3. อนิยตกณฺฑํ

1. ปฐมอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา

[443] ปุตฺตสทฺเทน สามญฺญนิทฺเทสโต เอกเสสนเยน วา ปุตฺตีปิ คหิตาติ อาห ‘‘พหู ธีตโร จา’’ติฯ ทานปฺปทาเนสูติ ขุทฺทเกสุ เจว มหนฺเตสุ จ ทาเนสุฯ ฉณํ นาม อตฺตโน เคเห กตฺตพฺพมงฺคลนฺติ อาห ‘‘อาวาหวิวาหมงฺคลาทีสู’’ติฯ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ผคฺคุณมาสาทีสุ อุตฺตรผคฺคุณาทิอภิลกฺขิตทิวเสสุ สปริชนานํ มนุสฺสานํ มงฺคลกรณมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ อนฺตรุสฺสเวสูติ มหุสฺสวสฺส อนฺตรนฺตรา ปวตฺติตอุสฺสเวสุฯ อาสาฬฺหีปวารณนกฺขตฺตาทีสูติ เอตฺถ นกฺขตฺตสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ตตฺถ อาสาฬฺหีนกฺขตฺตนฺติ วสฺสูปคมนปูชาทิวสํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปวารณนกฺขตฺตนฺติ ปวารณปูชาทิวสํ สนฺธายฯ อาทิ-สทฺเทน ยสฺมิํ นกฺขตฺเต คามนิคมวาสิโน ตโย สตฺต วา ทิวเส นกฺขตฺตโฆสนํ กตฺวา ยถาวิภวํ อลงฺกตปฏิยตฺตา โภเค ปริภุญฺชนฺตา นกฺขตฺตกีฬํ กีฬนฺติ, ตมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ อิเมปิ ทารกาติ อตฺตโน ทารเก สนฺธาย วทนฺติฯ ตทนนฺตรนฺติ ภิกฺขูนํ โภชนานนฺตรํฯ

[444-445] ตํ กมฺมนฺติ ตํ อชฺฌาจารกมฺมํฯ ภิกฺขุ นิสินฺเนติ เอตฺถ ภิกฺขูติ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ภุมฺมวจนสฺส วา โลปํ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ภิกฺขุมฺหิ นิสินฺเน’’ติฯ ปาฬิยํ ‘‘โสตสฺส รโห’’ติ อิทํ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตํ, ‘‘ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน’’ติ ปน วจนโต ‘‘สกฺกา โหติ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตุ’’นฺติ จ วุตฺตตฺตา จกฺขุสฺส รโห อิธาธิปฺเปโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพติ รโห นิสชฺชาปตฺติยา ปริจฺเฉโท ววตฺถานํ เวทิตพฺพํฯ อิทานิ จกฺขุสฺส รเหเนว อาปตฺติํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจปิ หี’’ติอาทิมาหฯ ปิหิตกวาฏสฺสาติ อิมินา ปฏิจฺฉนฺนภาวโต จกฺขุสฺส รโหสพฺภาวํ ทสฺเสติฯ อปิหิตกวาฏสฺสาติ อิมินา อปฺปฏิจฺฉนฺนภาวํ ทสฺเสติฯ อปฺปฏิจฺฉนฺเน จ ทุติยสิกฺขาปเท อาคตนเยน โสตสฺส รหวเสนปิ ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถปิ โอกาเส’’ติ ฯ ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ’’ติ หิ อิทํ โสตสฺส รหาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

ยทิ หิ จกฺขุสฺเสว รหาภาวํ สนฺธาย วเทยฺย , ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ’’ติ น วเทยฺย อปฺปฏิจฺฉนฺเน ตโต ทูรตเร นิสินฺเนปิ จกฺขุสฺส รหาสมฺภวโตฯ ยสฺมา นิสีทิตฺวา นิทฺทายนฺโต กปิมิทฺธปเรโต กญฺจิ กาลํ จกฺขูนิ อุมฺมีเลติ, กญฺจิ กาลํ นิมีเลติ, น จ มหานิทฺทํ โอกฺกมติ, ตสฺมา ‘‘นิทฺทายนฺโตปิ อนาปตฺติํ กโรตี’’ติ วุตฺตํฯ นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโต ปน ตาทิโส น โหตีติ อาห ‘‘นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโต น กโรตี’’ติ, อนาปตฺติํ น กโรตีติ อตฺโถฯ

ปฏิลทฺธโสตาปตฺติผลาติ อนฺติมปริจฺเฉทโต อริยสาวิกํ ทสฺเสติฯ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจาติ โสตาปตฺติมคฺเคน ปฏิวิทฺธจตุสจฺจาฯ ติณฺณํ ธมฺมานํ อญฺญตเรน กาเรตพฺโพติ นิสชฺชํ ปฏิชานมานสฺส ติณฺณํ ธมฺมานํ อญฺญตรสมาโยโค โหติเยวาติ วุตฺตํฯ ปาราชิเกน ปน สงฺฆาทิเสเสน จ ปาจิตฺติเยน จ เตนากาเรน นิสชฺชํ ปฏิชานมาโนว กาเรตพฺโพฯ น อปฺปฏิชานมาโนติ อลชฺชีปิ อปฺปฏิชานมาโน อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพติ อวิเสเสน วุตฺตํฯ โส หิ ยาว น ปฏิชานาติ, ตาว เนว สุทฺโธ, น อสุทฺโธติ วา วตฺตพฺโพ, วตฺตานุสนฺธินา ปน กาเรตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ปฏิญฺญา ลชฺชีสุ กตา, อลชฺชีสุ เอวํ น วิชฺชติ;

