13. กุลทูสกสิกฺขาปทวณฺณนา

[431] เตรสเม กีฏาคิรีติ ตสฺส นิคมสฺส นามํฯ ตญฺหิ สนฺธาย ปรโต ‘‘น อสฺสชิปุนพฺพสุเกหิ ภิกฺขูหิ กีฏาคิริสฺมิํ วตฺถพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ เตน ปน โยคโต โส ชนปโทปิ ‘‘กีฏาคิริ’’อิจฺเจว สงฺขฺยํ คโตติ อาห ‘‘เอวํนามเก ชนปเท’’ติฯ อาวาเส นิยุตฺตา อาวาสิกา, นิพทฺธวาสิโนฯ เต อกตํ เสนาสนํ กโรนฺติ, ชิณฺณํ ปฏิสงฺขโรนฺติ, กเต อิสฺสรา โหนฺติฯ เตนาห ‘‘โส เยสํ อายตฺโต…เป.… เต อาวาสิกา’’ติ ฯ นิวาโส นิวาสมตฺตํ เอเตสํ อตฺถีติ เนวาสิกาติ อาห ‘‘เย ปน เกวล’’นฺติอาทิฯ เตติ อสฺสชิปุนพฺพสุกาฯ ฉ ชนาติ ปณฺฑุโก โลหิตโก เมตฺติโย ภูมชโก อสฺสชิ ปุนพฺพสุโกติ อิเม ฉ ชนาฯ สมฺมาติ อาลปนวจนเมตํฯ อายมุขภูตาติ อายสฺส มุขภูตาฯ ธุรฏฺฐาเนติ สาวตฺถิยา อวิทูเร ฐาเนฯ วสฺสาเน เหมนฺเต จาติ ทฺวีสุ อุตูสุ วสฺสนโต ‘‘ทฺวีหิ เมเฆหี’’ติ วุตฺตํฯ ทิยฑฺฒภิกฺขุสหสฺสโต คณาจริยานํ ฉนฺนํ ชนานํ อธิกตฺตา ‘‘สมธิก’’นฺติ วุตฺตํ, สาธิกนฺติ อตฺโถฯ ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน อาคโตฯ อกตวตฺถุนฺติ อกตปุพฺพํ อภินววตฺถุํฯ

กณิการาทโย ปุปฺผรุกฺขา, ชาติสุมนาทโย ปุปฺผคจฺฉาฯ โกฏฺฏนนฺติ สยํ ฉินฺทนํฯ โกฏฺฏาปนนฺติ ‘‘อิมํ ฉินฺท ภินฺทา’’ติ อญฺเญหิ เฉทาปนํฯ อาฬิยา พนฺธนนฺติ ยถา คจฺฉมูเล อุทกํ สนฺติฏฺฐติ, ตถา สมนฺตโต พนฺธนํฯ อุทกสฺสาติ อกปฺปิยอุทกสฺสฯ กปฺปิยอุทกสิญฺจนนฺติ อิมินาว สิญฺจาปนมฺปิ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ นนุ ‘‘อุทกสฺส เสจนํ เสจาปน’’นฺติ อิมินาว สามญฺญโต กปฺปิยากปฺปิยอุทกสิญฺจนาทิํ สกฺกา สงฺคเหตุํ, ตสฺมา กปฺปิยอุทกสิญฺจนาทิ กสฺมา วิสุํ วุตฺตนฺติ? ‘‘อารามาทิอตฺถํ โรปิเต อกปฺปิยโวหาเรสุปิ กปฺปิยอุทกสิญฺจนาทิ วฏฺฏตี’’ติ วกฺขมานตฺตา อิธาปิ วิภาคํ กตฺวา กปฺปิยอุทกสิญฺจนาทิ วิสุํ ทสฺสิตํฯ หตฺถมุขปาทโธวนนฺหาโนทกสิญฺจนนฺติ อิมินาปิ ปการนฺตเรน กปฺปิยอุทกสิญฺจนเมว ทสฺเสติฯ ‘‘อกปฺปิยโวหาโร’’ติ โกฏฺฏนขณนาทิวเสน สยํ กรณสฺสปิ กถํ สงฺคโหติ? อกปฺปิยนฺติ โวหรียตีติ อกปฺปิยโวหาโรติ อกปฺปิยภูตํ กรณการาปนาทิ สพฺพเมว สงฺคหิตํ, น ปน อกปฺปิยวจนมตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กปฺปิยโวหาเรปิ เอเสว นโยฯ สุกฺขมาติกาย อุชุกรณนฺติ อิมินา ปุราณปณฺณาทิหรณมฺปิ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กุทาลาทีนิ ภูมิยํ ฐเปตฺวา ฐานโต หตฺเถน คเหตฺวา ฐานเมว ปากฏตรนฺติ ‘‘โอภาโส’’ติ วุตฺตํฯ

มหาปจฺจริวาทมฺหิ ปติฏฺฐเปตุกาโม ปจฺฉา วทติฯ วนตฺถายาติ อิทํ เกจิ ‘‘วตตฺถายา’’ติ ปฐนฺติ, เตสํ วติอตฺถายาติ อตฺโถฯ อกปฺปิยโวหาเรปิ เอกจฺจํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘น เกวลญฺจ เสส’’นฺติอาทิมาหฯ ยํ กิญฺจิ มาติกนฺติ สุกฺขมาติกํ วา อสุกฺขมาติกํ วาฯ

