิยาปิ ฐเปตฺวา อาคจฺฉนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา จีวเร สีมํ พนฺธนฺเตน ติจีวรํ ปริโภคตฺถาย อนุญฺญาตํ, น ปน อธิฏฺฐานวเสนฯ นหายนฺติ เอตฺถาติ นหานํ, นหานติตฺถํฯ

[460] เอโก กิร พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ ‘‘พุทฺธรตนสฺส จ สงฺฆรตนสฺส จ ปูชา ปญฺญายติ, กถํ นุ โข ธมฺมรตนํ ปูชิตํ นาม โหตี’’ติฯ โส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปุจฺฉิฯ ภควา อาห ‘‘สเจปิ พฺราหฺมณ ธมฺมรตนํ ปูเชตุกาโม, เอกํ พหุสฺสุตํ ปูเชหี’’ติฯ พหุสฺสุตํ ภนฺเต อาจิกฺขถาติฯ ภิกฺขุสงฺฆํ ปุจฺฉาติฯ โส ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘พหุสฺสุตํ ภนฺเต อาจิกฺขถา’’ติ อาหฯ อานนฺทตฺเถโร พฺราหฺมณาติฯ พฺราหฺมโณ เถรํ สหสฺสคฺฆนเกน จีวเรน ปูเชสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปฏิลาภวเสน อุปฺปนฺน’’นฺติฯ อุปฺปนฺน-สทฺโท นิปฺผนฺนปริยาโยปิ โหตีติ ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘โน นิปฺผตฺติวเสนา’’ติฯ ปฐมเมว หิ ตํ ตนฺตวายกมฺเมน นิปฺผนฺนํฯ

เถรสฺส สนฺติเก อุปชฺฌํ คาหาเปตฺวา สยํ อนุสฺสาวนกมฺมํ กโรตีติ เอตฺถ สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ตเถว กโรตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ เอกเมเกน อตฺตโน ปตฺตจีวรํ ทตฺวา ปพฺพาเชตฺวา อุปชฺฌํ คณฺหาปิตานิ ปญฺจ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อเหสุํฯ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อติวิย มมายตีติ อานนฺทตฺเถโร ตาว มมายตุ อขีณาสวภาวโต, สาริปุตฺตตฺเถโร กถนฺติ? น อิทํ มมายนํ เคหสฺสิตเปมวเสน, อถ โข คุณสมฺภาวนาวเสนาติ นายํ โทโสฯ

นวมํ วา ทิวสํ ทสมํ วาติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ , นวเม วา ทสเม วา ทิวเสติ อตฺโถฯ สเจ ภเวยฺยาติ สเจ กสฺสจิ เอวํ สิยาฯ วุตฺตสทิสเมวาติ เอตฺถ ‘‘วุตฺตทิวสเมวา’’ติปิ ปฐนฺติฯ ธาเรตุนฺติ เอตฺถ ‘‘อาหา’’ติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ

[462-463] นิฏฺฐิตจีวรสฺมินฺติ ภุมฺมวจนสฺส โลปํ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ‘‘นิฏฺฐิเต จีวรสฺมิ’’นฺติ, จีวรสฺส กรณปลิโพเธ อุปจฺฉินฺเนติ วุตฺตํ โหติฯ ปาสปฏฺฏคณฺฐิกปฏฺฏปริโยสานํ ยํ กิญฺจิ กาตพฺพํ, ตํ กตฺวาติ โยเชตพฺพํฯ สูจิยา ปฏิสามนนฺติ อิทํ สูจิกมฺมสฺส สมฺมา ปรินิฏฺฐิตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, สูจิกมฺมนิฏฺฐานเมเวตฺถ ปมาณํฯ เอเตสมฺปีติ วินฏฺฐาทิํ ปรามสติฯ

กถิเน จ อุพฺภตสฺมินฺติ ยํ สงฺฆสฺส กถินํ อตฺถตํ, ตสฺมิํ กถิเน จ อุพฺภเตติ อตฺโถฯ ทุติยสฺส ปลิโพธสฺส อภาวํ ทสฺเสตีติ อาวาสปลิโพธสฺส อภาวํ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิํ อุพฺภตสฺมิํ กถิเน’’ติ อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ ทฺวินฺนํ ปลิโพธานํ อภาวทสฺสเนน อตฺถตกถินสฺส ปญฺจมาสพฺภนฺตเร ยาว จีวรปลิโพโธ อาวาสปลิโพโธ จ น อุปจฺฉิชฺชติ, ตาว อนธิฏฺฐิตํ อวิกปฺปิตํ อติเรกจีวรํ ทสาหโต ปรมฺปิ ฐเปตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ อตฺถตกถินสฺส หิ ยาว กถินสฺส อุพฺภารา อนามนฺตจาโร อสมาทานจาโร ยาวทตฺถจีวรํ คณโภชนํ โย จ ตตฺถ จีวรุปฺปาโทติ อิเม ปญฺจานิสํสา ลพฺภนฺติฯ ปกฺกมนํ อนฺโต อสฺสาติ ปกฺกมนนฺติกาฯ เอวํ เสสาปิ เวทิตพฺพาฯ วิตฺถาโร ปเนตฺถ อาคตฏฺฐาเนเยว อาวิ ภวิสฺสติฯ

