7. วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา

[365] สตฺตเม เอวํนามเก นคเรติ โกสมฺพีนามเกฯ ตสฺส กิร นครสฺส อารามโปกฺขรณีอาทีสุ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ โกสมฺพรุกฺขาว อุสฺสนฺนา อเหสุํ, ตสฺมา โกสมฺพีติ สงฺขฺยํ อคมาสิฯ กุสุมฺพสฺส นาม อิสิโน อสฺสมโต อวิทูเร มาปิตตฺตาติ เอเกฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กุสุมฺพสฺส อิสิโน นิวาสภูมิ โกสมฺพี, ตสฺส จ อวิทูเร ภวตฺตา นครํ โกสมฺพีติ สงฺขฺยํ คตนฺติฯ โฆสิตนามเกน กิร เสฏฺฐินา โส การิโตติ เอตฺถ โก โฆสิตเสฏฺฐิ, กถญฺจาเนน โส อาราโม การิโตติ? ปุพฺเพ กิร อทฺทิลรฏฺฐํ นาม อโหสิฯ ตโต โกตูหลโก นาม ทลิทฺโท ฉาตกภเยน สปุตฺตทาโร สุภิกฺขํ รฏฺฐํ คจฺฉนฺโต ปุตฺตํ วหิตุํ อสกฺโกนฺโต ฉฑฺเฑตฺวา อคมาสิฯ มาตา นิวตฺติตฺวา ตํ คเหตฺวา คตาฯ เต เอกํ โคปาลกคามํ ปวิสิํสุฯ โคปาลกานญฺจ ตทา พหุปายาโส ปฏิยตฺโต โหติ, ตโต ปายาสํ ลภิตฺวา ภุญฺชิํสุฯ อถ โส ปุริโส พหุตรํ ปายาสํ ภุตฺโต ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต รตฺติภาเค กาลํ กตฺวา ตตฺเถว สุนขิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา กุกฺกุโร ชาโต, โส โคปาลกสฺส ปิโย อโหสิฯ โคปาลโก จ ปจฺเจกพุทฺธํ อุปฏฺฐาติฯ ปจฺเจกพุทฺโธปิ ภตฺตกิจฺจกาเล กุกฺกุรสฺส เอกํ ปิณฺฑํ เทติฯ โส ปจฺเจกพุทฺเธ สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา โคปาลเกน สทฺธิํ ปณฺณสาลมฺปิ คจฺฉติ, โคปาลเก อสนฺนิหิเต ภตฺตเวลายํ สยเมว คนฺตฺวา กาลาโรจนตฺถํ ปณฺณสาลทฺวาเร ภุสฺสติ, อนฺตรามคฺเคปิ จณฺฑมิเค ทิสฺวา ภุสฺสิตฺวา ปลาเปติฯ โส ปจฺเจกพุทฺเธ มุทุเกน จิตฺเตน กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติฯ ตตฺราสฺส ‘‘โฆสกเทวปุตฺโต’’ตฺเวว นามํ อโหสิฯ

โส เทวโลกโต จวิตฺวา โกสมฺพิยํ เอกสฺมิํ กุลฆเร นิพฺพตฺติฯ ตํ อปุตฺตโก กิร เสฏฺฐิ ตสฺส มาตาปิตูนํ ธนํ ทตฺวา ปุตฺตํ กตฺวา อคฺคเหสิฯ อถ อตฺตโน ปุตฺเต ชาเต สตฺตกฺขตฺตุํ ฆาตาเปตุํ อุปกฺกมิฯ โส ปุญฺญวนฺตตาย สตฺตสุปิ ฐาเนสุ มรณํ อปฺปตฺวา อวสาเน เอกาย เสฏฺฐิธีตาย เวยฺยตฺติเยน ลทฺธชีวิโก อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺฐิฏฺฐานํ ปตฺวา โฆสิตเสฏฺฐิ นาม ชาโตฯ อญฺเญปิ โกสมฺพิยํ กุกฺกุฏเสฏฺฐิ, ปาวาริยเสฏฺฐีติ ทฺเว เสฏฺฐิโน อตฺถิ, อิมินา สทฺธิํ ตโย อเหสุํฯ