‘‘กปฺปิยอุทกํ สิญฺจิตุ’’นฺติ อิมินา ‘‘กปฺปิยอุทกํ สิญฺจถาติ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ ทสฺเสติฯ สยํ โรเปตุมฺปิ วฏฺฏตีติ อิมินา ‘‘โรเปหีติ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติปิ สิทฺธํฯ อญฺญตฺถาย วา กโรนฺตสฺสาติ วตฺถุปูชาทิอตฺถํ กโรนฺตสฺสฯ กสฺมา น อนาปตฺตีติ วตฺถุปูชนตฺถาย คนฺถนาทีสุ กสฺมา น อนาปตฺติฯ อนาปตฺติเยวาติ ปฏิวจนํ ทตฺวา อิทานิ ตเมว อนาปตฺติภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ อารามาทิอตฺถาย รุกฺขโรปเนฯ ตถา วตฺถุปูชนตฺถายปิ อนาปตฺติเยวาติ รตนตฺตยปูชนตฺถายปิ กปฺปิยโวหาเรน ปริยายาทีหิ จ คนฺถาปเน อนาปตฺติเยวาติ อตฺโถฯ

‘‘ตถา วตฺถุปูชนตฺถายา’’ติ หิ สามญฺญโต วุตฺเตปิ ‘‘ยถา หิ ตตฺถ กปฺปิยโวหาเรน ปริยายาทีหิ จา’’ติ วุตฺตตฺตา กปฺปิยโวหาราทีหิ คนฺถาปเน เอว อนาปตฺติ วิญฺญายติ, น สยํ คนฺถเน, เตเนว ปโร สยํ คนฺถนมฺปิ กสฺมา น วฏฺฏตีติ โจเทนฺโต ‘‘นนุ จา’’ติอาทิมาหฯ ยถา อารามาทิอตฺถํ กปฺปิยปถวิยํ สยํ โรเปตุมฺปิ วฏฺฏติ, ตถา วตฺถุปูชนตฺถาย สยํ คนฺถเนปิ กสฺมา น วฏฺฏตีติ โจทกสฺส อธิปฺปาโยฯ วุตฺตนฺติอาทิ อาจริยสฺส ปริหาโรฯ อถ ‘‘น ปน มหาอฏฺฐกถาย’’นฺติ กสฺมา วทติฯ มหาปจฺจริอาทีสุ วุตฺตมฺปิ หิ ปมาณเมวาติ นายํ วิโรโธ, มหาอฏฺฐกถายํ อวุตฺตมฺปิ ตตฺเถว วุตฺเตน สํสนฺทิตฺวา ปมาณเมวาติ ปติฏฺฐาเปตุํ วุตฺตตฺตาฯ ตํ กถนฺติ มญฺเญยฺยาสีติ สมฺพนฺโธฯ มหาอฏฺฐกถายญฺจ กปฺปิยอุทกเสจนํ วุตฺตํ, ตํ กถนฺติ เอตฺถายมธิปฺปาโยฯ กิญฺจาปิ มหาอฏฺฐกถายํ อารามาทิอตฺถาย กปฺปิยปถวิยํ สยํ โรปนํ น วุตฺตํ, กปฺปิยอุทกสฺส ปน สยํ สิญฺจนํ วุตฺตเมว, ตสฺมา ยถา อารามาทิอตฺถาย กปฺปิยอุทกํ สยํ สิญฺจิตุมฺปิ วฏฺฏติ, ตถา วตฺถุปูชนตฺถาย สยํ คนฺถนมฺปิ กสฺมา น วฏฺฏตีติฯ ตมฺปิ น วิรุชฺฌตีติ ยเทตํ อารามาทิอตฺถาย สยํ โรปนํ กปฺปิยอุทกสิญฺจนญฺจ วุตฺตํ, ตมฺปิ น วิรุชฺฌติฯ กถํ ตํ น วิรุชฺฌตีติ อาห ‘‘ตตฺรหี’’ติอาทิฯ เอตํ วุตฺตนฺติ มาลาวจฺฉํ โรเปนฺติปิ โรปาเปนฺติปิ สิญฺจนฺติปิ สิญฺจาเปนฺติปีติ เอตํ วุตฺตํฯ อญฺญตฺร ปน ปริยาโย อตฺถีติ ‘‘มาลาวจฺฉํ โรเปนฺติปิ โรปาเปนฺติปิ สิญฺจนฺติปิ สิญฺจาเปนฺติปี’’ติ กุลสงฺคหตฺถาย โรปนสิญฺจนํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา ตโต อญฺญตฺร อารามาทิอตฺถาย มาลาวจฺฉโรปเน ปริยาโย อตฺถิฯ

ตตฺถ ปริยายํ อิธ จ ปริยายาภาวํ ญตฺวาติ ตตฺถ ‘‘มาลาวจฺฉํ โรเปนฺตี’’ติอาทีสุ ‘‘มาลาวจฺฉ’’นฺติ วิเสสวจนสพฺภาวโต ปริยายํ, อิธ ‘‘คนฺเถนฺตี’’ติอาทีสุ ตถาวิธวิเสสวจนาภาวโต ปริยายาภาวญฺจ ญตฺวาฯ