โขมนฺติ โขมสุตฺเตหิ วายิตํ โขมปฏจีวรํ, ตถา เสสานิฯ สาณนฺติ สาณวากสุตฺเตหิ กตจีวรํฯ ภงฺคนฺติ โขมสุตฺตาทีนิ สพฺพานิ เอกจฺจานิ วา มิสฺเสตฺวา กตจีวรํฯ ภงฺคมฺปิ วากมยเมวาติ เกจิฯ ทุกูลํ ปฏฺฏุณฺณํ โสมารปฏํ จีนปฏํ อิทฺธิชํ เทวทินฺนนฺติ อิมานิ ปน ฉ จีวรานิ เอเตสํเยว อนุโลมานีติ วิสุํ น วุตฺตานิฯ ทุกูลญฺหิ สาณสฺส อนุโลมํ วากมยตฺตาฯ ปฏฺฏุณฺณเทเส สญฺชาตวตฺถํ ปฏฺฏุณฺณํฯ ‘‘ปฏฺฏุณฺณโกเสยฺยวิเสโส’’ติ หิ อภิธานโกเส วุตฺตํฯ โสมารเทเส จีนเทเส จ ชาตวตฺถานิ โสมารจีนปฏานิฯ ปฏฺฏุณฺณาทีนิ ตีณิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ ปาณเกหิ กตสุตฺตมยตฺตาฯ

อิทฺธิชํ เอหิภิกฺขูนํ ปุญฺญิทฺธิยา นิพฺพตฺตจีวรํ, ตํ โขมาทีนํ อญฺญตรํ โหตีติ เตสํ เอว อนุโลมํฯ เทวตาหิ ทินฺนํ จีวรํ เทวทินฺนํ, ตํ กปฺปรุกฺเข นิพฺพตฺตํ ชาลินิยา เทวกญฺญาย อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ทินฺนวตฺถสทิสํ, ตมฺปิ โขมาทีนํเยว อนุโลมํ โหติ เตสุ อญฺญตรภาวโตฯ

มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส วิทตฺถิํ สนฺธาย ‘‘ทฺเว วิทตฺถิโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิมินา ทีฆโต วฑฺฒกีหตฺถปฺปมาณํ วิตฺถารโต ตโต อุปฑฺฒปฺปมาณํ วิกปฺปนุปคนฺติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ ‘‘สุคตวิทตฺถิ นาม อิทานิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย, วฑฺฒกีหตฺเถน ทิยฑฺโฒ หตฺโถ โหตี’’ติ กุฏิการสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.348-349) วุตฺตํ, ตสฺมา สุคตงฺคุเลน ทฺวาทสงฺคุลํ วฑฺฒกีหตฺเถน ทิยฑฺโฒ หตฺโถติ สิทฺธํฯ เอวญฺจ กตฺวา สุคตงฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลํ วฑฺฒกีหตฺถปฺปมาณนฺติ อิทํ อาคตเมวาติฯ

ตํ อติกฺกามยโตติ เอตฺถ ตนฺติ จีวรํ กาลํ วา ปรามสติฯ ตสฺส โย อรุโณติ ตสฺส จีวรุปฺปาททิวสสฺส โย อติกฺกนฺโต อรุโณฯ จีวรุปฺปาททิวเสน สทฺธินฺติ จีวรุปฺปาททิวสสฺส อติกฺกนฺตอรุเณน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ ทิวสสทฺเทน หิ ตํทิวสนิสฺสิโต อรุโณ วุตฺโตฯ พนฺธิตฺวาติ รชฺชุอาทีหิ พนฺธิตฺวาฯ เวเฐตฺวาติ วตฺถาทีติ เวเฐตฺวาฯ

