เมนู

อิมินา จ โย มชฺฌิมนิกาเย ฉนฺโนวาทสุตฺเต (ม. นิ. 3.389 อาทโย) คิลาโน หุตฺวา ธมฺมเสนาปตินา โอวทิยมาโนปิ มารณนฺติกเวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ติณฺเหน สตฺเถน กณฺฐนาฬิํ ฉินฺทิตฺวา มรณภเย อุปฺปนฺเน คตินิมิตฺเต จ อุปฏฺฐิเต อตฺตโน ปุถุชฺชนภาวํ ญตฺวา สํวิคฺโค วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา สมสีสี หุตฺวา ปรินิพฺพายิ, อยํ โส น โหตีติ ทสฺเสติฯ ปูชาวจนปฺปโยเค กตฺตริ สามิวจนสฺสปิ อิจฺฉิตตฺตา อาห ‘‘คามสฺส วา ปูชิต’’นฺติฯ ลกฺขณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถานุสารโต เวทิตพฺพํฯ เอเกโก โกฏฺฐาโสติ เอเกโก ภาโคฯ

[366] กิริยโต สมุฏฺฐานภาโวติ เกวลํ กิริยามตฺตโต สมุฏฺฐานภาวํ ปฏิกฺขิปติ, วตฺถุโน ปน อเทสนาย กุฏิกรณกิริยาย จ สมุฏฺฐานโต กิริยากิริยโต สมุฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํ ฯ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท ภิกฺขู วา อนภิเนยฺยาติ เอตฺถ วา-สทฺโท ‘‘อยํ วา โส มหานาโค’’ติอาทีสุ วิย อวธารณตฺโถติ ทฏฺฐพฺโพฯ

วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ปฐมทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา

[380] อฏฺฐเม ปากาเรน ปริกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ โคปุรฏฺฏาลกยุตฺตนฺติ ทฺวารปาสาเทน จ ตตฺถ ตตฺถ ปาการมตฺถเก ปติฏฺฐาปิตอฏฺฏาลเกหิ จ ยุตฺตํฯ เวฬูหิ ปริกฺขิตฺตตฺตา อพฺภนฺตเร ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขสญฺฉนฺนตฺตา จ นีโลภาสํฯ ฉายูทกสมฺปตฺติยา ภูมิภาคสมฺปตฺติยา จ มโนรมํกาฬกเวเสนาติ กลนฺทกรูเปนฯ นิวาปนฺติ โภชนํฯ นฺติ อุยฺยานํฯ ทพฺโพติ ตสฺส เถรสฺส นามนฺติ ทพฺพตฺถมฺเภ ปติตตฺตา ทพฺโพติ ตสฺส เถรสฺส นามํ อโหสิฯ

กสฺสปทสพลสฺส สาสโนสกฺกนกาเล กิร สตฺต ภิกฺขู เอกจิตฺตา หุตฺวา อญฺเญ สาสเน อคารวํ กโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อิธ กิํ กโรม, เอกมนฺเต สมณธมฺมํ กตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามา’’ติ นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา อุจฺจํ ปพฺพตสิขรํ อภิรุหิตฺวา อตฺตโน จิตฺตพลํ ชานนฺตา ‘‘นิสฺเสณิํ ปาเตนฺตุ, ชีวิเต สาลยา โอตรนฺตุ, มา ปจฺฉานุตปฺปิโน อหุวตฺถา’’ติ วตฺวา สพฺเพ เอกจิตฺตา หุตฺวา นิสฺเสณิํ ปาเตตฺวา ‘‘อปฺปมตฺตา โหถ, อาวุโส’’ติ อญฺญมญฺญํ โอวทิตฺวา จิตฺตรุจิเยสุ ฐาเนสุ นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ กาตุํ อารภิํสุฯ

ตตฺเรโก เถโร ปญฺจเม ทิวเส อรหตฺตํ ปตฺวา ‘‘มม กิจฺจํ นิปฺผนฺนํ, อหํ อิมสฺมิํ ฐาเน กิํ กริสฺสามี’’ติ อิทฺธิยา อุตฺตรกุรุโต ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา อาห – ‘‘อาวุโส, อิมํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชถ, ภิกฺขาจารกิจฺจํ มมายตฺตํ โหตุ, ตุมฺเห อตฺตโน กมฺมํ กโรถา’’ติฯ กิํ นุ มยํ, อาวุโส, นิสฺเสณิํ ปาเตนฺตา เอวํ อวจุมฺห ‘‘โย ปฐมํ ธมฺมํ สจฺฉิกโรติ, โส ภิกฺขํ อาหรตุ, เตนาภตํ เสสา ปริภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กริสฺสนฺตี’’ติฯ นตฺถิ, อาวุโสติฯ ตุมฺเห อตฺตโน ปุพฺพเหตุนาว ลภิตฺถ, มยมฺปิ สกฺโกนฺตา วฏฺฏสฺสนฺตํ กริสฺสาม, คจฺฉถ ตุมฺเหติฯ เถโร เต สญฺญาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ผาสุกฏฺฐาเน ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา คโตฯ อปโรปิ เถโร สตฺตเม ทิวเส อนาคามิผลํ ปตฺวา ตโต จุโต สุทฺธาวาสพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต, อิตเร เถรา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา เตสุ เตสุ กุเลสุ นิพฺพตฺตาฯ เอโก คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลนคเร ราชเคเห นิพฺพตฺโต, เอโก ปจฺจนฺติมรฏฺเฐ ปริพฺพาชิกาย กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต, เอโก พาหิยรฏฺเฐ กุฏุมฺพิยเคเห นิพฺพตฺโต, เอโก ราชคเห กุฏุมฺพิยเคเห นิพฺพตฺโตฯ

อยํ ปน ทพฺพตฺเถโร มลฺลรฏฺเฐ อนุปิยนคเร เอกสฺส มลฺลรญฺโญ เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺส มาตา อุปวิชญฺญา กาลมกาสิฯ มตสรีรํ สุสานํ เนตฺวา ทารุจิตกํ อาโรเปตฺวา อคฺคิํ อทํสุฯ อคฺคิเวคสนฺตตฺตํ อุทรปฏลํ ทฺเวธา อโหสิฯ ทารโก อตฺตโน ปุญฺญพเลน อุปฺปติตฺวา เอกสฺมิํ ทพฺพตฺถมฺเภ นิปติ, ตํ ทารกํ คเหตฺวา อยฺยิกาย อทํสุฯ สา ตสฺส นามํ คณฺหนฺตี ทพฺพตฺถมฺเภ ปติตฺวา ลทฺธชีวิกตฺตา ‘‘ทพฺโพ’’ติ ตสฺส นามํ อกาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทพฺโพติ ตสฺส เถรสฺส นาม’’นฺติฯ

ตสฺส สตฺตวสฺสิกกาเล สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต มลฺลรฏฺเฐ จาริกํ จรมาโน อนุปิยนิคมํ ปตฺวา อนุปิยมฺพวเน วิหรติฯ ทพฺพกุมาโร สตฺถารํ ทิสฺวา สห ทสฺสเนเนว ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา ‘‘อหํ ทสพลสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อยฺยิกํ อาปุจฺฉิฯ สา ‘‘สาธุ ตาตา’’ติ ทพฺพกุมารํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมํ กุมารํ ปพฺพาเชถา’’ติ อาหฯ สตฺถา อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน สญฺญํ อทาสิ ‘‘ภิกฺขุ อิมํ ทารกํ ปพฺพาเชหี’’ติฯ โส เถโร สตฺถุ วจนํ สุตฺวา ทพฺพกุมารํ ปพฺพาเชนฺโต ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิฯ

ปุพฺพเหตุสมฺปนฺโน กตาภินีหาโร ปฐมเกสวฏฺฏิยา โวโรปนกฺขเณเยว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ, ทุติยาย เกสวฏฺฏิยา โอโรปิยมานาย สกทาคามิผเล, ตติยาย อนาคามิผเล, สพฺพเกสานํ ปน โอโรปนญฺจ อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยา จ อปจฺฉา อปุเร อโหสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เถโร กิร สตฺตวสฺสิโกว สํเวคํ ลภิตฺวา ปพฺพชิโต ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณีติ เวทิตพฺโพ’’ติฯ

สาวเกน ปตฺตพฺพนฺติ ยถุปนิสฺสยํ เตน เตน สาวเกน ปตฺตพฺพํฯ ติสฺโส วิชฺชาติอาทิ ยถาสมฺภววเสน วุตฺตํฯ คุณชาตนฺติ ‘‘ยญฺจ กิญฺจิ สาวเกน ปตฺตพฺพ’’นฺติ นปุํสกลิงฺคสมฺพนฺธทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ โสฬสวิธสฺส กิจฺจสฺส กตตฺตาติ ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺคสงฺขาเตสุ จตูสุ สจฺเจสุ ทุกฺขปริญฺญา สมุทยปฺปหานํ นิโรธสจฺฉิกิริยา มคฺคภาวนาติ เอเกกสฺส มคฺคสฺส จตุนฺนํ จตุนฺนํ กิจฺจานํ วเสน โสฬสวิธสฺส กิจฺจสฺส กตตฺตาฯ ตโต ตโต ปฏิกฺกมิตฺวาติ ตโต ตโต กิจฺจโต อารมฺมณโต จ ปฏิวตฺติตฺวาฯ สิลาปฏฺฏเกติ ปาสาณผลเกฯ เตรสาปีติ ภตฺตุทฺเทสกเสนาสนคฺคาหาปกภณฺฑาคาริกจีวรปฏิคฺคาหกจีวรภาชนกยาคุภาชนกผลภาชนกขชฺชภาชนกอปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกสาฏิยคฺคาหาปกปตฺตคฺคาหาปกอารามิกเปสกสามเณรเปสกสมฺมุตีนํ วเสน เตรสาปิ สมฺมุติโย ทาตุํ วฏฺฏนฺติฯ

[382] อปิสูติ เอตฺถ สูติ นิปาตมตฺตํ, อปิ-สทฺโท อฏฺฐานปฺปยุตฺโต ‘‘วิกาเล’’ติ อิมสฺส อนนฺตรํ ทฏฺฐพฺโพ, วิกาเลปิ อาคจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ ชานนฺตาติ ทูรภาวํ ชานนฺตาฯ เอวํ สพฺพปเทสูติ เอตฺถ กติกสณฺฐานาทีนํ นานปฺปการตฺตา ตสฺมิํ ตสฺมิํ วิหาเร กติกวตฺตาทีนิ วิสุํ วิสุํ กถาเปตีติ เวทิตพฺพํฯ สพฺพวิหาเรสุ จ คมนมคฺเค สมปฺปมาเณ กตฺวา อธิฏฺฐาตีติ วทนฺติฯ อยญฺหิ นิมฺมิตานํ ธมฺมตาติ อนิยเมตฺวา นิมฺมิตานํ อยํ ‘‘เอกสฺมิํ ภาสมานสฺมิ’’นฺติอาทิ ธมฺมตาฯ ตถา หิ เย วณฺณวยสรีราวยวปริกฺขารกิริยาวิเสสาทีหิ นิยมํ อกตฺวา นิมฺมิตา โหนฺติ, เต อนิยเมตฺวา นิมฺมิตตฺตา อิทฺธิมตา สทิสาว โหนฺติฯ ฐานนิสชฺชาทีสุ ภาสิตตุณฺหีภาวาทีสุ วา ยํ ยํ อิทฺธิมา กโรติ, ตํ ตเทว กโรนฺติฯ

สเจ ปน นานปฺปกาเร กาตุกาโม โหติ, เกจิ ปฐมวเย, เกจิ มชฺฌิมวเย, เกจิ ปจฺฉิมวเย, ตถา ทีฆเกเส, อุปฑฺฒมุณฺเฑ , มิสฺสกเกเส, อุปฑฺฒรตฺตจีวเร, ปณฺฑุกจีวเร, ปทภาณธมฺมกถาสรภญฺญปญฺหปุจฺฉนปญฺหวิสฺสชฺชนจีวรสิพฺพนโธวนาทีนิ กโรนฺเต, อปเรปิ วา นานปฺปการเก กาตุกาโม โหติ, เตน ปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย ‘‘เอตฺตกา ภิกฺขู ปฐมวยา โหนฺตู’’ติอาทินา นเยน ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อธิฏฺฐิเต อธิฏฺฐานจิตฺเตน สทฺธิํ อิจฺฉิติจฺฉิตปฺปการาเยว โหนฺติฯ อวตฺถุกวจนํ น โหตีติ นิมฺมิตานํ ‘‘อยํ มญฺโจ’’ติอาทิวจนํ อวตฺถุกํ น โหติ สพฺพตฺถ มญฺจปีฐานํ สมฺภวโตฯ

[383] เอกจาริกภตฺตนฺติ อติมนาปตฺตา วิสุํ ฐิติกาย ปาเปตพฺพํ ภตฺตํฯ ตทฺธิตโวหาเรนาติ จตฺตาริ ปริมาณมสฺส จตุกฺกนฺติ เอวํ ตทฺธิตโวหาเรนฯ โอทนสฺส ปุจฺฉาย สาธกตมตฺตา อาห – ‘‘กรณตฺเถเยว กรณวจน’’นฺติ, โอทเนน กรณภูเตน ปุจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เย จ โอทเนน กรณภูเตน ปุจฺฉนฺติ, เตสํ ปุจฺฉนาการทสฺสนตฺถํ ‘‘กิํ, ภนฺเต, โอทนํ เทมาติ ปุจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

ภโวติ ภวิตพฺโพฯ อสมนฺนาหริตฺวาติ อาโภคํ อกตฺวาฯ รตฺติํ สมฺมนฺตยมานาติ กญฺจิ กาลํ สุปิตฺวา วุฏฺฐาย สมฺมนฺตยมานาฯ รตฺติยญฺหิ ปฐมยามมชฺฌิมยาเมสุ สุปิตฺวา ปพุทฺธานํ อชฺชตนกาเลปิ อนชฺชตนาภิมาโน โหติ, ตสฺมา เต ‘‘หิยฺโย’’ติ อาหํสุฯ เย ปน รตฺติยํ กมฺมปฺปสุตา ชาคริยมนุยุตฺตา โหนฺติ, เตสํ อชฺชตนาภิมาโนเยว, ตสฺมา เต ‘‘อชฺช’’อิจฺเจว โวหรนฺติ, น ‘‘หิยฺโย’’ติฯ ปธูปายนฺตาติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนกโกธวเสน ปธูปายนฺตาฯ