นนุ จ ยถา ‘‘คนฺเถนฺตี’’ติ สามญฺญโต วุตฺตตฺตา ปริยาโย น ลพฺภตีติ ยสฺส กสฺสจิ อตฺถาย สยํ คนฺถนํ น วฏฺฏติ, เอวํ ‘‘คนฺถาเปนฺตี’’ติ สามญฺญโต วุตฺตตฺตา ปริยาเยน คนฺถาปนมฺปิ น วฏฺฏตีติ อาปชฺชติฯ เอวญฺจ สติ ปรโต ‘‘เอวํ ชาน, เอวํ กเต โสเภยฺย, ยถา เอตานิ ปุปฺผานิ น วิกิริยนฺติ, ตถา กโรหีติอาทินา กปฺปิยวจเนน กาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ วิรุชฺฌตีติ? น วิรุชฺฌติ, ปริยาเยน หิ การาปนํ คนฺถาปนเมว น โหติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตนเยน ปริยายโต การาปนํ วฏฺฏติฯ สพฺพํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ เหฏฺฐา วุตฺตํ วินิจฺฉยเมว สงฺเขปโต นิคเมติฯ หรณาทีสุ กสฺมา อนาปตฺตีติ วตฺถุปูชนตฺถาย หรณาทีสุ กสฺมา อนาปตฺติฯ กุลิตฺถิอาทีนํ อตฺถาย หรณโตติ กุลิตฺถิอาทีนํ หรณสฺส ตตฺถ วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ เตเนวาห ‘‘หรณาธิกาเร หี’’ติอาทิฯ มาลนฺติ ปุปฺผทามํฯ มญฺชรี วิยาติ กุสุมมญฺชรี วิยฯ หารสทิสนฺติ มุตฺตาหารสทิสํฯ

ปาจิตฺติยญฺเจว ทุกฺกฏญฺจาติ ปถวีขณนปจฺจยา ปาจิตฺติยํ, กุลสงฺคหปจฺจยา ทุกฺกฏํฯ อกปฺปิยโวหาเรนาติ ‘‘อิทํ ขณ, อิทํ โรเปหี’’ติอาทิอกปฺปิยโวหาเรนฯ ทุกฺกฏเมวาติ กุลสงฺคหปจฺจยา ทุกฺกฏํฯ อุภยตฺถาติ กปฺปิยากปฺปิยปถวิยํฯ สพฺพตฺถาติ กุลสงฺคหปริโภคอารามาทิอตฺถาย โรปิเตฯ ทุกฺกฏมฺปีติ น เกวลํ ปาจิตฺติยเมวฯ กปฺปิเยนาติ กปฺปิเยน อุทเกนฯ เตสํเยว ทฺวินฺนนฺติ กุลทูสนปริโภคานํฯ ทุกฺกฏนฺติ กุลสงฺคหตฺถาย สยํ สิญฺจเน กปฺปิยโวหาเรน อกปฺปิยโวหาเรน วา สิญฺจาปเน จ ทุกฺกฏํ, ปริโภคตฺถาย ปน สยํ สิญฺจเน อกปฺปิยโวหาเรน สิญฺจาปเน จ ทุกฺกฏํฯ อาปตฺติพหุลตา เวทิตพฺพาติ เอตฺถ สยํ สิญฺจเน ธาราปจฺเฉทคณนาย อาปตฺติคณนา เวทิตพฺพาฯ สิญฺจาปเน ปน ปุนปฺปุนํ อาณาเปนฺตสฺส วาจาย วาจาย อาปตฺติ, สกิํ อาณตฺตสฺส พหูนํ สิญฺจเนปิ เอกาวฯ

ทุกฺกฏปาจิตฺติยานีติ กุลสงฺคหปจฺจยา ทุกฺกฏํ, ภูตคามปาตพฺยตาย ปาจิตฺติยํฯ อญฺญตฺถาติ วตฺถุปูชาทิอตฺถาย โอจินเนฯ สกิํ อาณตฺโตติ อกปฺปิยโวหาเรน อาณตฺโตฯ

ปาจิตฺติยเมวาติ อกปฺปิยวจเนน อาณตฺตตฺตา ปาจิตฺติยํฯ กปฺปิยวจเนน ปน วตฺถุปูชาทิอตฺถาย โอจินาเปนฺตสฺส อนาปตฺติเยวฯ

คนฺถเนน นิพฺพตฺตํ คนฺติมํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ น วฏฺฏตีติ กุลสงฺคหตฺถาย วตฺถุปูชาทิอตฺถาย วา วุตฺตนเยน กโรนฺตสฺส จ การาเปนฺตสฺส จ ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ ปุริมนเยเนวาติ ‘‘ภิกฺขุสฺส วา’’ติอาทินา วุตฺตนเยนฯ ธมฺมาสนวิตาเน พทฺธกณฺฏเกสุ ปุปฺผานิ วิชฺฌิตฺวา ฐเปนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อุปรูปริ วิชฺฌิตฺวา ฉตฺตสทิสํ กตฺวา อาวุณนโต ‘‘ฉตฺตาติฉตฺตํ วิยา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘กทลิกฺขนฺธมฺหี’’ติอาทินา วุตฺตํ สพฺพเมว สนฺธาย ‘‘ตํ อติโอฬาริกเมวา’’ติ วุตฺตํ, สยํ กโรนฺตสฺส อกปฺปิยวจเนเนว การาเปนฺตสฺส จ ทุกฺกฏเมวาติ อตฺโถฯ ปุปฺผวิชฺฌนตฺถนฺติ วุตฺตตฺตา ปุปฺผานิ วิชฺฌิตุํเยว กณฺฏกํ พนฺธิตุํ น วฏฺฏติ, ปุปฺผทามาทิพนฺธนตฺถํ ปน วฏฺฏติฯ กณฺฏกมฺปิ พนฺธิตุํ น วฏฺฏตีติ จ อิทํ อฏฺฐกถาจริยปฺปมาเณน คเหตพฺพํฯ ปเวเสตุํ น วฏฺฏตีติ วุตฺตตฺตา ปุปฺผจฺฉิทฺเท อปเวเสตฺวา อุปรูปริ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ ชาลมยํ วิตานํ ชาลวิตานํฯ นาคทนฺตกมฺปิ สจฺฉิทฺทกํเยว คเหตพฺพํฯ ปุปฺผปฏิจฺฉกํ ทณฺฑาทีหิ กตปุปฺผาธารณํ, ตมฺปิ สจฺฉิทฺทเมว อิธ วุตฺตํฯ อโสกปิณฺฑิยาติ อโสกปุปฺผมญฺชริกายฯ ‘‘ธมฺมรชฺชุ นาม เจติยํ วา โพธิํ วา ปุปฺผปเวสนตฺถํ อาวิชฺฌิตฺวา พทฺธรชฺชู’’ติ มหาคณฺฐิปเท มชฺฌิมคณฺฐิปเท จ วุตฺตํ, ตสฺมา ตถาพทฺธาย รชฺชุยา เจติยสฺส จ อนฺตเร ปุปฺผานิ ปเวเสตุํ วฏฺฏตีติ วิญฺญายติฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘ธมฺมรชฺชุนฺติ สิถิลํ วฏฺฏิกํ รชฺชุํ กตฺวา โพธิํ วา เจติยํ วา ปริกฺขิปิตฺวา ธมฺมาสเน วา ลมฺพิตฺวา ตตฺถ ปุปฺผานิ ปเวเสนฺตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา สิถิลวฏฺฏิกาย รชฺชุยา อนฺตเรปิ ปุปฺผานิ ปเวเสตุํ วฏฺฏตีติ วิญฺญายติ, วีมํสิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํฯ อุภยตฺถาปิ ปเนตฺถ เนวตฺถิ วิโรโธติ อมฺหากํ ขนฺติฯ