วจนีโยติ สงฺฆํ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํฯ อญฺญถาปิ วตฺตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘ยาย กายจิ ภาสาย ปทปฏิปาฏิยา อวตฺวาปิ อตฺถมตฺเต วุตฺเต วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ เตนาติ อาปตฺติํ ปฏิคฺคณฺหนฺเตนฯ ปฏิคฺคาหเกน ‘‘ปสฺสสี’’ติ วุตฺเต เทสเกน วตฺตพฺพวจนํ ทสฺเสติ ‘‘อาม ปสฺสามี’’ติฯ ปุน ปฏิคฺคาหเกน วตฺตพฺพวจนมาห ‘‘อายติํ สํวเรยฺยาสี’’ติฯ เอวํ วุตฺเต ปุน เทสเกน วตฺตพฺพวจนํ ‘‘สาธุ สุฏฺฐุ สํวริสฺสามี’’ติฯ อิมินา อตฺตโน อายติํ สํวเร ปติฏฺฐิตภาวํ ทสฺเสติฯ ทฺวีสุ ปน สมฺพหุลาสุ วาติ ทฺวีสุ สมฺพหุลาสุ วา อาปตฺตีสุ ปุริมนเยเนว วจนเภโท เวทิตพฺโพฯ ญตฺติยํ อาปตฺติํ สรติ วิวรตีติ เอตฺถ ทฺเว อาปตฺติโยติ วา สมฺพหุลา อาปตฺติโยติ วา วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ จีวรทาเนปีติ นิสฺสฏฺฐจีวรสฺส ทาเนปิฯ วตฺถุวเสนาติ จีวรคณนายฯ คณสฺส วุตฺตา ปาฬิเยเวตฺถ ปาฬีติ ทฺวีสุ อิมาหํ อายสฺมนฺตานํ นิสฺสชฺชามีติ วจเน วิเสสาภาวโต วุตฺตํฯ

เอวํ…เป.… วตฺตุํ วฏฺฏตีติ วตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘อิโต ครุกตรานี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อิโตติ อิโต นิสฺสฏฺฐจีวรทานโตฯ ญตฺติกมฺมโต ญตฺติทุติยกมฺมํ ครุกตรนฺติ อาห ‘‘อิโต ครุกตรานี’’ติฯ อิมาหํ จีวรนฺติ เอตฺถ ‘‘อิมํ จีวร’’นฺติปิ ปฐนฺติฯ

[468] น อิธ สญฺญา รกฺขตีติ อิทํ เวมติกํ อนติกฺกนฺตสญฺญญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ โยปิ เอวํสญฺญี, ตสฺสปีติ น เกวลํ อติกฺกนฺเต อติกฺกนฺตสญฺญิสฺส, อถ โข เวมติกสฺส อนติกฺกนฺตสญฺญิสฺสปีติ อตฺโถฯ ‘‘น อิธ สญฺญา รกฺขตี’’ติอาทินา วุตฺตมตฺถํ เสสตฺติเกปิ อติทิสติฯ เอส นโย สพฺพตฺถาติ เอส นโย อวินฏฺฐาทีสุปีติ อญฺเญสํ จีวเรสุ อุปจิกาทีหิ ขายิเตสุ ‘‘มยฺหมฺปิ จีวรํ ขายิต’’นฺติ เอวํสญฺญี โหตีติอาทินา โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ อนฏฺฐโต อวิลุตฺตสฺส วิเสสมาห ‘‘ปสยฺหาวหารวเสนา’’ติฯ เถยฺยาวหารวเสน คหิตญฺหิ นฏฺฐนฺติ อธิปฺเปตํ, ปสยฺหาวหารวเสน คหิตํ วิลุตฺตนฺติฯ อนาปตฺติ อญฺเญน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภุญฺชตีติ อิทํ นิสีทนสนฺถตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยํ เยน หิ ปุราณสนฺถตสฺส สามนฺตา สุคตวิทตฺถิํ อนาทิยิตฺวา อญฺญํ นวํ นิสีทนสนฺถตํ กตํ, ตสฺส ตํ นิสฺสคฺคิยํ โหติฯ ตสฺมา ‘‘อนาปตฺติ อญฺเญน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภุญฺชตี’’ติ อิทํ ปรสฺส นิสฺสคฺคิยํ อปรสฺส ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ อิมมตฺถํ สาเธติฯ ปริโภคํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อนติกฺกนฺเต อติกฺกนฺตสญฺญิสฺส เวมติกสฺส จ ปริภุญฺชนฺตสฺเสว ทุกฺกฏํ, น ปน อปริภุญฺชิตฺวา ฐเปนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ

[469] ติจีวรํ อธิฏฺฐาตุนฺติ นามํ วตฺวา อธิฏฺฐาตุํฯ น วิกปฺเปตุนฺติ นามํ วตฺวา น วิกปฺเปตุํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ตสฺมา ติจีวราทีนิ อธิฏฺฐหนฺเตน ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิํ อธิฏฺฐามี’’ติอาทินา นามํ วตฺวา อธิฏฺฐาตพฺพํฯ วิกปฺเปนฺเตน ปน ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิ’’นฺติอาทินา ตสฺส ตสฺส จีวรสฺส นามํ อคฺคเหตฺวาว ‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วิกปฺเปตพฺพํฯ ติจีวรํ วา โหตุ อญฺญํ วา, ยทิ ตํ ตํ นามํ คเหตฺวา วิกปฺเปติ, อวิกปฺปิตํ โหติ, อติเรกจีวรฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐติฯ ตโต ปรํ วิกปฺเปตุนฺติ ‘‘จตุมาสโต ปรํ วิกปฺเปตฺวา ปริภุญฺชิตุํ อนุญฺญาต’’นฺติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘ตโต ปรํ วิกปฺเปตฺวา ยาว อาคามิสํวจฺฉเร วสฺสานํ จาตุมาสํ, ตาว ฐเปตุํ อนุญฺญาต’’นฺติปิ วทนฺติฯ