[384] ทพฺพ ทพฺพาติ ทุติโย ทพฺพ-สทฺโท ปณฺฑิตาธิวจโนติ อาห ‘‘ทพฺพา ปณฺฑิตา’’ติฯ เอวํ น นิพฺเพเฐนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ นิพฺเพเฐนฺตีติ อตฺตานํ โทสโต โมเจนฺติฯ วุฏฺฐานลกฺขณํ มญฺญมานาติ วุฏฺฐานลกฺขณนฺติ มญฺญมานาฯ น ฆฏิยตีติ เถรสฺส สุสีลปฏิญฺญาย ตสฺสา ทุสฺสีลปฏิญฺญาวจนํ น ฆฏิยตีติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ นาเสถาติ เสตกํ ทตฺวา คิหิภาวํ ปาเปถาติ อตฺโถฯ ลิงฺคนาสนา เหตฺถ อธิปฺเปตาฯ อิมเมว จ ทสฺเสตุํ ‘‘ติสฺโส นาสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกกมฺมาทิสํวาสสฺส อกรณํ สํวาสนาสนา

ทณฺฑกมฺมนาสนา นาม วาลุกาทีนิ โอกิริตฺวา ยาว ขมาเปติ, ตาว ทณฺฑกมฺมวเสน นิกฺกฑฺฒนํฯ จร ปิเร วินสฺสาติ นิกฺกฑฺฒนาการทสฺสนํฯ ตตฺถ จราติ คจฺฉ, อเปหีติ วุตฺตํ โหติฯ ปิเรติ ปร อมามก, อมฺหากํ อนชฺฌตฺติกภูตาติ อตฺโถฯ ปิเรติ หิ ปร-สทฺเทน สมานตฺถํ สมฺโพธนวจนํฯ อถ วา ปิเรติ ‘‘ปรโต’’ติ อิมินา สมานตฺถํ นิปาตปทํ, ตสฺมา จร ปิเรติ ปรโต คจฺฉ, มา อิธ ติฏฺฐาติ อตฺโถฯ วินสฺสาติ อทสฺสนํ คจฺฉฯ

ยสฺมา เต ภิกฺขู อตฺตานํ อปฺปกาเสตฺวา ฐิตา, ตสฺมา อนุยุญฺชถาติ อิมสฺส คเวสถ ชานาถาติ อตฺโถ วุตฺโตฯ การโก โหตีติ ‘‘อยฺเยนมฺหิ ทูสิตา’’ติ ปฏิญฺญาตตฺตา ตาย ปฏิญฺญาย ยทิ นาสิตา, เถโร การโก โหติ, สโทโสติ อตฺโถฯ อการโก โหตีติ ตาย กตปฏิญฺญํ อนเปกฺขิตฺวา ยทิ ภควตา ปกติทุสฺสีลภาวํเยว สนฺธาย สา นาสิตา, เถโร อการโก โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สกาย ปฏิญฺญาย นาเสถา’’ติ วุตฺเต ‘‘อยฺเยนมฺหิ ทูสิตา’’ติ ตาย กตปฏิญฺญาย ภูตตา อาปชฺชตีติ อาห – ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ วาเท เถโร การโก โหติ สโทโส’’ติฯ ภิกฺขุนิํ อนุทฺธํเสติ, ทุกฺกฏนฺติ อิมินา มหาอฏฺฐกถาวาโท ทสฺสิโตฯ มุสาวาเท ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตนฺติ ภิกฺขุนิํ อนุทฺธํเสนฺตสฺส มุสาวาเท ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํฯ

ตตฺราติ เตสุ ทุกฺกฏปาจิตฺติเยสุฯ อิโต ปฏฺฐาย ‘‘ตสฺมา ปาจิตฺติยเมว ยุชฺชตี’’ติ วจนปริยนฺตํ ทฺวีสุปิ อฏฺฐกถาสุ อธิปฺปายวิภาวนํฯ ตตฺถ ปุริมนเยติ ‘‘ภิกฺขุนิํ อนุทฺธํเสติ, ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตอฏฺฐกถานเยฯ ทุกฺกฏเมว ยุชฺชตีติ กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ? ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา’’ติอาทิมาหฯ ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺมิํ สงฺฆาทิเสโสติ ภิกฺขุํ อมูลเกน อนฺติมวตฺถุนา อนุทฺธํเสนฺตสฺส ภิกฺขุโน สงฺฆาทิเสโสติ อตฺโถฯ ปจฺฉิมนเยปิ ‘‘ภิกฺขุนิํ อนุทฺธํเสนฺตสฺส มุสาวาเท ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตํฯ กุรุนฺทีนเยปิ มุสาวาทตฺตา ปาจิตฺติยเมว ยุชฺชตีติ วิสํวาทปุเรกฺขตาย ปาจิตฺติยเมว ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ เอวํ ภิกฺขุํ อมูลเกน อนฺติมวตฺถุนา อนุทฺธํเสนฺตสฺส อกฺโกสนฺตสฺส จ มุสาวาทตฺตา ปาจิตฺติเยเนว ภวิตพฺพนฺติ เจ? ตตฺถ สติปิ มุสาวาเท วจนปฺปมาณโต สงฺฆาทิเสสโอมสวาทปาจิตฺติเยเหว ภวิตพฺพํ, น สมฺปชานมุสาวาทปาจิตฺติเยนาติ ทสฺเสตุํ ‘‘วจนปฺปมาณโต’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ วจนปฺปมาณโตติ ภควตา วุตฺตปาฬิวจนปฺปมาณโตฯ อิทานิ ตํ วจนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุทฺธํสนาธิปฺปาเยนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภิกฺขุสฺส ปน ภิกฺขุนิยา ทุกฺกฏนฺติ วจนํ นตฺถีติ ภิกฺขุนิยา อนุทฺธํสเน ภิกฺขุโน ทุกฺกฏนฺติ วจนํ นตฺถิ ตถา ปาฬิยํ อนาคตตฺตาฯ สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยนฺติ วจนมตฺถีติ สามญฺญโต วุตฺตํ สมฺปชานมุสาวาทสิกฺขาปทํ ทสฺเสติฯ

อิทานิ ทฺวีสุปิ อฏฺฐกถาวาเทสุ อธิปฺปายํ วิภาเวตฺวา เตสุ ปจฺฉิมวาเท โทสํ ทสฺเสตฺวา ปุริมวาทํ ปติฏฺฐเปตุกาโม อาจริโย ‘‘ตตฺร ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺราติ ‘‘ปาจิตฺติยเมว ยุชฺชตี’’ติ วุตฺตวาเทฯ อนุทฺธํสนาธิปฺปาเย อสติ ปาจิตฺติยนฺติ อิมินา สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยสฺส โอกาสํ ทสฺเสติฯ วิสุํ ปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยโต วิสุํ อญฺญเมว ปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ เอเตหิ นาสนา นตฺถีติ สามญฺญโต วุตฺตํ, อิมิสฺสา ปน ทุกฺกเฏน นาสนา นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ เอวํ กสฺมา นํ ภควา นาเสตีติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ

[385-386] ทูสิโตติ ทุฏฺฐสทฺทสฺส กมฺมสาธนตํ ทสฺเสติฯ ทูสยติ ปรํ วินาเสตีติ ทูสโกฯ อิมินา ‘‘ทูสยตีติ โทโส’’ติ โทสสทฺทสฺส กตฺตุสาธนตา วุตฺตาฯ ปกติภาวํ ชหาปิโตติ ทุสสทฺทสฺส วิกติยํ ปฐิตตฺตา วุตฺตํ, ปกติยา โสมฺมภาวํ ชหาปิโตติ อตฺโถ, วิการมาปาทิโตติ วุตฺตํ โหติฯ อาการนานตฺเตนาติ ทูสิตาการสฺส ทูสกาการสฺส จ นานตฺเตนฯ อนภิรทฺโธติ อตุฏฺโฐฯ โย ปน อตุฏฺโฐ, โส สุขิโต นาม น โหตีติ อาห ‘‘น สุขิโต’’ติฯ ‘‘อาราธิโต ราชา’’ติอาทีสุ ปสาทิโตติ อตฺถสมฺภวโต ‘‘น วา ปสาทิโต’’ติ วุตฺตํฯ ขีลสทฺโท ถทฺธภาววจโน กจวรปริยาโย จ โหตีติ อาห – ‘‘จิตฺตถทฺธภาวจิตฺตกจวรสงฺขาตํ ปฏิฆขีล’’นฺติฯ ขีลยติ เตน จิตฺตํ ถทฺธภาวํ อาปชฺชตีติ ขีลํ, จิตฺตสฺส ถทฺธภาโวฯ โส จ อตฺถโต ปฏิโฆเยวฯ จิตฺตสฺส ถทฺธภาวลกฺขโณ หิ ปฏิโฆ, ตสฺมิญฺจ อุปฺปนฺเน จิตฺตํ อุกฺลาปชาตฏฺฐานํ วิย อมนุญฺญํ โหติ, ตสฺมา กจวรสทิสตฺตาปิ ปฏิโฆว ‘‘ขีล’’นฺติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘ปฏิฆขีล’’นฺติฯ จิตฺตสฺส ถทฺธภาวตฺตา กจวรสทิสตฺตา จ ปฏิโฆเยว ขีลํ ปฏิฆขีลํนปฺปตีโตติ ปีติสุขาทีหิ น อภิคโต น อนุคโต, น อุเปโตติ อตฺโถฯ

โย จ ปีติสุขาทีหิ อนุปคโต, โส เตหิ วชฺชิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘ปีติสุขาทีหิ วชฺชิโต’’ติฯ โย จ เตหิ วชฺชิโต, น โส เตน อภิสโฏ นาม โหตีติ อาห ‘‘น อภิสโฏ’’ติ, ปีติสุขาทีหิ น ปตฺถโฏติ อตฺโถฯ

เยนาติ เยน โกเปนฯ ทุฏฺโฐติ มาติกาย อาคตปทํ ทสฺเสติ, กุปิโตติ ปทภาชเน อาคตปทํฯ อตฺถโต เอกตฺเตปิ อุภินฺนํ ปทานํ วเสน ‘‘อุภยมฺปี’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ‘‘เตน จ โกเปน เตน จ โทเสนา’’ติ อิเมสํ ปทานํ วเสน ‘‘ทฺวีหี’’ติ วุตฺตํ, อตฺถโต ปน โทโสเยวฯ โส จ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ อาห ‘‘อิเมหิ ทฺวีหิ สงฺขารกฺขนฺธเมว ทสฺเสตี’’ติฯ ‘‘อนตฺตมนตา อนภิรทฺธี’’ติ วจเนหิ โทมนสฺสเวทนาว วุตฺตาติ อาห ‘‘อิเมหิ ทฺวีหิ เวทนากฺขนฺธํ ทสฺเสตี’’ติฯ

ยทา ปน โจทเกน อทิฏฺฐํ อสุตํ อปริสงฺกิตํ วา โหติ, ตทา อมูลกํ นาม โหตีติ อาห ‘‘ตํ ปนสฺส…เป.… โจทกวเสน อธิปฺเปต’’นฺติฯ ยทิ จุทิตกวเสน อธิปฺเปตํ สิยา, อมูลกํ นาม อนชฺฌาปนฺนนฺติ ปทภาชนํ วเทยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ยํ ปาราชิกนฺติ ภิกฺขุโน อนุรูเปสุ เอกูนวีสติยา ปาราชิเกสุ อญฺญตรํฯ ปทภาชเน ปน ปาฬิยํ อาคตาเนว คเหตฺวา ‘‘จตุนฺนํ อญฺญตเรนา’’ติ วุตฺตํฯ เอตนฺติ จุทิตกสฺส อาปนฺนานาปนฺนตฺตํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ

ตเถวาติ ปสาทโสเตน ทิพฺพโสเตน วาติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ สุตฺวาว ชานิตพฺพโต ‘‘สุตฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐตี’’ติ วุตฺตํฯ ปริสงฺกนํ ปริสงฺกิตํ, ทิฏฺฐานุคตํ ปริสงฺกิตํ ทิฏฺฐปริสงฺกิตํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ อิเมสนฺติ กตฺตุอตฺเถ สามิวจนํ, อิเมหีติ อตฺโถฯ กริสฺสนฺติ วาติ เอตฺถ วิภตฺติปริณามํ กตฺวา อิเมติ โยเชตพฺพํฯ ทิฏฺฐํ อตฺถิ สมูลกํ, อตฺถิ อมูลกนฺติ อิทํ อชฺฌาจารสฺส สพฺภาวาสพฺภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อตฺถิ สญฺญาสมูลกํ, อตฺถิ สญฺญาอมูลกนฺติ อิทํ ปน ทิฏฺฐสญฺญาย สพฺภาวาสพฺภาวํ สนฺธายฯ

สมีเป ฐตฺวาติ ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร สมีเป ฐตฺวาติ วทนฺตีติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ

ปรโต ปน ‘‘ทูตํ วา ปณฺณํ วา สาสนํ เปเสตฺวา โจเทนฺตสฺส สีสํ น เอตี’’ติ ปรมฺมุขาโจทนาย เอว อนาปตฺติยา วุตฺตตฺตา ‘‘สมีเป ฐตฺวา’’ติ อิทํ สมฺมุขภาวมตฺตทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ ฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายํ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา) องฺคํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘จาวนาธิปฺปาเยน สมฺมุขาโจทนา’’ติ วุตฺตํ, น จ สมฺมุขภาโว ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเรเยวาติ นิยโม สกฺกา วตฺถุํฯ วินยวินิจฺฉยญฺจ ปตฺวา ครุเกเยว ฐาตพฺพนฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํฯ โจทาปกสฺเสว วาจาย วาจาย สงฺฆาทิเสโสติ อาณตฺตสฺส วาจาย วาจาย โจทาปกสฺส สงฺฆาทิเสโสฯ มยาปิ ทิฏฺฐํ สุตํ อตฺถีติ อิทํ อาณตฺตสฺสปิ โจทกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, เอวํ ปน อวตฺวาปิ ‘‘ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโนสี’’ติ อิทเมว วจนํ ปรสฺส วจนํ วิย อกตฺวา อนุทฺธํสนาธิปฺปาเยน วทนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโสเยวฯ สติปิ ปน อนุทฺธํสนาธิปฺปาเย ‘‘อสุเกน เอวํ วุตฺต’’นฺติ ทสฺเสตฺวา วทนฺตสฺส นตฺถิ สงฺฆาทิเสโสติ วทนฺติฯ