มตฺถกทามนฺติ ธมฺมาสนาทิมตฺถเก ลมฺพกทามํฯ ปุปฺเผหิ เวเฐนฺตีติ ปุปฺผทาเมน เวเฐนฺติฯ เตสํเยวาติ อุปฺปลาทีนํเยวฯ วาเกน วา ทณฺฑเกน วาติ วิสุํ อจฺฉินฺเนน ปุปฺผสหิเตเนว วาเกน วา ทณฺฑเกน วาฯ ขนฺเธ ฐปิตกาสาวสฺสาติ ขนฺเธ ฐปิตสงฺฆาฏิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตญฺหิ ตถา พนฺธิตุํ สกฺกา ภเวยฺยฯ อิมินาว อญฺญมฺปิ ตาทิสํ กาสาวํ วา วตฺถํ วา วุตฺตนเยน พนฺธิตฺวา ตตฺถ ปุปฺผานิ ปกฺขิปิตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธํฯ อํสภณฺฑิกํ ปสิพฺพเก ปกฺขิตฺตสทิสตฺตา เวฐิมํ นาม น ชาตํ, ตสฺมา สิถิลพนฺธสฺส อนฺตรนฺตรา ปกฺขิปิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ

ปุปฺผปเฏ จ ทฏฺฐพฺพนฺติ ปุปฺผปฏํ กโรนฺตสฺส ทีฆโต ปุปฺผทามสฺส หรณปจฺจาหรณวเสน ปูรณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ติริยโต หรณํ ปน วายิมํ นาม โหติ, น ปูริมํฯ ปุริมฏฺฐานํ อติกฺกาเมตีติ เอตฺถ ‘‘อผุสาเปตฺวาปิ อติกฺกาเมนฺตสฺส อาปตฺติเยวา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ‘‘ปุริมฏฺฐานํ อติกฺกาเมตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา ตํ ยุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘อญฺญมญฺญํ อผุสาเปตฺวา อเนกกฺขตฺตุํ ปริกฺขิปิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺตีติ วุตฺตํ, ตตฺถ การณํ น ทิสฺสติฯ พนฺธิตุํ วฏฺฏตีติ ปุปฺผรหิตาย สุตฺตโกฏิยา วากโกฏิยา วา พนฺธิตุํ วฏฺฏติฯ เอกวารํ หริตฺวา วา ปริกฺขิปิตฺวา วาติ อิทํ ปุพฺเพ วุตฺตเจติยาทิปริกฺเขปํ ปุปฺผปฏกรณญฺจ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา เจติยํ วา โพธิํ วา ปริกฺขิปนฺเตน เอกวารํ ปริกฺขิปิตฺวา ปุริมฏฺฐานํ สมฺปตฺเต อญฺญสฺส ทาตพฺพํ, เตนปิ เอกวารํ ปริกฺขิปิตฺวา ตเถว กาตพฺพํฯ ปุปฺผปฏํ กโรนฺเตน จ เอกวารํ หริตฺวา อญฺญสฺส ทาตพฺพํ, เตนปิ ตเถว กาตพฺพํฯ สเจปิ ทฺเวเยว ภิกฺขู อุโภสุ ปสฺเสสุ ฐตฺวา ปริยาเยน หรนฺติ, วฏฺฏติเยวาติ วทนฺติฯ