‘‘ตโต ปรํ วิกปฺเปตุํ อนุชานามีติ เอตฺตาวตา วสฺสิกสาฏิกํ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิญฺจ ตํ ตํ นามํ คเหตฺวา วิกปฺเปตุํ อนุญฺญาตนฺติ เอวมตฺโถ น คเหตพฺโพ ตโต ปรํ วสฺสิกสาฏิกาทินามสฺเสว อภาวโตฯ ตสฺมา ตโต ปรํ วิกปฺเปนฺเตนปิ นามํ คเหตฺวา น วิกปฺเปตพฺพํฯ อุภินฺนมฺปิ ตโต ปรํ วิกปฺเปตฺวา ปริโภคสฺส อนุญฺญาตตฺตา ตถา วิกปฺปิตํ อญฺญนาเมน อธิฏฺฐหิตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ

ปจฺจุทฺธรามีติ ฐเปมิ, ปริจฺจชามีติ วา อตฺโถฯ อิมํ สงฺฆาฏิํ อธิฏฺฐามีติ เอตฺถ ‘‘อิมํ จีวรํ สงฺฆาฏิํ อธิฏฺฐามีติ เอวมฺปิ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ, ตมฺปิ ‘‘อิมํ จีวรํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺฐามี’’ติ อิมินา สเมติฯ กายวิการํ กโรนฺเตนาติ หตฺเถน จีวรํ ปรามสนฺเตน วา จาเลนฺเตน วาฯ ทุวิธนฺติ สมฺมุขปรมฺมุขเภเทสุ ทุวิธํฯ หตฺถปาเสติ อิทํ ทฺวาทสหตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ฐิตํ ‘‘อิม’’นฺติ วตฺวา อธิฏฺฐาตพฺพํฯ ตโต ปรํ ‘‘เอต’’นฺติ วตฺวา อธิฏฺฐาตพฺพนฺติ เกจิ วทนฺติฯ คณฺฐิปเทสุ ปเนตฺถ น กิญฺจิ วุตฺตํฯ ปาฬิยํ อฏฺฐกถายญฺจ สพฺพตฺถ ‘‘หตฺถปาโส’’ติ อฑฺฒเตยฺยหตฺโถ วุจฺจติ, ตสฺมา อิธ วิเสสวิกปฺปนาย การณํ คเวสิตพฺพํฯ สามนฺตวิหาโร นาม ยตฺถ ตทเหว คนฺตฺวา นิวตฺติตุํ สกฺกาฯ ‘‘สามนฺตวิหาเร’’ติ อิทํ เทสนาสีสมตฺตํ, ตสฺมา ฐปิตฏฺฐานํ สลฺลกฺเขตฺวา ทูเร ฐิตมฺปิ อธิฏฺฐาตพฺพนฺติ วทนฺติฯ ฐปิตฏฺฐานํ สลฺลกฺเขตฺวาติ จ อิทํ ฐปิตฏฺฐานสลฺลกฺขณํ อนุจฺฉวิกนฺติ กตฺวา วุตฺตํ, จีวรสลฺลกฺขณเมเวตฺถ ปมาณํฯ

อธิฏฺฐหิตฺวา ฐปิตวตฺเถหีติ ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺฐหิตฺวา ฐปิตวตฺเถหิฯ อธิฏฺฐานโต ปุพฺเพ สงฺฆาฏิอาทิโวหารสฺส อภาวโต ‘‘อิมํ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ ปริกฺขารโจฬสฺส วิสุํ ปจฺจุทฺธารวิธิํ ทสฺเสติฯ ปริกฺขารโจฬนาเมน ปน อธิฏฺฐิตตฺตา ‘‘อิมํ ปริกฺขารโจฬํ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ วุตฺเตปิ เนวตฺถิ โทโสติ วิญฺญายติฯ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปุน อธิฏฺฐาตพฺพานีติ อิทญฺจ สงฺฆาฏิอาทิจีวรนาเมน อธิฏฺฐหิตฺวา ปริภุญฺชิตุกามํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปริกฺขารโจฬนาเมเนว อธิฏฺฐหิตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส ปน ปุพฺเพกตอธิฏฺฐานเมว อธิฏฺฐานํฯ อธิฏฺฐานกิจฺจํ นตฺถีติ อิมินา กปฺปพินฺทุทานกิจฺจมฺปิ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ มุฏฺฐิปญฺจกาทิติจีวรปฺปมาณยุตฺตํ สนฺธาย ‘‘ติจีวรํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺฐาตุนฺติ ปริกฺขารโจฬํ กตฺวา อธิฏฺฐาตุํฯ พทฺธสีมายํ อวิปฺปวาสสีมาสมฺมุติสพฺภาวโต จีวรวิปฺปวาเสปิ เนวตฺถิ โทโสติ น ตตฺถ ทุปฺปริหารตาติ อาห ‘‘อพทฺธสีมายํ ทุปฺปริหาร’’นฺติฯ