พหุมฺปิ อลชฺชี ภาเสยฺย, วตฺตานุสนฺธิเตน การเย’’ติฯ (ปริ. 359);

เยน วา สา สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกา วเทยฺย, เตน โส ภิกฺขุ กาเรตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘ปฏิชานมาโน’’ติ อวุตฺเตปิ อธิการตฺตา ‘‘ปฏิชานมาโนว เตน โส ภิกฺขุ กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ ตถารูปาย อุปาสิกาย วจเนน อญฺญถตฺตาภาวโต ทิฏฺฐํ นาม ตถาปิ โหติ, อญฺญถาปิ โหตีติ ทสฺสเนน อญฺญถตฺตสมฺภวํ ทสฺเสติฯ เอวํ มหิทฺธิกา นาม…เป.… วทาเปถาติ อิทํ ‘‘เอวํ มหิทฺธิกาปิ ตุมฺเห เอวรูเป อาสงฺกนีเย ฐาเน กสฺมา อนุปปริกฺขิตฺวา นิสินฺนตฺถ, ตุมฺหาทิเสหิ นาม อนฺตรฆเร นิสีทนฺเตหิ อุปปริกฺขิตฺวา ปติรูเป ฐาเน นิสีทิตพฺพ’’นฺติ เถรํ โอวทนฺโต อาห, น ปน อสทฺทหนฺโตฯ เถโร อตฺตโน อนุปปริกฺขิตฺวา อนิสินฺนภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนฺตรฆรสฺเสเวโส อาวุโส โทโส’’ติ อาหฯ

เอวมกาสินฺติ อตฺตโน นิคูหิตพฺพมฺปิ คุณํ ปกาเสนฺโต เอวํ วิย อิทฺธิปาฏิหาริยํ อกาสิํฯ รกฺเขยฺยาสิ มนฺติ ‘‘มา มํ อญฺเญปิ เอวํ ชานนฺตู’’ติ อตฺตโน คุณํ อชานาเปตุกาโม วทติฯ

[446-451] มาตุคามสฺส เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโตติ เอตฺถ ‘‘มคฺเค’’ติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘มาตุคามสฺส มคฺเค’’ติฯ รโห นิสชฺชสฺสาทสฺส อสติปิ เมถุนราคภาเว ตปฺปฏิพทฺธกิเลสตฺตา วุตฺตํ ‘‘เมถุนธมฺมสนฺนิสฺสิตกิเลโส วุจฺจตี’’ติ, เตเนว สนฺนิสฺสิตคฺคหณํ กตํฯ ตํ สนฺธาย อคเตปิ อสุทฺธจิตฺเตน คตตฺตา ‘‘อสฺสาเท อุปฺปนฺเน ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตํฯ รหสฺสาโท อุปฺปชฺชติ อนาปตฺตีติ สุทฺธจิตฺเตน คนฺตฺวา นิสินฺนตฺตา จิตฺตุปฺปาทมตฺเตเนตฺถ อาปตฺติ น โหตีติ วุตฺตํฯ อยํ ธมฺโม อนิยโตติ เอตฺถ ติณฺณํ อาปตฺตีนํ ยํ อาปตฺติํ วา วตฺถุํ วา ปฏิชานาติ, ตสฺส วเสน กาเรตพฺพตาย อนิยโตติ อยมตฺโถ ปากโฏเยวาติ น วุตฺโตฯ ยํ อาปตฺติํ ปฏิชานาติ, ตสฺสา วเสเนตฺถ องฺคเภโท เวทิตพฺโพฯ

ปฐมอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา

[452] ‘‘เอโก’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘นิสชฺชํ กปฺเปตุํ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ น ฆฏตีติ อาห ‘‘ยํ เอโก…เป.… สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติฯ เอตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ‘‘เอโก’’ติ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํฯ

[453] พหิ ปริกฺขิตฺตนฺติ พหิ ปาการาทินา ปริกฺขิตฺตํฯ ปริเวณงฺคณนฺติ ปริเวณมาฬกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิตฺถีปิ ปุริโสปีติ เอตฺถ ปฐเม กสฺมา อิตฺถิสตมฺปิ อนาปตฺติํ น กโรติ, อิธ เอกาปิ กสฺมา อนาปตฺติํ กโรตีติ? วุจฺจเต – ปฐมสิกฺขาปทํ ‘‘สกฺกา โหติ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตุ’’นฺติ วุตฺตตฺตา เมถุนธมฺมวเสน อาคตํ, น จ เมถุนสฺส มาตุคาโม ทุติโย โหติฯ อิตฺถิโย หิ อญฺญมญฺญิสฺสา วชฺชํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ, เตเนว เวสาลิยํ มหาวเน ทฺวารํ วิวริตฺวา นิปนฺเน ภิกฺขุมฺหิ สมฺพหุลา อิตฺถิโย ยาวทตฺถํ กตฺวา ปกฺกมิํสุ, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘อิตฺถิสตมฺปิ อนาปตฺติํ น กโรตี’’ติ วุตฺตํฯ