สมฺพหุลา สมฺพหุเล สมฺพหุเลหิ วตฺถูหิ โจเทนฺตีติ เอตฺถ สมฺพหุเลติ พหุตฺตนิทฺเทเส การณํ น ทิสฺสติฯ วตฺถุโจทกานํเยว หิ เอกาเนกวเสน อิทํ จตุกฺกมาคตํ, น จุทิตกสฺสปิ เอกาเนกวเสนฯ ตถา หิ เอกสฺเสว จุทิตกสฺส วเสน เอกวตฺถุเอกโจทกเอกวตฺถุนานาโจทกนานาวตฺถุเอกโจทกนานาวตฺถุนานาโจทกปฺปเภทํ อิทํ จตุกฺกมาคตํ, เตเนว จตุตฺถโจทนํ ทสฺเสนฺเตนปิ ‘‘อิมิสฺสา โจทนาย นานาวตฺถูนิ นานาโจทกา’’ติ วุตฺตํ, น ปน ‘‘นานาจุทิตกา’’ติ, ตสฺมา ‘‘สมฺพหุเล’’ติ พหุตฺตนิทฺเทเส การณํ น ทิสฺสติฯ อถ วา ปฐมํ ตีสุปิ โจทนาสุ เอกตฺเตน จุทิตกํ นิทฺทิสิตฺวาปิ อิธ พหุตฺเตน นิทฺเทโส ‘‘น เกวลํ เอกสฺมิํเยว จุทิตเก โจทนา สมฺภวติ, อถ โข สมฺพหุเลสุปี’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ กโตฯ

โจเทตุํ ปน โก ลภติ, โก น ลภตีติอาทิ อนุทฺธํสนาธิปฺปายํ วินาปิ โจทนาลกฺขณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ สีลสมฺปนฺโนติ อิทํ ทุสฺสีลสฺส วจนํ อปฺปมาณนฺติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํฯ ภิกฺขุนีนํ ปน ภิกฺขุํ โจเทตุํ อนิสฺสรตฺตา ‘‘ภิกฺขุนิเมวา’’ติ วุตฺตํฯ สติปิ ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูสุ อนิสฺสรภาเว ตาหิ กตโจทนาปิ โจทนารุหตฺตา โจทนาเยวาติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปญฺจปิ สหธมฺมิกา ลภนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ภิกฺขุสฺส สุตฺวา โจเทตีติอาทินา โจทโก เยสํ สุตฺวา โจเทติ, เตสมฺปิ วจนํ ปมาณเมวาติ สมฺปฏิจฺฉิตตฺตา เตสํ โจทนาปิ รุหเตวาติ ทสฺเสตุํ เถโร สุตฺตํ นิทสฺเสสิฯ

ทูตํ วา ปณฺณํ วา สาสนํ วา เปเสตฺวาติ ‘‘ตฺวํเยว คนฺตฺวา โจเทหี’’ติ ทูตํ วา เปเสตฺวา โย ตํ โจเทตุํ สกฺโกติ, ตสฺส มุขสาสนํ วา ปณฺณํ วา เปเสตฺวาฯ สีสํ น เอตีติ สงฺฆาทิเสโส น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ กิญฺจาปิ ปาฬิยํ ‘‘โจเทติ วา โจทาเปติ วา’’ติ สามญฺญโต วุตฺตตฺตา ทูตสาสนาทีหิ โจทาเปนฺตสฺสปิ อาปตฺติเยวาติ ปญฺญายติ, ‘‘สีสํ น เอตี’’ติ อิทํ ปน อฏฺฐกถาจริยปฺปมาเณน คเหตพฺพํฯ สมเยนาติ ปกติยา สทฺทํ สุตฺวา อตฺถวิชานนสมเยนฯ

ครุกานํ ทฺวินฺนนฺติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสานํฯ อวเสสานํ วเสนาติ ปญฺจลหุกาปตฺตีนํ วเสนฯ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ ‘‘อนฺตวา โลโก, อนนฺตวา โลโก’’ติอาทินยปฺปวตฺตา ทิฏฺฐิ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาตํ อนฺตํ คณฺหาตีติ อนฺตคฺคาหิกาอาชีวเหตุ ปญฺญตฺตานํ ฉนฺนํ สิกฺขาปทานํ วเสนาติ อาชีวเหตุ อาชีวการณา ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อสนฺตํ อภูตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส, อาชีวเหตุ อาชีวการณา สญฺจริตฺตํ สมาปชฺชติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺส, อาชีวเหตุ อาชีวการณา โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ อรหาติ ภณติ, ปฏิวิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส, อาชีวเหตุ อาชีวการณา ภิกฺขุ ปณีตโภชนานิ อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิญฺญาเปตฺวา ภุญฺชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส, อาชีวเหตุ อาชีวการณา ภิกฺขุนี ปณีตโภชนานิ อคิลานา อตฺตโน อตฺถาย วิญฺญาเปตฺวา ภุญฺชติ, อาปตฺติ ปาฏิเทสนียสฺส, อาชีวเหตุ อาชีวการณา ภิกฺขุ สูปํ วา โอทนํ วา อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิญฺญาเปตฺวา ภุญฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, อาชีววิปตฺติปจฺจยา อิมา ฉ อาปตฺติโย อาปชฺชตีติ เอวํ ปริวารปาฬิยํ (ปริ. 287) ทสฺสิตานํ ฉนฺนํ สิกฺขาปทานํ วเสนฯ ทิฏฺฐิวิปตฺติอาชีววิปตฺตีหิ โจเทนฺโตปิ ตมฺมูลิกาย อาปตฺติยา เอว โจเทติฯ

‘‘กสฺมา มํ น วนฺทสี’’ติ ปุจฺฉิเต ‘‘อสฺสมโณสิ อสกฺยปุตฺติโยสี’’ติ อวนฺทนการณสฺส วุตฺตตฺตา อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺโน น วนฺทิตพฺโพติ วทนฺติฯ

โจเทตุกามตาย เอว อวนฺทิตฺวา อตฺตนา วตฺตพฺพสฺส วุตฺตมตฺถํ ฐเปตฺวา อวนฺทิยภาเว ตํ การณํ น โหตีติ จูฬคณฺฐิปเท มชฺฌิมคณฺฐิปเท จ วุตฺตํฯ อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนสฺส อวนฺทนีเยสุ อวุตฺตตฺตา เตน สทฺธิํ สยนฺตสฺส สหเสยฺยาปตฺติยา อภาวโต ตสฺส จ ปฏิคฺคหณสฺส รุหนโต ตเทว ยุตฺตตรนฺติ วิญฺญายติฯ กิญฺจาปิ ยาว โส ภิกฺขุภาวํ ปฏิชานาติ, ตาว วนฺทิตพฺโพฯ ยทา ปน ‘‘อสฺสมโณมฺหี’’ติ ปฏิชานาติ, ตทา น วนฺทิตพฺโพติ อยเมตฺถ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนสฺส หิ ภิกฺขุภาวํ ปฏิชานนฺตสฺเสว ภิกฺขุภาโว, น ตโต ปรํฯ ภิกฺขุภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต หิ อนุปสมฺปนฺนปกฺขํ ภชติฯ ยสฺมา อามิสํ เทนฺโต อตฺตโน อิจฺฉิตฏฺฐาเนเยว เทติ, ตสฺมา ปฏิปาฏิยา นิสินฺนานํ ยาคุภตฺตาทีนิ เทนฺเตน เอกสฺส โจเทตุกามตาย อทินฺเนปิ โจทนา นาม น โหตีติ อาห ‘‘น ตาวตา โจทนา โหตี’’ติฯ