อนติริตฺตปฺปมาณาติ สุคตวิทตฺถิยา ทีฆโส ฉ วิทตฺถิโย ติริยํ อฑฺฒเตยฺยวิทตฺถิญฺจ อนติกฺกนฺตปฺปมาณาติ อตฺโถฯ นนุ จ วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานาติกฺกเมน, กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ อาพาธวูปสเมน อธิฏฺฐานํ วิชหติฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายํ (กงฺขา. อฏฺฐ. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมนปิ, กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ อาพาธวูปสเมนปิ อธิฏฺฐานํ วิชหตี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ‘‘ตโต ปรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา’’ติ กสฺมา วุตฺตํฯ สติ หิ อธิฏฺฐาเน ปจฺจุทฺธาโร ยุตฺโตติ? เอตฺถ ตาว ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ อิทํ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจุทฺธริตฺวาติ อิทํ ปจฺจุทฺธรณํ สนฺธาย น วุตฺตํ, ปจฺจุทฺธริตฺวาติ ปน วสฺสิกสาฏิกภาวโต อปเนตฺวาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ ตสฺมา เหมนฺตสฺส ปฐมทิวสโต ปฏฺฐาย อนฺโตทสาเห วสฺสิกสาฏิกภาวโต อปเนตฺวา วิกปฺเปตพฺพาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘ตโต ปรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา’ติ วุตฺต’’นฺติฯ

เกจิ ปน ‘‘ยถา กถินมาสพฺภนฺตเร อุปฺปนฺนจีวรํ กถินมาสาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยํ โหติ, เอวมยํ วสฺสิกสาฏิกาปิ วสฺสานมาสาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยา โหติ, ตสฺมา กตฺติกปุณฺณมทิวเส ปจฺจุทฺธริตฺวา ตโต ปรํ เหมนฺตสฺส ปฐมทิวเส วิกปฺเปตพฺพาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ ปจฺจุทฺธริตฺวา ตโต ปรํ วิกปฺเปตพฺพาติ ปทโยชนา เวทิตพฺพา’’ติ จ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ กถินมาเส อุปฺปนฺนญฺหิ จีวรํ อติเรกจีวรฏฺฐาเน ฐิตตฺตา อวสานทิวเส อนธิฏฺฐิตํ กถินมาสาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยํ โหติฯ อยํ ปน วสฺสิกสาฏิกา อธิฏฺฐหิตฺวา ฐปิตตฺตา น เตน สทิสาติ วสฺสานาติกฺกเม กถํ นิสฺสคฺคิยา โหติฯ อนธิฏฺฐิตอวิกปฺปิตเมว หิ ตํตํกาลาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยํ โหติ, ตสฺมา เหมนฺเตปิ วสฺสิกสาฏิกา ทสาหํ ปริหารํ ลภติเยวฯ เอวํ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิปิ อาพาธวูปสเมน อธิฏฺฐานํ วิชหติ, ตสฺมา ตโต ปรํ ทสาหํ ปริหารํ ลภติ, ทสาหํ ปน อนติกฺกมิตฺวา วิกปฺเปตพฺพาติฯ

เกจิ ปน ‘‘อธิฏฺฐานเภทลกฺขเณ อวุตฺตตฺตา วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมปิ, กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ อาพาเธ วูปสนฺเตปิ อธิฏฺฐานํ น วิชหติ, ตสฺมา ‘ตโต ปรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา’ติ อิทํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ มาติกาฏฺฐกถาย น สเมติ, สมนฺตปาสาทิกาย ปน สเมติฯ

ตถา หิ ‘‘วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมนปิ, กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ อาพาธวูปสเมนปิ อธิฏฺฐานํ วิชหตี’’ติ อิทํ สมนฺตปาสาทิกายํ นตฺถิ, ปริวารฏฺฐกถายญฺจ ‘‘อตฺถาปตฺติ เหมนฺเต อาปชฺชติ, โน คิมฺเห’’ติ เอตฺถ อิทํ วุตฺตํ ‘‘กตฺติกปุณฺณมาสิยา ปจฺฉิเม ปาฏิปททิวเส วิกปฺเปตฺวา ฐปิตํ วสฺสิกสาฏิกํ นิวาเสนฺโต เหมนฺเต อาปชฺชติฯ กุรุนฺทิยํ ปน ‘กตฺติกปุณฺณมทิวเส อปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺเต อาปชฺชตี’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ สุวุตฺตํฯ จาตุมาสํ อธิฏฺฐาตุํ, ตโต ปรํ วิกปฺเปตุนฺติ หิ วุตฺต’’นฺติ (ปริ. อฏฺฐ. 323)ฯ