ปูริตนฺติ ทีฆโต ปสารณวเสน ปูริตํฯ วายิตุํ น ลภตีติ ทีฆโต ปสาริเต ติริยโต หรณํ วายนํ นาม โหตีติ เอกวารมฺปิ ปุปฺผคุณํ ติริยโต หริตุํ น วฏฺฏติฯ ปุปฺผานิ ฐเปนฺเตนาติ อคนฺถิตานิ ปากติกปุปฺผานิ ฐเปนฺเตนฯ ปุปฺผทามํ ปน ปูชนตฺถาย ภูมิยํ ฐเปนฺเตน ผุสาเปตฺวา วา อผุสาเปตฺวา วา ทิคุณํ กตฺวา ฐเปตุํ น วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ ฆฏิกทามโอลมฺพโกติ อนฺเต ฆฏิกาการยุตฺโต ยมกทามโอลมฺพโกฯ เอเกกํ ปน ทามํ นิกฺขนฺตสุตฺตโกฏิยาว พนฺธิตฺวา โอลมฺพิตุํ วฏฺฏติ, ปุปฺผทามทฺวยํ สงฺฆฏิตุกาเมนปิ นิกฺขนฺตสุตฺตโกฏิยาว สุตฺตโกฏิํ สงฺฆฏิตุํ วฏฺฏติฯ อฑฺฒจนฺทากาเรน มาลาคุณปริกฺเขโปติ อฑฺฒจนฺทากาเรน มาลาคุณสฺส ปุนปฺปุนํ หรณปจฺจาหรณวเสน ปูเรตฺวา ปริกฺขิปนํฯ เตเนว ตํ ปูริเม ปวิฏฺฐํ, ตสฺมา เอตมฺปิ อฑฺฒจนฺทาการํ ปุนปฺปุนํ หรณปจฺจาหรณวเสน ปูริตํ น วฏฺฏติฯ เอกวารํ ปน อฑฺฒจนฺทากาเรน มาลาคุณํ หริตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ ปุปฺผทามกรณนฺติ เอตฺถ สุตฺตโกฏิยํ คเหตฺวาปิ เอกโต กาตุํ น วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ เคณฺฑุกขรปตฺตทามานํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา เจลาทีหิ กตทามมฺปิ น วฏฺฏติ อกปฺปิยานุโลมตฺตาติ วทนฺติฯ

‘‘ลาสิยนาฏกํ นาเฏนฺตี’’ติ วตฺวา ตเมว ปริยายนฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘เรจกํ เทนฺตี’’ติ วุตฺตํ, อภินยํ ทสฺเสนฺตีติ อตฺโถ, อตฺตโน อธิปฺปายํ ปกาเสตฺวา ‘‘เอวํ นจฺจิตพฺพ’’นฺติ ปฐมํ อุฏฺฐหิตฺวา นจฺจนาการํ ทสฺเสนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เกจิ ปน ‘‘มุเข องฺคุลิโย ปกฺขิปิตฺวา สทฺทํ กโรนฺตา จกฺกมิว อตฺตานํ ภมยมานา เรจกํ เทนฺติ นามา’’ติ วทนฺติฯ เอเกกาย ปนฺติยา อฏฺฐ อฏฺฐ ปทานิ อสฺสาติ อฏฺฐปทํฯ ‘‘อฏฺฐาปท’’นฺติปิ ปฐนฺติฯ ทสปเทปิ เอเสว นโยฯ ปทานีติ จ สาริอาทีนํ ปติฏฺฐานฏฺฐานานิฯ ทสปทํ นาม ทฺวีหิ ปนฺตีหิ วีสติยา ปเทหิ กีฬนชูตํฯ อากาเสเยว กีฬนฺตีติ ‘‘อยํ สารี อสุกปทํ มยา นีตา, อยํ อสุกปท’’นฺติ เกวลํ มุเขเนว วทนฺตา อากาเสเยว ชูตํ กีฬนฺติฯ ชูตผลเกติ ชูตมณฺฑเลฯ ปาสกกีฬาย กีฬนฺตีติ ปาสกํ วุจฺจติ ฉสุ ปสฺเสสุ เอเกกํ ยาว ฉกฺกํ ทสฺเสตฺวา กตกีฬนํ, ตํ วฑฺเฒตฺวา ยถาลทฺธเอกกาทิวเสน สาริโย อปเนนฺตา อุปเนนฺตา จ กีฬนฺติฯ ฆเฏน กีฬา ฆฏิกาติ เอเกฯ

มญฺชฏฺฐิยา วาติ มญฺชฏฺฐิรุกฺขสารํ คเหตฺวา ปกฺกกสาวํ สนฺธาย วทติฯ สลากหตฺถนฺติ ตาลหีราทีนํ กลาปสฺเสตํ อธิวจนํฯ พหูสุ สลากาสุ วิเสสรหิตํ เอกํ สลากํ คเหตฺวา ตาสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ตํเยว อุทฺธรนฺตา สลากหตฺเถน กีฬนฺตีติ เกจิฯ ปณฺเณน วํสากาเรน กตา นาฬิกา ปณฺณนาฬิกาฯ เตเนวาห ‘‘ตํ ธมนฺตา’’ติฯ ปุจฺฉนฺตสฺส มุขาคตํ อกฺขรํ คเหตฺวา นฏฺฐมุฏฺฐิลาภาลาภาทิชานนกีฬา อกฺขริกาติปิ วทนฺติฯ หตฺถิสฺมินฺติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, หตฺถินิมิตฺตสิปฺเปติ อตฺโถฯ อสฺสสฺมินฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ‘‘อุสฺเสเฬนฺติ อปฺโผเฏนฺตี’’ติ ทฺวินฺนํ ปทานํ อตฺโถ ปากโฏเยวาติ น วุตฺโตฯ ตตฺถ อุสฺเสเฬนฺตีติ มุเขน อุสฺเสฬนสทฺทํ ปมุญฺจนฺติ, มหนฺตํ กตฺวา อพฺยตฺตสทฺทํ ปวตฺเตนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘อชานํ สญฺญํ เทนฺตา อชปาลกา วิย มุเขน วาตํ นิจฺฉาเรนฺตา สุขุมํ อพฺยตฺตนาทํ ปวตฺเตนฺตี’’ติปิ วทนฺติฯ อปฺโผเฏนฺตีติ ภุชหตฺถสงฺฆฏฺฏนสทฺทํ ปวตฺเตนฺติ, วามหตฺถํ อุเร ฐเปตฺวา ทกฺขิเณน ปาณินา ตตฺถ ตาฬเนน สทฺทํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ มุขฑิณฺฑิมนฺติ มุขเภริยา เอตํ อธิวจนํฯ

