เมนู

โลหปตฺตสทิโสติ อโยปตฺตสทิโสฯ องฺคานิ ปฐมทุฏฺฐโทเส วุตฺตสทิสานิ, อิธ ปน กญฺจิเทสํ เลสมตฺตํ อุปาทิยนา อธิกาฯ

ทุติยทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปฐมสงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา

[410] ทสเม เย ทุพฺพลา โหนฺติ อปฺปถามา, น สกฺโกนฺติ อรญฺญกาทีนิ เสวนฺตา ทุกฺขสฺสนฺตํ กาตุํ, เต สนฺธายาห ‘‘พหูนํ กุลปุตฺตานํ มคฺคนฺตรายาย สํวตฺตนฺตี’’ติฯ อธิวาสนขนฺติสมฺปนฺโนติ ‘‘ขโม โหติ สีตสฺสา’’ติอาทินา วุตฺตสีตุณฺหาทิสหนลกฺขณาย ขนฺติยา สมนฺนาคโตฯ พฺยญฺชนปทเมว ปรมํ อสฺสาติ ปทปรโมฯ ยสฺส หิ ปุคฺคลสฺส พหุมฺปิ สุณโต พหุมฺปิ ภณโต พหุมฺปิ ธารยโต พหุมฺปิ วาจยโต น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหติ , อยํ ‘‘ปทปรโม’’ติ วุจฺจติฯ อภิสมฺภุณิตฺวาติ นิปฺผาเทตฺวาฯ นาภิสมฺภุณาตีติ น สมฺปาเทติ, อรญฺญวาสํ สมฺปาเทตุํ น สกฺโกตีติ วุตฺตํ โหติฯ ธมฺมโต อเปตํ อุทฺธมฺมํอสพฺพญฺญู อสฺสาติ เตสํ อนุรูปสฺส อชานนโต อสพฺพญฺญู ภเวยฺยฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกน วสฺสํ อุปคนฺตพฺพ’’นฺติ (มหาว. 204) วจนโต ‘‘จตฺตาโร ปน…เป.… ปฏิกฺขิตฺตเมวา’’ติ วุตฺตํฯ อิทเมว วจนํ สนฺธาย ปาฬิยมฺปิ ‘‘อฏฺฐ มาเส โข มยา เทวทตฺต รุกฺขมูลเสนาสนํ อนุญฺญาต’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตีหิ โกฏีหีติ ตีหิ อากาเรหิ, ตีหิ การเณหีติ อตฺโถฯ ตทุภยวิมุตฺตปริสงฺกิตนฺติ ทิฏฺฐํ สุตนฺติ อิทํ อุภยํ อนิสฺสาย ‘‘กิํ นุ โข อิทํ ภิกฺขุํ อุทฺทิสฺส วธิตฺวา สมฺปาทิต’’นฺติ เกวลเมว ปริสงฺกิตํฯ มจฺฉพนฺธนํ ชาลํ, วาคุรา มิคพนฺธนีฯ กปฺปตีติ ยทิ เตสํ วจเนน อาสงฺกา อุปจฺฉินฺนา โหติ, วฏฺฏติฯ ปวตฺตมํสนฺติ วิกฺกายิกมํสํฯ มงฺคลาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อาหุนปาหุนาทิเก สงฺคณฺหาติฯ ภิกฺขูนํเยว อตฺถายาติ เอตฺถ อฏฺฐานปฺปยุตฺโต เอว-สทฺโท, ภิกฺขูนํ อตฺถาย อกตเมวาติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตสฺมา ‘‘ภิกฺขูนญฺจ ทสฺสาม, มงฺคลาทีนญฺจ อตฺถาย ภวิสฺสตี’’ติ มิสฺเสตฺวา กตมฺปิ น วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํฯ

เกจิ ปน ‘‘ภิกฺขูนํเยวาติ อวธารเณน ภิกฺขูนญฺจ อญฺเญสญฺจ อตฺถาย กตํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ ยตฺถ จ นิพฺเพมติโก โหตีติ ภิกฺขูนํ อตฺถาย กเตปิ สพฺเพน สพฺพํ ปริสงฺกิตาภาวมาหฯ ตเมวตฺถํ อาวิกาตุํ ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิตเรสํ วฏฺฏตีติ อชานนฺตานํ วฏฺฏติ, ชานโต เอเวตฺถ อาปตฺติ โหตีติฯ เตเยวาติ เย อุทฺทิสฺส กตํ, เตเยวฯ อุทฺทิสกตมํสปริโภคโต อกปฺปิยมํสปริโภคสฺส วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อกปฺปิยมํสํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุริมสฺมิํ สจิตฺตกา อาปตฺติ, อิตรสฺมิํ อจิตฺตกาฯ เตนาห ‘‘อกปฺปิยมํสํ อชานิตฺวา ภุญฺชนฺตสฺสปิ อาปตฺติเยวา’’ติฯ ‘‘ปริโภคกาเล ปุจฺฉิตฺวา ปริภุญฺชิสฺสามีติ วา คเหตฺวา ปุจฺฉิตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ วจนโต อกปฺปิยมํสํ อชานิตฺวา คณฺหนฺตสฺส ปฏิคฺคหเณน อนาปตฺติ สิยาฯ อชานิตฺวาปิ ภุญฺชนฺตสฺเสว หิ อาปตฺติ วุตฺตาฯ วตฺตนฺติ วทนฺตีติ อิมินา อาปตฺติ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ

สลฺเลขา วุตฺติ เอเตสนฺติ สลฺเลขวุตฺติโนพาหุลิโกติ เอกสฺส -การสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตํฯ กปฺปนฺติ อายุกปฺปํฯ สงฺฆเภทโก หิ เอกํ กปฺปํ อสีติภาเค กตฺวา ตโต เอกภาคมตฺตํ กาลํ นิรเย ติฏฺเฐยฺยาติ อายุกปฺปํ สนฺธาย ‘‘กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจตี’’ติ วุตฺตํฯ กปฺปฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 809) ปน ‘‘สณฺฐหนฺเต หิ กปฺเป กปฺปเวมชฺเฌ วา สงฺฆเภทํ กตฺวา กปฺปวินาเสเยว มุจฺจติฯ สเจปิ หิ สฺเว กปฺโป วินสฺสิสฺสตีติ อชฺช สงฺฆเภทํ กโรติ, สฺเวว มุจฺจติ, เอกทิวสเมว นิรเย ปจฺจตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ กปฺปวินาเสเยวาติ อายุกปฺปวินาเสเยวาติ อตฺเถ สติ นตฺถิ วิโรโธฯ สณฺฐหนฺเตติ อิทมฺปิ ‘‘สฺเว วินสฺสิสฺสตี’’ติ วิย อภูตปริกปฺปนวเสน วุตฺตํฯ ‘‘เอกทิวสเมว นิรเย ปจฺจตี’’ติ เอตฺถาปิ ตโต ปรํ กปฺปาภาเว อายุกปฺปสฺสปิ อภาวโตติ อวิโรธโต อตฺถโยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ พฺรหฺมํ ปุญฺญนฺติ เสฏฺฐํ ปุญฺญํฯ กปฺปํ สคฺคมฺหิ โมทตีติ เอตฺถาปิ อายุกปฺปเมวฯ

[411] ลทฺธินานาสํวาสเกนาติ ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโส, ลทฺธินานาสํวาสกภาเวนาติ อตฺโถฯ กมฺมนานาสํวาสเกนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