ตตฺถ มหาอฏฺฐกถายํ นิวาสนปจฺจยา ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, กุรุนฺทฏฺฐกถายํ ปน อปจฺจุทฺธารปจฺจยาฯ ตสฺมา กุรุนฺทิยํ วุตฺตนเยเนว วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมปิ อธิฏฺฐานํ น วิชหตีติ ปญฺญายติฯ กุรุนฺทิยญฺหิ ‘‘วสฺสานํ จาตุมาสํ อธิฏฺฐาตุํ, ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ วจนโต ยทิ กตฺติกปุณฺณมายํ น ปจฺจุทฺธเรยฺย, อวิชหิตาธิฏฺฐานา วสฺสิกสาฏิกา เหมนฺตํ สมฺปตฺตา วิกปฺปนกฺเขตฺเต อธิฏฺฐานสพฺภาวโต ทุกฺกฏํ ชเนติ, ตสฺมา กตฺติกปุณฺณมายํ เอว ปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺเต วิกปฺเปตพฺพาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘กตฺติกปุณฺณมทิวเส อปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺเต อาปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา วีมํสิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํฯ

นหานตฺถาย อนุญฺญาตตฺตา ‘‘วณฺณเภทมตฺตรตฺตาปิ เจสา วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ทฺเว ปน น วฏฺฏนฺตีติ ทฺวินฺนํ อธิฏฺฐานาภาวโต วุตฺตํฯ ‘‘สเจ วสฺสาเน อปรา วสฺสิกสาฏิกา อุปฺปนฺนา โหติ, ปุริมวสฺสิกสาฏิกํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตฺวา จ อธิฏฺฐาตพฺพา’’ติ วทนฺติฯ ปมาณยุตฺตนฺติ ทีฆโส สุคตวิทตฺถิยา ทฺเว วิทตฺถิโย, วิตฺถารโต ทิยฑฺฒา, ทสา วิทตฺถีติ อิมินา ปมาเณน ยุตฺตํฯ ปมาณิกาติ สุคตวิทตฺถิยา ทีฆโส จตสฺโส วิทตฺถิโย, ติริยํ ทฺเว วิทตฺถิโยติ เอวํ วุตฺตปฺปมาณยุตฺตาฯ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพาติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ‘‘สกิํ อธิฏฺฐิตํ อธิฏฺฐิตเมว โหติ, ปุน น ปจฺจุทฺธรียติ กาลปริจฺเฉทาภาวโต’’ติ วทนฺติฯ อปเร ปน ‘‘เอกวจเนนปิ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘สกิํ อธิฏฺฐิตํ อธิฏฺฐิตเมวา’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ อุภยตฺถาปิ อสฺส วจนสฺส อิธ วจเน อปุพฺพํ ปโยชนํ น ทิสฺสติ, เตเนว มาติกาฏฺฐกถายํ อิมสฺมิํ ฐาเน ‘‘สกิํ อธิฏฺฐิตํ อธิฏฺฐิตเมว โหตี’’ติ อิทํ ปทํ น วุตฺตํฯ

‘‘อตฺตโน สนฺตกภาวโต โมเจตฺวา ฐปิตํ สนฺธาย มหาปจฺจริยํ อนาปตฺติ วุตฺตา’’ติ วทนฺติฯ อิมินา เภสชฺชํ เจตาเปสฺสามิ, อิทํ มาตุยา ทสฺสามีติ ฐเปนฺเตน อธิฏฺฐาตพฺพํ, อิทํ เภสชฺชสฺส, อิทํ มาตุยาติ วิสฺสชฺเชตฺวา สกสนฺตกภาวโต โมจิเต อธิฏฺฐานกิจฺจํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ เสนาสนปริกฺขารตฺถาย ทินฺนปจฺจตฺถรเณติ เอตฺถ ‘‘อนิวาเสตฺวา อปารุปิตฺวา จ เกวลํ มญฺจปีเฐสุเยว อตฺถริตฺวา ปริภุญฺชิยมานํ ปจฺจตฺถรณํ อตฺตโน สนฺตกมฺปิ อนธิฏฺฐาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ เหฏฺฐา ปน ‘‘ปจฺจตฺถรณมฺปิ อธิฏฺฐาตพฺพเมวา’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อตฺตโน สนฺตกํ อธิฏฺฐาตพฺพเมวาติ อมฺหากํ ขนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ

‘‘หีนายาวตฺตเนนาติ สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย คิหิภาวูปคมเนนา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตํ อญฺญสฺส ทาเน วิย จีวเร นิราลยภาเวเนว ปริจฺจตฺตตฺตาฯ เกจิ ปน ‘‘หีนายาวตฺตเนนาติ ภิกฺขุนิยา คิหิภาวูปคมเนนา’’ติ เอวมตฺถํ คเหตฺวา ‘‘ภิกฺขุ ปน วิพฺภมนฺโตปิ ยาว สิกฺขํ น ปจฺจกฺขาติ, ตาว ภิกฺขุเยวาติ อธิฏฺฐานํ น วิชหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ‘‘ภิกฺขุนิยา หีนายาวตฺตเนนา’’ติ วิเสเสตฺวา อวุตฺตตฺตาฯ ภิกฺขุนิยา หิ คิหิภาวูปคมเน อธิฏฺฐานวิชหนํ วิสุํ วตฺตพฺพํ นตฺถิ ตสฺสา วิพฺภมเนเนว อสฺสมณีภาวโตฯ สิกฺขาปจฺจกฺขาเนนาติ ปน อิทํ สเจ ภิกฺขุลิงฺเค ฐิโตว สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ , ตสฺส กายลคฺคมฺปิ จีวรํ อธิฏฺฐานํ วิชหตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ กนิฏฺฐงฺคุลินขวเสนาติ เหฏฺฐิมปริจฺเฉทํ ทสฺเสติฯ ปมาณจีวรสฺสาติ ปจฺฉิมปฺปมาณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทฺเว จีวรานิ ปารุปนฺตสฺสาติ อนฺตรฆรปฺปเวสนตฺถาย สุปฺปฏิจฺฉนฺนสิกฺขาปเท วุตฺตนเยน สงฺฆาฏิํ อุตฺตราสงฺคญฺจ เอกโต กตฺวา ปารุปนฺตสฺสฯ สงฺฆริตฏฺฐาเนติ ทฺวีสุปิ อนฺเตสุ สงฺฆริตฏฺฐาเนฯ เอส นโยติ อิมินา ปมาณยุตฺเตสุ ยตฺถ กตฺถจิ ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ วิชหติ, มหนฺเตสุ ปน ตโต ปเรน ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ น วิชหตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ สพฺเพสูติ ติจีวราทิเภเทสุ สพฺพจีวเรสุฯ

อญฺญํ ปจฺฉิมปฺปมาณํ นาม นตฺถีติ สุตฺเต อาคตํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ ตเมว วิภาเวตุํ ‘‘ยญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ตํ อติกฺกมยโต เฉทนกํ ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘ตโต อุตฺตริ ปฏิสิทฺธตฺตา’’ติฯ

ตํ น สเมตีติ ปริกฺขารโจฬสฺส วิกปฺปนุปคปจฺฉิมํ ปจฺฉิมปฺปมาณนฺติ คเหตฺวา อิตเรสํ ติจีวราทีนํ มุฏฺฐิปญฺจกาทิเภทํ ปจฺฉิมปฺปมาณํ สนฺธาย ‘‘เอส นโย’’ติอาทิวจนํ น สเมติ ตาทิสสฺส ปจฺฉิมปฺปมาณสฺส สุตฺเต อภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ อนฺธกฏฺฐกถายํ วุตฺตวจนํ น สเมตีติ อิมินาว ปฏิกฺเขเปน วิกปฺปนุปคปจฺฉิมสฺส อนฺโต ยตฺถ กตฺถจิ ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ วิชหตีติ อยมฺปิ นโย ปฏิกฺขิตฺโตเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ติจีวรญฺหิ ฐเปตฺวา เสสจีวเรสุ ฉิทฺเทน อธิฏฺฐานวิชหนํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อธิฏฺฐหิตฺวา ฐปิเตสุ เสสจีวเรสุ วิกปฺปนุปคปจฺฉิมํ อปฺปโหนฺตํ กตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺเนสุปิ อธิฏฺฐานวิชหนํ นตฺถิฯ สเจ ปน อธิฏฺฐานโต ปุพฺเพเยว ตาทิสํ โหติ, อจีวรตฺตา อธิฏฺฐานกิจฺจํ นตฺถิฯ ขุทฺทกํ จีวรนฺติ มุฏฺฐิปญฺจกาทิเภทปฺปมาณโต อนูนเมว ขุทฺทกจีวรํฯ มหนฺตํ วา ขุทฺทกํ กโรตีติ เอตฺถ ติณฺณํ จีวรานํ จตูสุ ปสฺเสสุ ยสฺมิํ ปเทเส ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ น วิชหติ, ตสฺมิํ ปเทเส สมนฺตโต ฉินฺทิตฺวา ขุทฺทกํ กโรนฺตสฺส อธิฏฺฐานํ น วิชหตีติ อธิปฺปาโยฯ