[432] ปสาทาวเหนาติ ปสาทชนนเกนฯ อภิกฺกมนํ อภิกฺกนฺตนฺติ อาห ‘‘คมเนนา’’ติฯ ปฏิกฺกมนํ ปฏิกฺกนฺตํฯ นิวตฺตเนนาติ นิวตฺติมตฺตํ ทสฺเสติฯ นิวตฺเตตฺวา ปน คมนํ คมนเมวฯ อภิมุขํ โลกิตํ อาโลกิตนฺติ อาห ‘‘ปุรโต ทสฺสเนนา’’ติฯ อิโต จิโต จ ทสฺสเนนาติ อนุทิสาเปกฺขนํ ทสฺเสติฯ ยํทิสาภิมุโข คจฺฉติ ติฏฺฐติ นิสีทติ, ตทภิมุขํ เปกฺขนํ อาโลกิตํ, ตทนุคตทิสาโลกนํ ‘‘วิโลกิต’’นฺติ หิ วุจฺจติฯ อญฺญานิปิ เหฏฺฐา อุปริ ปจฺฉโต เปกฺขนวเสน โอโลกิตอุลฺโลกิตาปโลกิตานิ นาม โหนฺติฯ ตานิ ปน น สมณสารุปฺปานิ อปฺปสาทาวหานิ, เตเนเวตฺถ อาโลกิตวิโลกิตาเนว คหิตานิฯ เตสนฺติ สมาเส คุณีภูตานิปิ ปพฺพานิ ปรามสติฯ ‘‘ปพฺพสงฺโกจเนนา’’ติ หิ วุตฺตตฺตา ปพฺพานิ ตตฺถ คุณีภูตานิ สงฺโกจนสฺส ปธานตฺตาฯ สติสมฺปชญฺเญหีติ สาตฺถกตาทิปริคฺคาหิกาย สติยา ตถาปวตฺตสมฺปชญฺเญน จ สมนฺตโต ปกาเรหิ, ปกฏฺฐํ วา สวิเสสํ ชานาตีติ สมฺปชาโน, ตสฺส ภาโว สมฺปชญฺญํฯ ตถาปวตฺตญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ อภิสงฺขตตฺตาติ สมฺมา ปวตฺติตตฺตาฯ เหฏฺฐาขิตฺตจกฺขูติ ขนฺธํ อนาเมตฺวาว อโธขิตฺตจกฺขุฯ ขนฺธํ นาเมตฺวา หิ เหฏฺฐาวโลกนํ น สมณสารุปฺปํฯ ‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขู’’ติ จ อิมินา ยุคมตฺตทสฺสิตา วุตฺตาฯ

โพนฺโทติ โลโล มนฺทธาตุโกติ อตฺโถฯ ภกุฏิํ กตฺวาติ ภมุกเภทํ กตฺวาฯ สาขลฺเยน ยุตฺตาติ ‘‘ตตฺถ กตมํ สาขลฺยํ? ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1350) นเยน วุตฺตสาขลฺเยน สมนฺนาคตา, มุทุวจนาติ อตฺโถฯ เนลาติ เอลํ วุจฺจติ โทโส, นาสฺสา เอลนฺติ เนลา, นิทฺโทสาติ อตฺโถฯ กณฺณสุขาติ พฺยญฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขา, สูจินา วิชฺฌนํ วิย กณฺณสูลํ น ชเนติฯ ทานนิพทฺธานีติ นิพทฺธทานานิฯ

‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน อามนฺเตสี’’ติ วตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห สาริปุตฺตา’’ติ วจนโต ‘‘สาริปุตฺตา’’ติ อิทํ เอกเสสนเยน วุตฺตนฺติ อยมตฺโถ ปากโฏเยวาติ น วุตฺโตฯ ‘‘สาริปุตฺตา’’ติ หิ อิทํ เอกเสสนเยน วุตฺตํ วิรูเปกเสสสฺสปิ อิจฺฉิตตฺตา, เตเนเวตฺถ พหุวจนนิทฺเทโส กโตติฯ

สทฺธสฺส ปสนฺนสฺสาติ รตนตฺตยสฺส สทฺธาย สมนฺนาคตสฺส ตโตเยว จ ปสนฺนสฺส, กมฺมผลสทฺธาย วา สมนฺนาคตตฺตา สทฺธสฺส รตนตฺตยปฺปสาทพหุลตาย ปสนฺนสฺสฯ

[433] อาปตฺติํ โรเปตพฺพาติ กุลทูสกกมฺเมน อาปนฺนาปตฺติํ โรเปตพฺพาฯ ตสฺมิํ วิหาเรติ พหิคาเม วิหารํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนฺโตคาเม วิหาโร ปน ‘‘ตสฺมิํ คาเม น วสิตพฺพ’’นฺติ อิมินาว สงฺคหิโต คามคฺคหเณเนว คหิตตฺตาฯ ‘‘ตสฺมิํ วิหาเร’’ติ วจนโต ตสฺส คามสฺส สามนฺตา อญฺญสฺมิํ วิหาเร วสิตุํ วฏฺฏติฯ สามนฺตคาเม ปิณฺฑาย น จริตพฺพนฺติ ตสฺมิํ วิหาเร วาสสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ยทิ ตตฺถ วสติ, เตน สามนฺตคาเมปิ ปิณฺฑาย น จริตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺมิํ คาเม ปิณฺฑาย น จริตพฺพนฺติ ยสฺมิํ คาเม กุลทูสกกมฺมํ กตํ, ตสฺมิํ คาเม น จริตพฺพํฯ ยสฺมิญฺหิ คาเม วา นิคเม วา กุลทูสกกมฺมํ กตํ, ยสฺมิญฺจ วิหาเร วสติ, เนว ตสฺมิํ คาเม วา นิคเม วา จริตุํ ลพฺภติ, น วิหาเร วสิตุํฯ สามนฺตวิหาเร วสนฺเตน ปน สามนฺตคาเม จริตุํ วฏฺฏติ ตตฺถ วาสสฺส อปฺปฏิกฺขิตฺตตฺตาฯ