ติํสานีติ ติํส เอเตสมตฺถีติ ติํสานิ, ติํสวนฺตานีติ อตฺโถ, ติํสาธิกานีติ วุตฺตํ โหติฯ คุณวจนตฺตา ตทฺธิตโลปํ กตฺวา ‘‘ติํสานี’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ติํส โจทนา อธิกา เอเตสูติ ติํสานิฯ ตสฺมิํ อธิกมิติ ฑการปจฺจเย สติ รูปมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ นวุตานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

อุพฺพาหิกาย ตํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตพฺพนฺติ อุพฺพาหิกาย สมฺมเตหิ ตํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตพฺพํฯ อลชฺชุสฺสนฺนาย หิ ปริสาย ทสหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อุพฺพาหิกาย สมฺมนฺนิตพฺโพฯ ‘‘สีลวา โหติ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติอาทินา สมถกฺขนฺธเก (จูฬว. 231) วุตฺตทสงฺคสมฺปตฺติยา สมนฺนาคตา ทฺเว ตโย ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา ตตฺเถว วุตฺตาย ญตฺติทุติยกมฺมวาจาย สมฺมนฺนิตพฺพาฯ เอวํ สมฺมเตหิ ปน เตหิ ภิกฺขูหิ วิสุํ วา นิสีทิตฺวา ตสฺสาเยว วา ปริสาย ‘‘อญฺเญหิ น กิญฺจิ กเถตพฺพ’’นฺติ สาเวตฺวา ตํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตพฺพํฯ ตุมฺหากนฺติ จุทิตกโจทเก สนฺธาย วุตฺตํฯ

กิมฺหีติ กิสฺมิํ วตฺถุสฺมิํฯ กิมฺหิ นมฺปิ น ชานาสีติ กิมฺหิ นนฺติ วจนมฺปิ น ชานาสิฯ นาสฺส อนุโยโค ทาตพฺโพติ นาสฺส ปุจฺฉา ปฏิปุจฺฉา ทาตพฺพาฯ ‘‘ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายา’’ติอาทิวจนโต ‘‘อลชฺชีนิคฺคหตฺถาย…เป.… ปญฺญตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ เอหิตีติ อาคมิสฺสติฯ ทิฏฺฐสนฺตาเนนาติ ทิฏฺฐสมฺพนฺเธน, ทิฏฺฐนิยาเมนาติ วุตฺตํ โหติฯ

วิวาทวตฺถุสงฺขาเต อตฺเถ ปจฺจตฺถิกา อตฺถปฺปจฺจตฺถิกาฯ สญฺญํ ทตฺวาติ เตสํ กถํ ปจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน วจนํ สาเธตุํ สญฺญํ กตฺวาฯ อสุทฺธสญฺญาย อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘อนนุจฺฉวิโก’’ติ อาหฯ เอกสมฺโภคปริโภคาติ อิทํ อตฺตโน สนฺติกา เตสํ โมจนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน เตสํ อญฺญมญฺญสมฺโภเค โยชนตฺถํฯ วินิจฺฉโย น กาตพฺโพติ ‘‘อมฺหากํ วจเน อฏฺฐาตพฺพสภาวา เอเต อลชฺชิโน’’ติ ชานนฺเตน วินิจฺฉโย น กาตพฺโพฯ

วิรทฺธํ โหตีติ อตฺตนา กตโทสปฺปฏิจฺฉาทนตฺถํ กญฺจิ มุสาวาทํ กตฺวา วิรทฺธํ โหติฯ ปฏิญฺญํ น เทตีติ สเจ มยา กตโทสํ วกฺขามิ, มยฺหํ อนุวตฺตกา ภิชฺชิสฺสนฺตีติ ‘‘กตํ มยา’’ติ ปฏิญฺญํ น เทติฯ สุทฺโธ โหตูติ เตสํ วจเนน สุทฺโธ นาม โหตุ, เตสํ วจเนน เอกทฺเววารมสฺส วินิจฺฉโย ทาตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ ฐาเน น ติฏฺฐตีติ ลชฺชิฏฺฐาเน น ติฏฺฐติฯ วินิจฺฉโย น ทาตพฺโพติ อลชฺชิภาวมาปนฺนตฺตา น ทาตพฺโพฯ

อมูลกมฺปิ สมูลกมฺปิ มูลํ คเหตฺวา วทนฺตีติ อาห ‘‘ทฺเว มูลานี’’ติฯ กาเลน วกฺขามีติอาทีสุ เอโก เอกํ โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทนฺโต กาเลน วทติ นามฯ สงฺฆมชฺเฌ คณมชฺเฌ สลากคฺคยาคุอคฺควิตกฺกมาฬกภิกฺขาจารมคฺคอาสนสาลาทีสุ อุปฏฺฐาเกหิ ปริวาริตกฺขเณ วา โจเทนฺโต อกาเลน วทติ นามฯ ตจฺเฉน วทนฺโต ภูเตน วทติ นามฯ ‘‘อมฺโภ มหลฺลก-ปริสาวจร-ปํสุกูลิก-ธมฺมกถิก-ปติรูปํ ตว อิท’’นฺติ วทนฺโต ผรุเสน วทติ นามฯ การณนิสฺสิตํ ปน กตฺวา ‘‘ภนฺเต มหลฺลกาตฺถ, ปริสาวจรา ปํสุกูลิกา ธมฺมกถิกาตฺถ, ปติรูปํ ตุมฺหากํ อิท’’นฺติ วทนฺโต สณฺเหน วทติ นามฯ การณนิสฺสิตํ กตฺวา วทนฺโต อตฺถสญฺหิเตน วทติ นามฯ เมตฺตจิตฺโต วกฺขามิ, โน โทสนฺตโรติ เมตฺตจิตฺตํ อุปฏฺฐาเปตฺวา วกฺขามิ, น ทุฏฺฐจิตฺโต หุตฺวาฯ ปนฺนรสสุ ธมฺเมสูติ ปริสุทฺธกายสมาจารตา, ปริสุทฺธวจีสมาจารตา, สพฺรหฺมจารีสุ เมตฺตจิตฺตตา, พหุสฺสุตตา, อุภินฺนํ ปาติโมกฺขานํ วิตฺถาเรน สฺวาคตสุวิภตฺตสุปฺปวตฺตสุวินิจฺฉิตตา, ‘‘กาเลน วกฺขามี’’ติอาทินา วุตฺตปญฺจธมฺมา, การุญฺญตา, หิเตสิตา, อนุกมฺปตา, อาปตฺติวุฏฺฐานตา, วินยปุเรกฺขารตาติ อิเมสุ ปนฺนรสสุ ธมฺเมสุฯ ตตฺถ การุญฺญตาติ การุณิกภาโวฯ อิมินา กรุณา จ กรุณาปุพฺพภาโค จ ทสฺสิโตฯ หิเตสิตาติ หิตคเวสนตาฯ

อนุกมฺปตาติ เตน หิเตน สํโยชนาฯ ทฺวีหิปิ เมตฺตา จ เมตฺตาปุพฺพภาโค จ ทสฺสิโตฯ อาปตฺติวุฏฺฐานตาติ อาปตฺติโต วุฏฺฐาเปตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐาปนาฯ วตฺถุํ โจเทตฺวา สาเรตฺวา ปฏิญฺญํ อาโรเปตฺวา ยถาปฏิญฺญาย กมฺมกรณํ วินยปุเรกฺขารตา นามฯ สจฺเจ จ อกุปฺเป จาติ วจีสจฺเจ จ อกุปฺปตาย จฯ จุทิตเกน หิ สจฺจญฺจ วตฺตพฺพํ, โกโป จ น กาตพฺโพ, เนว อตฺตนา กุชฺฌิตพฺโพ, น ปโร ฆฏฺเฏตพฺโพติ อตฺโถฯ