สมฺมุขาวิกปฺปนา ปรมฺมุขาวิกปฺปนาติ เอตฺถ สมฺมุเขน วิกปฺปนา ปรมฺมุเขน วิกปฺปนาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวนฺติ อาสนฺนทูรภาวํฯ อาสนฺนทูรภาโว จ อธิฏฺฐาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ปริโภคาทโยปิ วฏฺฏนฺตีติ เอตฺถ อธิฏฺฐานสฺสปิ อนฺโตคธตฺตา สเจ สงฺฆาฏิอาทินาเมน อธิฏฺฐหิตฺวา ปริภุญฺชิตุกาโม โหติ, อธิฏฺฐานํ กาตพฺพํฯ โน เจ, น กาตพฺพํ, วิกปฺปนเมว ปมาณํ, ตสฺมา อติเรกจีวรํ นาม น โหติฯ มิตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโตฯ สนฺทิฏฺโฐติ ทิฏฺฐมิตฺโต นาติทฬฺหมิตฺโตฯ วิกปฺปิตวิกปฺปนา นาเมสา วฏฺฏตีติ อธิฏฺฐิตอธิฏฺฐานํ วิยาติ อธิปฺปาโย อวิเสเสน วุตฺตวจนนฺติ ติจีวราทิํ อธิฏฺเฐติ, วสฺสิกสาฏิกํ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิญฺจ วิกปฺเปตีติ อวตฺวา สพฺพจีวรานํ อวิเสเสน วิกปฺเปตีติ วุตฺตวจนํฯ ติจีวรสงฺเขเปนาติ ติจีวรนีหาเรน, สงฺฆาฏิอาทิอธิฏฺฐานวเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ

ตุยฺหํ เทมีติอาทีสุ ‘‘ตสฺมิํ กาเล น คณฺหิตุกาโมปิ สเจ น ปฏิกฺขิปติ, ปุน คณฺหิตุกามตาย สติ คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ อิตฺถนฺนามสฺสาติ ปรมฺมุเข ฐิตํ สนฺธาย วทติฯ

‘‘ตุยฺหํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘มยฺหํ คณฺหามี’’ติ วทติ, สุทินฺนํ สุคฺคหิตญฺจาติ เอตฺถ ‘‘ยถา ปรโต ‘ตว สนฺตกํ กโรหี’ติ วุตฺเต ทุทฺทินฺนมฺปิ ‘สาธุ, ภนฺเต, มยฺหํ คณฺหามี’ติ วจเนน ‘สุคฺคหิตํ โหตี’ติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ‘ตุยฺหํ คณฺหาหี’ติ วุตฺเต สุทินฺนตฺตา ‘มยฺหํ คณฺหามี’ติ อวุตฺเตปิ ‘สุทินฺนเมวา’’’ติ วทนฺติฯ ‘‘คณฺหาหีติ จ อาณตฺติยา คหณสฺส ตปฺปฏิพทฺธตากรณวเสน ปวตฺตตฺตา ตทา คณฺหามีติ จิตฺเต อนุปฺปาทิเต ปจฺฉา คเหตุํ น ลภตี’’ติ วทนฺติฯ

ตํ น ยุชฺชตีติ วินยกมฺมสฺส กรณวเสน คเหตฺวา ทินฺนตฺตา วุตฺตํฯ สเจ ปน ปโร สจฺจโตเยว วิสฺสาสํ คณฺหาติ, ปุน เกนจิ การเณน เตน ทินฺนํ ตสฺส น วฏฺฏตีติ นตฺถิฯ นิสฺสคฺคิยํ ปน จีวรํ ชานิตฺวา วา อชานิตฺวา วา คณฺหนฺตํ ‘‘มา คณฺหาหี’’ติ นิวารณตฺถํ วุตฺตํฯ กายวาจาหิ กตฺตพฺพอธิฏฺฐานวิกปฺปนานํ อกตตฺตา โหตีติ อาห ‘‘กายวาจาโต สมุฏฺฐาตี’’ติฯ จีวรสฺส อตฺตโน สนฺตกตา, ชาติปฺปมาณยุตฺตตา, ฉินฺนปลิโพธภาโว, อติเรกจีวรตา, ทสาหาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ

ปฐมกถินสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา

[471-473] ทุติเย อถานนฺทตฺเถโร กถํ โอกาสํ ปฏิลภติ, กิํ กโรนฺโต จ อาหิณฺฑตีติ อาห ‘‘เถโร กิรา’’ติอาทิฯ อวิปฺปวาเสติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, อวิปฺปวาสตฺถนฺติ อตฺโถ, วิปฺปวาสปจฺจยา ยา อาปตฺติ, ตทภาวตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[475-476] เอวํ ฉินฺนปลิโพโธติ เอวํ อิเมหิ จีวรนิฏฺฐานกถินุพฺภาเรหิ ฉินฺนปลิโพโธฯ อธิฏฺฐิเตสูติ ติจีวราธิฏฺฐานนเยน อธิฏฺฐิเตสุฯ ติจีวเรน วิปฺปวุตฺโถ โหตีติ ‘‘รุกฺโข ฉินฺโน, ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติอาทีสุ วิย อวยเวปิ สมุทายโวหาโร ลพฺภตีติ วุตฺตํฯ

[477-478] ปริขาย วา ปริกฺขิตฺโตติ อิมินา จ สมนฺตา นทีตฬากาทิอุทเกน ปริกฺขิตฺโตปิ ปริกฺขิตฺโตเยวาติ ทสฺเสติฯ เอตฺตาวตาติ ‘‘ปริกฺขิตฺโต’’ติ อิมินา วจเนนฯ