[435] อฏฺฐารส วตฺตานีติ ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพํ, น นิสฺสโย ทาตพฺโพ, น สามเณโร อุปฏฺฐาเปตพฺโพ, น ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติ สาทิตพฺพา, สมฺมเตน ภิกฺขุนิโย น โอวทิตพฺพา, ยาย อาปตฺติยา สงฺเฆน ปพฺพาชนียกมฺมํ กตํ โหติ, น สา อาปตฺติ อาปชฺชิตพฺพา อญฺญา วา ตาทิสิกา ตโต วา ปาปิฏฺฐตรา, กมฺมํ น ครหิตพฺพํ, กมฺมิกา น ครหิตพฺพา, น ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อุโปสโถ ฐเปตพฺโพ, น ปวารณา ฐเปตพฺพา, น สวจนียํ กาตพฺพํ, น อนุวาโท ฐเปตพฺโพ, น โอกาโส กาเรตพฺโพ, น โจเทตพฺโพ, น สาเรตพฺโพ, น ภิกฺขูหิ สมฺปโยเชตพฺพ’’นฺติ เอวมาคตานิ อฏฺฐารส วตฺตานิฯ

อสฺสชิปุนพฺพสุกปฺปธานา อสฺสชิปุนพฺพสุกาติ วุตฺตา สหจรณญาเยนฯ อนุโลมปฏิปทํ อปฺปฏิปชฺชนตายาติ ยถาปญฺญตฺตสมฺมาวตฺตสงฺขาตํ อนุโลมปฏิปทํ อปฺปฏิปชฺชนตาย, เยน วตฺเตน จิณฺเณน สงฺโฆ อนุโลมิโก โหติ, ตสฺมิํ อวตฺตนโตติ วุตฺตํ โหติฯ

น ปนฺนโลมา โหนฺตีติ ปติตโลมา น โหนฺติ, อนุกูลวุตฺติโน น โหนฺตีติ อตฺโถฯ นิตฺถรณมคฺคํ น ปฏิปชฺชนฺตีติ อนุโลมวตฺตสงฺขาตํ นิตฺถรณูปายํ น ปฏิปชฺชนฺติ, เยน วตฺเตน จิณฺเณน สาปตฺติกภาวโต นิตฺติณฺณา โหนฺติ, ตสฺมิํ นิตฺถรณกวตฺตสฺมิํ น วตฺตนฺติ, อาปตฺติวุฏฺฐานตฺถํ ตุริตตุริตา ฉนฺทชาตา น โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหีติ ชาตินามโคตฺตกมฺมสิปฺปอาพาธลิงฺคกิเลสอาปตฺติหีนสงฺขาเตหิทสหิ อกฺโกสการเณหิฯ ฉนฺทคามิตา ปาเปนฺตีติอาทีสุ ย-กาโร ‘‘สยํ อภิญฺญา’’ติอาทีสุ วิย ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ อาห ‘‘ฉนฺทคามิตายปิ ปาเปนฺตี’’ติอาทิฯ เตสนฺติ อสฺสชิปุนพฺพสุกานํ คณปาโมกฺขานํฯ

[436-437] นิคมสฺส อปากฏตฺตา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ปรสนฺตกํ เทติ, ทุกฺกฏเมวาติ วิสฺสาสคฺคาเหน ปรสนฺตกํ คเหตฺวา เทนฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตญฺจ โข วตฺถุปูชนตฺถายาติ มาตาปิตูนมฺปิ เทนฺเตน วตฺถุปูชนตฺถาย เอว ทาตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘มณฺฑนตฺถาย ปน สิวลิงฺคาทิปูชนตฺถายาติ เอตฺตกเมว วุตฺตตฺตา อิมํ วิกฺกิณิตฺวา ชีวิกมฺปิ กปฺเปสฺสนฺตีติ มาตุอาทีนํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ กสฺสจิปีติ ญาตกสฺส อญฺญาตกสฺส วา กสฺสจิปิฯ ญาติสามเณเรเหวาติ อนุจฺฉวิกตฺตา วุตฺตํฯ สมฺปตฺตานํ สามเณรานํ อุปฑฺฒภาคํ ทาตุํ วฏฺฏตีติ สงฺฆิกสฺส ลาภสฺส อุปจารสีมคตานํ สามเณรานมฺปิ สนฺตกตฺตา เตสมฺปิ อุปฑฺฒภาโค ลพฺภเตวาติ กตฺวา วุตฺตํฯ จูฬกนฺติ อุปฑฺฒภาคโตปิ อุปฑฺฒํฯ จตุตฺถภาคสฺเสตํ อธิวจนํฯ