ภุมฺมปฺปตฺติยาติ ภุมฺมวจเน สมฺปตฺเต, ภุมฺมตฺเถ อิทํ อุปโยควจนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อธิกรียนฺติ เอตฺถาติ อธิกรณานิฯ เก อธิกรียนฺติ? สมถาฯ กถํ อธิกรียนฺติ? สมนวเสนฯ อธิกรณํ สเมนฺติ วูปสเมนฺตีติ หิ สมถาฯ อถ วา สมนตฺถาย ปวตฺตมาเนหิ สมเถหิ อธิกาตพฺพานีติ อธิกรณานิฯ ยถา หิ สมนวเสน สมถานํ วิวาทาทีสุ อธิกตฺตุภาโว, เอวํ วิวาทาทีนํ เตหิ อธิกตฺตพฺพตาปิฯ เตนาห ‘‘สมเถหิ อธิกรณียตา’’ติฯ อิมินา อธิกรณสทฺทสฺส กมฺมสาธนตา วุตฺตาฯ คาหนฺติ ‘‘อสุกํ โจเทสฺสามี’’ติ มนสา โจทนาย คหณํฯ เจตนนฺติ ‘‘โจเทสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนเจตนํฯ อกฺขนฺตินฺติ จุทิตเก อุปฺปนฺนํ อกฺขนฺติํฯ โวหารนฺติ โจทนาวสปฺปตฺตวจนํฯ ปณฺณตฺตินฺติ โจทนาวสปฺปวตฺตนามปณฺณตฺติํฯ อตฺตาทานํ คเหตฺวาติ โจทนํ มนสา คเหตฺวาฯ ตํ อธิกรณนฺติ ตํ คาหลกฺขณํ อธิกรณํฯ

ตสฺมา ปณฺณตฺติ อธิกรณนฺติ อฏฺฐกถาสุ กตสนฺนิฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตมฺปิ น ยุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทิมาหฯ เตติ อฏฺฐกถาจริยาฯ ปาราชิกธมฺโมติ ปาราชิกาปตฺติฯ อจฺจนฺตอกุสลตฺตาติ โลกวชฺชภาวโต ปาราชิกาปตฺติยา เอกนฺตอกุสลตฺตาฯ ยาย ปณฺณตฺติยาติ นามปณฺณตฺติํ สนฺธาย วทติฯ อภิลาเปนาติ ตสฺเสว เววจนํฯ ปญฺญตฺโตติ โวหารวเสน กถิโตฯ อธิกรเณ ปวตฺตตฺตา จ อธิกรณนฺติ มญฺจฏฺเฐสุ มญฺจโวหาโร วิยฯ ยสฺมา อมูลเกน โจเทนฺโต จุทิตเก ปุคฺคเล ตํ อธิกรณํ นตฺถีติ สลฺลกฺเขติ, ตสฺมา ตสฺส วจนํ อภิเธยฺยสุญฺญนฺติ อาห ‘‘สภาวโต นตฺถี’’ติฯ ตญฺจ โข อิเธวาติ ตญฺจ ยถาวุตฺตปริยาเยน ปณฺณตฺติยา อธิกรณภาโว อิเธว อิมสฺมิํเยว สิกฺขาปเทฯ

‘‘มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตสฺส วิวาทสฺส อธิกรณภาโว น สมฺภวติ สมเถหิ อนธิกรณียตฺตาติ อาห ‘‘อิเธกจฺโจ วิวาโท’’ติฯ

อฏฺฐารสเภทกรวตฺถูนีติ ลกฺขณวจนเมตํ ยถา ‘‘ยทิ เม พฺยาธิตา ทเหยฺยุํ, ทาตพฺพมิทโมสธ’’นฺติ, ตสฺมา เตสุ อญฺญตรญฺญตรํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน วิวาโท ‘‘อฏฺฐารสเภทกรวตฺถูนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน’’ติ วุจฺจติฯ อนุวาโทติ อุปวทนา เจว โจทนา จฯ ตตฺถ อุปวทนา นาม อกฺโกโสฯ ปญฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺธาติ มาติกาย อาคตา ปญฺจ อาปตฺติกฺขนฺธาฯ สตฺตาติ เตเยว ปญฺจ, วิภงฺเค อาคตา ถุลฺลจฺจยทุพฺภาสิตาปตฺติโย ทฺเวติ สตฺตฯ กิจฺจยตาติ กตฺตพฺพตาฯ กรณียตาติ ตสฺเสว เววจนํฯ อุภเยนปิ อปโลกนาทิสงฺฆกมฺมํเยว ทสฺเสติ, เตนาห ‘‘อปโลกนกมฺม’’นฺติอาทิฯ

อาปตฺตาธิกรณํ ฐเปตฺวา เสสาธิกรเณหิ โจทนาเยว นตฺถีติ อาห ‘‘อิมสฺมิํ ปนตฺเถ…เป.… อาปตฺตาธิกรณเมว อธิปฺเปต’’นฺติฯ สปทานุกฺกมนิทฺเทสสฺสาติ ปทานํ อนุกฺกเมน นิทฺเทโส ปทานุกฺกมนิทฺเทโส, ปทภาชนสฺเสตํ อธิวจนํฯ เตน สห วตฺตมานํ สปทานุกฺกมนิทฺเทสํ, สิกฺขาปทํ, ตสฺส ปทานุกฺกมนิทฺเทสสหิตสฺส สิกฺขาปทสฺสาติ อตฺโถ, ปทภาชนสหิตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ

อสฺสาติ กตฺตุอตฺเถ สามิวจนํ, อเนนาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เอเตน โจทเกนา’’ติอาทิฯ อิธาคเตสูติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท อาคเตสุฯ อญฺญตฺร อาคเตสูติ อิโต อญฺญตฺร โอมสวาทาทิสิกฺขาปทปาฬิยํ อาคเตสุฯ ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโล สีลวิรหิโตฯ ปาปธมฺโมติ ทุสฺสีลตฺตา เอว หีนชฺฌาสยตาย ลามกสภาโวฯ อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโรติ อปริสุทฺธกายกมฺมาทิตาย อสุจิ หุตฺวา สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโรฯ ทุสฺสีโล หิ กิญฺจิเทว อสารุปฺปํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ อสุเกน กตํ ภวิสฺสตี’’ติ ปเรสํ อาสงฺกนีโย โหติ, เกนจิเทว วา กรณีเยน มนฺตยนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘กจฺจิ นุ โข อิเม มยา กตกมฺมํ ชานิตฺวา มนฺเตนฺตี’’ติ อตฺตโนเยว สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโรฯ ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโตติ ลชฺชิตพฺพตาย ปฏิจฺฉาเทตพฺพกมฺมนฺโตฯ