อญฺญถา นานาสํวาสเกน สหิตสฺส สมานสํวาสกสฺสปิ สงฺฆสฺส อสมานสํวาสกตฺตํ อาปชฺเชยฺยฯ ตตฺถ ลทฺธินานาสํวาสโก นาม อุกฺขิตฺตานุวตฺตโกฯ โส หิ อตฺตโน ลทฺธิยา นานาสํวาสโก ชาโตติ ‘‘ลทฺธินานาสํวาสโก’’ติ วุจฺจติฯ กมฺมนานาสํวาสโก นาม อุกฺเขปนียกมฺมกโตฯ โส หิ อุกฺเขปนียกมฺมวเสน นานาสํวาสโก โหตีติ ‘‘กมฺมนานาสํวาสโก’’ติ วุจฺจติฯ วิรหิโตติ วิมุตฺโตฯ กายสามคฺคีทานํ เตสุ เตสุ สงฺฆกมฺเมสุ หตฺถปาสูปคมนวเสน เวทิตพฺพํฯ

‘‘เภทาย ปรกฺกเมยฺยา’’ติ วิสุํ วุตฺตตฺตา เภทนสํวตฺตนิกสฺส อธิกรณสฺส สมาทาย ปคฺคณฺหโต ปุพฺเพปิ ปกฺขปริเยสนาทิวเสน สงฺฆเภทาย ปรกฺกมนฺตสฺส สมนุภาสนกมฺมํ กาตพฺพนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิมานิ วตฺถูนีติ อฏฺฐารส เภทกรวตฺถูนิฯ กมฺเมนาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ อญฺญตเรน กมฺเมนฯ อุทฺเทเสนาติ ปญฺจสุ ปาติโมกฺขุทฺเทเสสุ อญฺญตเรน อุทฺเทเสนฯ โวหาเรนาติ ตาหิ ตาหิ อุปปตฺตีหิ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทิอฏฺฐารสเภทกรวตฺถุทีปเกน โวหาเรนฯ อนุสฺสาวนายาติ ‘‘นนุ ตุมฺเห ชานาถ มยฺหํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิตภาวํ พหุสฺสุตภาวญฺจ, มาทิโส นาม อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ คาเหยฺยาติ จิตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตุํ ตุมฺหากํ ยุตฺตํ, กิํ มยฺหํ อวีจิ นีลุปฺปลวนํ วิย สีตโล, กิมหํ อปายโต น ภายามี’’ติอาทินา นเยน กณฺณมูเล วจีเภทํ กตฺวา อนุสฺสาวเนนฯ สลากคฺคาเหนาติ เอวํ อนุสฺสาเวตฺวา เตสํ จิตฺตํ อุปตฺถมฺเภตฺวา อนิวตฺติธมฺเม กตฺวา ‘‘คณฺหถ อิมํ สลาก’’นฺติ สลากคฺคาเหนฯ ปญฺจหิ การเณหิ สงฺฆเภโท โหตีติ เอตฺถ กมฺมเมว อุทฺเทโส วา สงฺฆเภเท ปธานการณนฺติ เวทิตพฺพํฯ โวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหา ปน ปุพฺพภาคาฯ อฏฺฐารสวตฺถุทีปนวสเอน หิ โวหรนฺเตน ตตฺถ รุจิชนนตฺถํ อนุสฺสาเวตฺวา สลากาย คหิตายปิ อภินฺโนว โหติ สงฺโฆฯ ยทา ปน เอวํ จตฺตาโร วา อติเรกา วา สลากํ คเหตฺวา อาเวณิกกมฺมํ วา อุทฺเทสํ วา กโรนฺติ, ตทา สงฺโฆ ภินฺโน นาม โหติฯ อพฺภุสฺสิตนฺติ อพฺภุคฺคตํฯ อจฺเฉยฺยาติ วิหเรยฺย, ปวตฺเตยฺยาติ อตฺโถฯ