‘‘สามเณรา…เป.… ฐเปนฺตี’’ติ อิทํ วสฺสคฺเคน อภาชิยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ มคฺเค วา เจติยงฺคเณ วาฯ ทาเปตุํ น ลภนฺตีติ สามเณเรหิ ทาเปตุํ อนนุจฺฉวิกตฺตา วุตฺตํฯ น หิ ตํ ปุปฺผทานํ นาม สิยาฯ ยทิ หิ ตถา อาคตานํ เตสํ ทานํ ปุปฺผทานํ ภเวยฺย, สามเณเรหิปิ ทาตุํ น ลพฺเภยฺยฯ สยเมวาติ สามเณรา สยเมวฯ ยาคุภตฺตาทีนิ อาทายาติ อิทํ ภิกฺขูนํ อตฺถาย ยาคุภตฺตาทิสมฺปาทนํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตํฯ

วุตฺตนเยเนวาติ มาตาปิตูนํ ตาว หริตฺวาปิ หราเปตฺวาปิ ปกฺโกสิตฺวาปิ ปกฺโกสาเปตฺวาปิ ทาตุํ วฏฺฏติ, เสสญาตกานํ ปกฺโกสาเปตฺวาวฯ

มาตาปิตูนญฺจ หราเปนฺเตน ญาติสามเณเรเหว หราเปตพฺพํ, อิตเร ปน ยทิ สยเมว อิจฺฉนฺติ, วฏฺฏตีติ อิมํ ปุปฺเผ วุตฺตนยํ ผเลปิ อติทิสติ, ตสฺมา ผลมฺปิ มาตาปิตูนํ หรณหราปนาทินา ทาตุํ วฏฺฏติ, เสสญาตีนํ ปกฺโกสาเปตฺวาวฯ อิทานิ ‘‘โย หริตฺวา วา หราเปตฺวา วา…เป.… อิสฺสรวตาย ททโต ถุลฺลจฺจย’’นฺติ อิมํ ปุปฺเผ วุตฺตนยํ ผเลปิ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘กุลสงฺคหตฺถาย ปนา’’ติอาทิมาหฯ ขีณปริพฺพยานนฺติ อาคนฺตุเก สนฺธาย วุตฺตํฯ ผลปริจฺเฉเทน วาติ ‘‘เอตฺตกานิ ผลานิ ทาตพฺพานี’’ติ เอวํ ผลปริจฺเฉเทน วาฯ รุกฺขปริจฺเฉเทน วาติ ‘‘อิเมหิ รุกฺเขหิ ทาตพฺพานี’’ติ เอวํ รุกฺขปริจฺเฉเทน วาฯ ปริจฺฉินฺเนสุปิ รุกฺเขสุ ‘‘อิธ ผลานิ สุนฺทรานิ, อิโต คณฺหถา’’ติ วทนฺเตน กุลสงฺคโห กโต นาม โหตีติ อาห ‘‘เอวํ ปน น วตฺตพฺพ’’นฺติฯ

รุกฺขจฺฉลฺลีติ รุกฺขตฺตโจฯ เตสํ เตสํ คิหีนํ คามนฺตรเทสนฺตราทีสุ สาสนปฏิสาสนหรณํ ชงฺฆเปสนิกํฯ เตนาห ‘‘คิหีนํ ทูเตยฺยํ สาสนหรณกมฺม’’นฺติฯ ทูตสฺส กมฺมํ ทูเตยฺยํฯ ปฐมํ สาสนํ อคฺคเหตฺวาปิ…เป.… ปเท ปเท ทุกฺกฏนฺติ อิทํ ตสฺส สาสนํ อาโรเจสฺสามีติ อิมินา อธิปฺปาเยน คมนํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺส ปน สาสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สยเมว การุญฺเญ ฐิโต คนฺตฺวา อตฺตโน ปติรูปํ สาสนํ อาโรเจติ, อนาปตฺติฯ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการนฺติ ‘‘มม วจเนน ภควโต ปาเท วนฺทถา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปการํ สิกฺขาปเท ปฐมํ วุตฺตํฯ ปกฺกมตายสฺมาติ อิทํ ปพฺพาชนียกมฺมวเสน วุตฺตํฯ ปุน ปกฺกมตายสฺมาติ อิทํ ปน ปพฺพาชนียกมฺมกตสฺส วตฺตวเสน วุตฺตํฯ ปฐมสงฺฆเภทสทิสาเนวาติ เอตฺถ องฺเคสุปิ ยถา ตตฺถ ปรกฺกมนํ, เอวํ อิธ ฉนฺทาทีหิ ปาปนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เสสํ ตาทิสเมวาติฯ

กุลทูสกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคมนวณฺณนา

[442] ปฐมํ อาปตฺติ อาปชฺชนํ เอเตสนฺติ ปฐมาปตฺติกาฯ ตตฺตกานิ อหานีติ ปฏิจฺฉาทิตทิวสโต ปฏฺฐาย ยาว อาโรจิตทิวโส, ตาว ทิวสปกฺขมาสสํวจฺฉรวเสน ยตฺตโก กาโล อติกฺกนฺโต, ตตฺตกํ กาลนฺติ อตฺโถฯ อกาเมน อวเสนาติ เอตฺถ อปฺปฏิกมฺมกตาย อาปตฺติยา สคฺคโมกฺขาวรณภาวโต อนิจฺฉนฺเตนปิ ปริวสิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ อวฺหาตพฺโพติ อพฺภานกมฺมวเสน ปกฺโกสิตพฺโพฯ เต จ ภิกฺขู คารยฺหาติ เอตฺถ เย อูนภาวํ ญตฺวา อพฺเภนฺติ, เต ภิกฺขู จ ครหิตพฺพา สาติสารา สโทสา, ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺตีติ อยมตฺโถ ปากโฏเยวาติ น วุตฺโตฯ สามีจีติ วตฺตํฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ

เตรสกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