อสฺสมโณติ น สมโณฯ สลากคฺคหณาทีสุ ‘‘อหมฺปิ สมโณ’’ติ มิจฺฉาปฏิญฺญาย สมณปฏิญฺโญฯ อเสฏฺฐจาริตาย อพฺรหฺมจารีฯ อุโปสถาทีสุ ‘‘อหมฺปิ พฺรหฺมจารี’’ติ มิจฺฉาปฏิญฺญาย พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญฯ ปูตินา กมฺเมน สีลวิปตฺติยา อนฺโต อนุปวิฏฺฐตฺตา อนฺโตปูติฯ ฉทฺวาเรหิ ราคาทิกิเลสานุวสฺสเนน ตินฺตตฺตา อวสฺสุโตฯ สญฺชาตราคาทิกจวรตฺตา สีลวนฺเตหิ ฉฑฺเฑตพฺพตฺตา จ กสมฺพุชาโต

อิธ ปาฬิยนฺติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท ปาฬิยํฯ เชฏฺฐพฺพติโกติ กลิเทวีวตนิยุตฺโตฯ กลิเทวี กิร สิรีเทวิยา เชฏฺฐา, ตสฺมา ตสฺสา วตธโร ‘‘เชฏฺฐพฺพติโก’’ติ วุจฺจติฯ ตํ ปน วตํ สมาทิยิตฺวา ปูเรนฺโต สกลสรีเร มสิํ มกฺเขตฺวา กากปตฺตานิ มุฏฺฐิยํ กตฺวา กลิเทวิํ ผลเก ลิขาเปตฺวา ตํ กาชโกฏิยํ พนฺธิตฺวา โถเมนฺโต วิจรติฯ ยทคฺเคนาติ ยตฺตเกนฯ ตทคฺเคนาติ ตตฺตเกนฯ โน กปฺเปตีติอาทิ เวมติกภาวทีปนตฺถเมว วุตฺตนฺติ มหาปทุมตฺเถรสฺส อธิปฺปาโยฯ ทุติยตฺเถโร ปน ‘‘โน กปฺเปติ, นสฺสรติ, ปมุฏฺโฐ’’ติ เอเตหิ เวมติกภาวาวตฺถาย อทีปนโต อญฺโญ เวมติกภาโว, อญฺญานิ โน กปฺปนาทีนีติ จตุนฺนมฺปิ วิภาเคน อตฺถํ ทสฺเสติ, ตสฺมา ตสฺส วาโท ยุตฺตตโรติ ปจฺฉา วุตฺโตฯ ทสฺสเน เวมติโก โหตีติ ปุคฺคเล ญาเตปิ ตสฺส กิริยาย สมฺมา อทิฏฺฐภาวโต จิรกาลาติกฺกมโต วา ตํ กิริยํ กโรนฺโต ‘‘เอส มยา ทิฏฺโฐ วา, น วา’’ติ ทสฺสเน เวมติโก โหติฯ ปุคฺคเล เวมติโก โหตีติ เตน กตกมฺเม ญาเตปิ ตํ กมฺมํ กโรนฺตสฺส สมฺมา อทิฏฺฐภาวโต กาลนฺตรภาวโต วา ‘‘ตสฺส กมฺมสฺส การโก อยํ วา, โน’’ติ ปุคฺคเล เวมติโก โหติฯ

[389] ‘‘ตชฺชนียกมฺมาทิสตฺตวิธมฺปิ กมฺมํ กริสฺสามา’’ติ อาปตฺติยา โจเทนฺตสฺส อธิปฺปาโย กมฺมาธิปฺปาโยฯ ‘‘อาปตฺติโต วุฏฺฐาเปสฺสามี’’ติ อธิปฺปาโย วุฏฺฐานาธิปฺปาโยอนุทฺธํเสนฺตสฺสาติ อิมินา จาวนาธิปฺปายํ ทสฺเสติฯ อกฺโกสาธิปฺปาเยน วทนฺตสฺส ปาจิตฺติยนฺติ อกฺโกสาธิปฺปาเยน สตฺตหิปิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ สมฺมุขา วทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํฯ ทุกฺกฏนฺติ อกฺโกสาธิปฺปาเยน วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ

‘‘เอวํ สํวทฺธา หิ ตสฺส ภควโต ปริสา ยทิทํ อญฺญมญฺญวจเนน อญฺญมญฺญวุฏฺฐาปเนนา’’ติ วจนโต กุรุนฺทฏฺฐกถานยํ ปติฏฺฐเปนฺโต ‘‘กุรุนฺทิยํ ปนา’’ติอาทิมาห สพฺพตฺเถวาติ สพฺพอฏฺฐกถาสุฯ ยฺย-กาเร สมฺปตฺเต เร-กาโร อติกฺกนฺโต นาม โหตีติ อาห ‘‘เร-กาเร อนติกฺกนฺเต’’ติฯ อุโปสถสฺส ญตฺติกมฺมภาวโต ญตฺติยา สมตฺตาย อุโปสโถ กโต นาม โหตีติ อาห ‘‘ยฺย-กาเร สมฺปตฺเต น ลพฺภตี’’ติฯ

อิทญฺจิทญฺจาติ ‘‘ปาณาติปาตํ อทินฺนาทาน’’นฺติอาทิํฯ ‘‘อสุโก จ อสุโก จ อสฺสมโณ อนุปาสโก’’ติ อกฺโกสาธิปฺปาเยน ปรมฺมุขา วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, สมฺมุขา วทนฺตสฺส ปน ปาจิตฺติยเมวฯ ยถา ‘‘อสูริยํ ปสฺสติ กญฺญา’’ติ เอตฺถ ‘‘สูริยํ น ปสฺสติ กญฺญา’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภติ, เอวํ ‘‘อโนกาสํ การาเปตฺวา’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘โอกาสํ อการาเปตฺวา’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิฯ ยํ โจเทติ, ตสฺส อุปสมฺปนฺโนติ สงฺขฺยูปคมนํ, ตสฺมิํ สุทฺธสญฺญิตา, เยน ปาราชิเกน โจเทติ, ตสฺส ทิฏฺฐาทิวเสน อมูลกตา, จาวนาธิปฺปาเยน สมฺมุขา โจทนา, ตสฺส ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ

ปฐมทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ทุติยทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา

[391] นวเม ทิสฺวาติ อชิกาย วิปฺปฏิปชฺชนฺตํ ฉคลกํ ทิสฺวาฯ เมตฺติยํ ภิกฺขุนินฺติ ตสฺสา ภิกฺขุนิกาลํ คเหตฺวา ภูตปุพฺพโวหาเรน โวหรนฺติฯ เวฬุวเนเยวาติ เถรสฺส ภิกฺขาจารเวลํ อคฺคเหตฺวา เตหิ วุตฺตภตฺตุทฺเทสเวลํเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ กจฺจิ โนติ กจฺจิ นุฯ เอตมตฺถํ อาโรเจสุนฺติ อญฺญภาคิยสฺส อธิกรณสฺส กญฺจิเทสํ เลสมตฺตํ อุปาทาย ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํสิตภาวํ อาโรเจสุํฯ

อญฺญภาคสฺสาติ อญฺญโกฏฺฐาสสฺส, เถรสฺส มนุสฺสชาติภิกฺขุภาวโต อญฺญสฺส ติรจฺฉานชาติฉคลกภาวสงฺขาตสฺส โกฏฺฐาสสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทนฺติ สามญฺญโต นปุํสกนิทฺเทเสน ฉคลกํ นิทฺทิสติ, อิทํ ฉคลกชาตนฺติ อตฺโถ, อยํ ฉคลโกติ วุตฺตํ โหติฯ