‘‘ลชฺชี รกฺขิสฺสตี’’ติ วจนโต อาปตฺติภเยน อาโรจนํ ลชฺชีนํเยว ภาโรติ อาห ‘‘ลชฺชีหิ ภิกฺขูหี’’ติฯ อลชฺชิสฺสปิ อนาโรเจนฺตสฺส อาปตฺติเยว ‘‘เย ปสฺสนฺติ, เย สุณนฺตี’’ติ วจนโตฯ

สมาคจฺฉตูติ เอกี ภวตุฯ เอกีภาโว จ สมานลทฺธิวเสน โหตีติ อาห ‘‘เอกลทฺธิโก โหตู’’ติฯ สมฺปตฺติยาติ สีลาทิสมฺปตฺติยาฯ ปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺส อนาปตฺติภาวโต ‘‘โสตฺถิภาโว ตสฺส ภิกฺขุโน’’ติ วุตฺตํฯ อปฺปฏินิสฺสชฺชโต ทุกฺกฏนฺติ วิสุํ วิสุํ วทนฺตานํ คณนาย ทุกฺกฏํฯ ปโหนฺเตนาติ คนฺตุํ สมตฺเถน อคิลาเนนฯ สงฺฆเภทสฺส ครุกภาวโต อวสฺสํ กตฺตพฺพตาทสฺสนตฺถํ ‘‘ทูเรปิ ภาโรเยวา’’ติ วุตฺตํ, อาปตฺติ ปน อทฺธโยชนพฺภนฺตเร คนฺตุํ สมตฺถสฺส อคิลานสฺเสว เวทิตพฺพาฯ

[416] อสมนุภาสนฺตสฺสาติ กมฺมการเก กตฺตุนิทฺเทโสติ อาห ‘‘อสมนุภาสิยมานสฺสา’’ติฯ ตติยกมฺมวาจาย ปฏินิสฺสชฺชนฺโต ญตฺติยา ทุกฺกฏํ ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจเย จ อาปชฺชติเยวาติ อาห ‘‘ปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺส สงฺฆาทิเสเสน อนาปตฺตี’’ติฯ อสฺสาติ เทวทตฺตสฺสฯ กเตน ภวิตพฺพนฺติ สมนุภาสนกมฺเมน กเตน ภวิตพฺพํฯ อตฺตโน รุจิมตฺเตน วเทยฺยาติอาทิกมฺมิกตฺตา อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺสปิ อนาปตฺตีติ อธิปฺปาเยน วเทยฺยฯ อปญฺญตฺเต สิกฺขาปเท สมนุภาสนกมฺมสฺเสว อภาวโต ‘‘น หิ ปญฺญตฺตํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปนฺเตเนว หิ สมนุภาสนกมฺมํ อนุญฺญาตํฯ อุทฺทิสฺส อนุญฺญาตโตติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โรมนฺถกสฺส โรมนฺถน’’นฺติอาทิํ (จูฬว. 273) อุทฺทิสฺส อนุญฺญาตํ สนฺธาย วทนฺติฯ อนาปตฺติยนฺติ อนาปตฺติวาเรฯ อาปตฺติํ โรเปตพฺโพติ อนิสฺสชฺชนปจฺจยา อาปนฺนปาจิตฺติยาปตฺติํ อุกฺเขปนียกมฺมกรณตฺถํ อาโรเปตพฺโพติ อตฺโถฯ

อาปตฺติเยว น ชาตาติ สงฺฆาทิเสสาปตฺติ น ชาตาเยวาติ อตฺโถฯ สา ปเนสาติ สา ปน เอสา อนาปตฺติฯ ติวงฺคิกนฺติ กายวาจาจิตฺตวเสน ติวงฺคิกํ, กายวาจาจิตฺตโต สมุฏฺฐาตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘นปฺปฏินิสฺสชฺชามี’’ติ สญฺญาย อภาเวน มุจฺจนโต สญฺญาวิโมกฺขํสจิตฺตกนฺติ ‘‘นปฺปฏินิสฺสชฺชามี’’ติ ชานนจิตฺเตน สจิตฺตกํฯ เภทาย ปรกฺกมนํ, ธมฺมกมฺเมน สมนุภาสนํ, กมฺมวาจาปริโยสานํ, อปฺปฏินิสฺสชฺชนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิฯ

ปฐมสงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. ทุติยสงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา

[417-418] เอกาทสเม ยํ วจนํ สมคฺเคปิ วคฺเค อวยวภูเต กโรติ ภินฺทติ, ตํ กลหการกวจนํ อิธ วคฺคนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘วคฺคํ อสามคฺคิปกฺขิยวจนํ วทนฺตี’’ติฯ อสามคฺคิปกฺเข ภวา อสามคฺคิปกฺขิยา, กลหกาฯ เตสํ วจนํ อสามคฺคิปกฺขิยวจนํ, อสามคฺคิปกฺเข วา ภวํ วจนํ อสามคฺคิปกฺขิยวจนํฯ ยสฺมา อุพฺพาหิกาทิกมฺมํ พหูนมฺปิ กาตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ‘‘น หิ สงฺโฆ สงฺฆสฺส กมฺมํ กโรตี’’ติ อิทํ นิคฺคหวเสน กตฺตพฺพกมฺมํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ องฺคานิ ปเนตฺถ เภทาย ปรกฺกมนํ ปหาย อนุวตฺตนํ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตสทิสาเนวฯ

ทุติยสงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ทุพฺพจสิกฺขาปทวณฺณนา

[424] ทฺวาทสเม วมฺภนวจนนฺติ ครหวจนํฯ อปสาเทตุกาโมติ ขิปิตุกาโม, ตชฺเชตุกาโม วา, ฆฏฺเฏตุกาโมติ วุตฺตํ โหติฯ สฏสทฺโท ปติตสทฺเทน สมานตฺโถฯ วิเสสนสฺส จ ปรนิปาตํ กตฺวา ติณกฏฺฐปณฺณสฏนฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ปติตํ ติณกฏฺฐปณฺณ’’นฺติฯ เกนาปีติ วาตสทิเสน นทีสทิเสน จ เกนาปิฯ

[425-426] วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ กิสฺมิญฺจิ วุจฺจมาเน อสหนโต โอวทิตุํ อสกฺกุเณยฺโยฯ ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมิํ วิปฺปฏิกูลคฺคาเห วิปจฺจนีกวาเท อนาทเร ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจฯ เตนาห ‘‘ทุกฺเขน กิจฺเฉน วทิตพฺโพ’’ติอาทิฯ ทุพฺพจภาวกรณีเยหีติ ทุพฺพจภาวการเกหิฯ กตฺตุอตฺเถ อนียสทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ เตเนวาห ‘‘เย ธมฺมา ทุพฺพจํ ปุคฺคลํ กโรนฺตี’’ติอาทิฯ ปาปิกา อิจฺฉา เอตสฺสาติ ปาปิจฺโฉ, ตสฺส ภาโว ปาปิจฺฉตา, อสนฺตคุณสมฺภาวนตา ปฏิคฺคหเณ จ อมตฺตญฺญุตา ปาปิจฺฉตาติ เวทิตพฺพาฯ อตฺตุกฺกํสกา จ เต ปรวมฺภกา จาติ อตฺตุกฺกํสกปรวมฺภกาฯ เย อตฺตานํ อุกฺกํสนฺติ อุกฺขิปนฺติ อุจฺเจ ฐาเน ฐเปนฺติ, ปรญฺจ วมฺเภนฺติ ครหนฺติ นีเจ ฐาเน ฐเปนฺติ, เตสเมตํ อธิวจนํฯ เตสํ ภาโว อตฺตุกฺกํสกปรวมฺภกตาฯ กุชฺฌนสีโล โกธโน, ตสฺส ภาโว โกธนตาฯ กุชฺฌนลกฺขณสฺส โกธสฺเสตํ อธิวจนํฯ