เตน จ สมเยน เตสํ สหายกานํ เสฏฺฐีนํ กุลูปกา ปญฺจสตา อิสโย ปพฺพตปาเท วสิํสุฯ เต กาเลน กาลํ โลณมฺพิลเสวนตฺถํ มนุสฺสปถํ อาคจฺฉนฺติฯ อเถกสฺมิํ วาเร คิมฺหสมเย มนุสฺสปถํ อาคจฺฉนฺตา นิรุทกํ มหากนฺตารํ อติกฺกมิตฺวา กนฺตารปริโยสาเน มหนฺตํ นิคฺโรธรุกฺขํ ทิสฺวา จินฺเตสุํ ‘‘ยาทิโส อยํ รุกฺโข, อทฺธา เอตฺถ มเหสกฺขาย เทวตาย ภวิตพฺพํ, สาธุ วตสฺส, สเจ โน ปานียํ วา ปริโภชนียํ วา ทเทยฺยา’’ติฯ เทวตา อิสีนํ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา ‘‘อิเมสํ สงฺคหํ กริสฺสามี’’ติ อตฺตโน อานุภาเวน วิฏปนฺตรโต นงฺคลสีสมตฺตํ อุทกธารํ ปวตฺเตสิฯ อิสิคโณ รชตกฺขนฺธสทิสํ อุทกวฏฺฏิํ ทิสฺวา อตฺตโน ภาชเนหิ อุทกํ คเหตฺวา ปริโภคํ กตฺวา จินฺเตสิ ‘‘เทวตาย อมฺหากํ ปริโภคุทกํ ทินฺนํ, อิทํ ปน อคามกํ มหารญฺญํ, สาธุ วตสฺส, สเจ โน อาหารมฺปิ ทเทยฺยา’’ติฯ เทวตา อิสีนํ อุปกปฺปนวเสน ทิพฺพานิ ยาคุขชฺชกาทีนิ ทตฺวา สนฺตปฺเปสิฯ

อิสโย จินฺตยิํสุ ‘‘เทวตาย อมฺหากํ ปริโภคุทกมฺปิ โภชนมฺปิ สพฺพํ ทินฺนํ, สาธุ วตสฺส , สเจ โน อตฺตานํ ทสฺเสยฺยา’’ติฯ เทวตา เตสํ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา อุปฑฺฒกายํ ทสฺเสสิฯ เทวเต มหตี เต สมฺปตฺติ, กิํ กมฺมํ กตฺวา อิมํ สมฺปตฺติํ อธิคตาสีติฯ นาติมหนฺตํ ปริตฺตกํ กมฺมํ กตฺวาติฯ อุปฑฺฒุโปสถกมฺมํ นิสฺสาย หิ เทวตาย สมฺปตฺติ ลทฺธาฯ

อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร เคเห อยํ เทวปุตฺโต กมฺมกาโร อโหสิฯ เสฏฺฐิสฺส หิ เคเห อุโปสถทิวเสสุ อนฺตมโส ทาสกมฺมกาเร อุปาทาย สพฺโพ ชโน อุโปสถิโก โหติฯ เอกทิวสํ อยํ กมฺมกาโร เอกโกว ปาโต อุฏฺฐาย กมฺมนฺตํ คโตฯ มหาเสฏฺฐิ นิวาปํ ลภมานมนุสฺเส สลฺลกฺเขนฺโต เอตสฺเสเวกสฺส อรญฺญํ คตภาวํ ญตฺวา อสฺส สายมาสตฺถาย นิวาปํ อทาสิฯ ภตฺตการทาสี เอกสฺเสว ภตฺตํ ปจิตฺวา อรญฺญโต อาคตสฺส ภตฺตํ วฑฺเฒตฺวา อทาสิฯ กมฺมกาโร จินฺตยิ ‘‘อญฺเญสุ ทิวเสสุ อิมสฺมิํ กาเล เคหํ เอกสทฺทํ อโหสิ, อชฺช อติวิย สนฺนิสินฺนํ, กิํ นุ โข เอต’’นฺติฯ ตสฺส สา อาจิกฺขิ ‘‘อชฺช อิมสฺมิํ เคเห สพฺเพ มนุสฺสา อุโปสถิกา, มหาเสฏฺฐิ ตุยฺเหเวกสฺส นิวาปํ อทาสี’’ติฯ เอวํ อมฺมาติฯ อาม สามีติฯ ‘‘อิมสฺมิํ กาเล อุโปสถํ สมาทินฺนสฺส อุโปสถกมฺมํ โหติ, น โหตี’’ติ มหาเสฏฺฐิํ ปุจฺฉ อมฺมาติฯ ตาย คนฺตฺวา ปุจฺฉิโต มหาเสฏฺฐิ อาห – ‘‘สกลอุโปสถกมฺมํ น โหติ, อุปฑฺฒกมฺมํ ปน โหติ, อุโปสถิโก โหตี’’ติฯ กมฺมกาโร ภตฺตํ อภุญฺชิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา อุโปสถิโก หุตฺวา วสนฏฺฐานํ คเหตฺวา นิปชฺชิฯ ตสฺส อาหารปริกฺขีณกายสฺส รตฺติํ วาโต กุปฺปิฯ โส ปจฺจูสสมเย กาลํ กตฺวา อุปฑฺฒุโปสถกมฺมนิสฺสนฺเทน มหาวตฺตนิอฏวิทฺวาเร นิคฺโรธรุกฺขเทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ

โส ตํ ปวตฺติํ อิสีนํ อาโรเจสิฯ อิสโย ปุจฺฉิํสุ ‘‘ตุมฺเหหิ มยํ ‘พุทฺโธ ธมฺโม สงฺโฆ’ติ อสฺสุตปุพฺพํ สาวิตา, อุปฺปนฺโน นุ โข โลเก พุทฺโธ’’ติฯ อาม, ภนฺเต, อุปฺปนฺโนติฯ อิทานิ กุหิํ วสตีติฯ สาวตฺถิยํ นิสฺสาย เชตวเน, ภนฺเตติฯ อิสโย ‘‘ติฏฺฐถ ตุมฺเห, มยํ สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ หฏฺฐตุฏฺฐา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน โกสมฺพีนครํ สมฺปาปุณิํสุฯ มหาเสฏฺฐิโน ‘‘อิสโย อาคตา’’ติ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ‘‘สฺเว อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหถ, ภนฺเต’’ติ นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส อิสิคณสฺส มหาทานํ อทํสุฯ อิสโย ‘‘ภุตฺวาว คจฺฉามา’’ติ อาปุจฺฉิํสุฯ ภนฺเต, ตุมฺเห อญฺญสฺมิํ กาเล เอกมฺปิ มาสํ ทฺเวปิ ตโยปิ จตฺตาโรปิ มาเส วสิตฺวา คจฺฉถ, อิมสฺมิํ ปน วาเร หิยฺโย อาคนฺตฺวา ‘‘อชฺเชว คจฺฉามา’’ติ วทถ, กิํ อิทนฺติฯ

อาม คหปตโย พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, น โข ปน สกฺกา ชีวิตนฺตราโย ชานิตุํ, เตน มยํ ตุริตา คจฺฉามาติ ฯ เตน หิ, ภนฺเต, มยมฺปิ อาคจฺฉาม, อมฺเหหิ สทฺธิํเยว คจฺฉถาติฯ ‘‘ตุมฺเห อคาริยา นาม มหาชฏา, ติฏฺฐถ ตุมฺเห, มยํ ปุเรตรํ คมิสฺสามา’’ติ นิกฺขมิตฺวา เอกฏฺฐาเน ทฺเว ทิวสานิ อวสิตฺวา ตุริตคมเนน สาวตฺถิํ ปตฺวา เชตวนวิหาเร สตฺถุ สนฺติกเมว อคมํสุฯ ตตฺถ มธุรธมฺมกถํ สุตฺวา สพฺเพว ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ

เตปิ ตโย เสฏฺฐิโน ปญฺจหิ ปญฺจหิ สกฏสเตหิ สปฺปิมธุผาณิตาทีนิ เจว ปฏฺฏุณฺณทุกูลาทีนิ จ อาทาย โกสมฺพิโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ ปตฺวา เชตวนสามนฺเต ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ สตฺถา ติณฺณมฺปิ สหายานํ มธุรธมฺมกถํ กเถสิฯ เต พลวโสมนสฺสชาตา สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส มหาทานํ อทํสุ, ปุน นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเสติ เอวํ อฑฺฒมาสํ ทานํ ทตฺวา ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ ชนปทํ อาคมนาย ปฏิญฺญํ เทถา’’ติ ปาทมูเล นิปชฺชิํสุฯ ภควา ‘‘สุญฺญาคาเร โข คหปตโย ตถาคตา อภิรมนฺตี’’ติ อาหฯ ‘‘เอตฺตาวตา ปฏิญฺญา ทินฺนา นาม โหตี’’ติ คหปตโย สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘ทินฺนา โน ภควตา ปฏิญฺญา’’ติ ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค โยชเน โยชเน วิหารํ กาเรตฺวา อนุปุพฺเพน โกสมฺพิํ ปตฺวา ‘‘โลเก พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ กถยิํสุฯ ตโย ชนา อตฺตโน อตฺตโน อาราเม มหนฺตํ ธนปริจฺจาคํ กตฺวา ภควโต วิหาเร การาเปสุํฯ ตตฺถ กุกฺกุฏเสฏฺฐินา การิโต กุกฺกุฏาราโม นาม อโหสิฯ ปาวาริกเสฏฺฐินา อมฺพวเน การิโต ปาวาริกมฺพวนํ นามฯ โฆสิเตน การิโต โฆสิตาราโม นาม อโหสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โฆสิตนามเกน กิร เสฏฺฐินา โส การิโต’’ติฯ

โย อภินิกฺขมนกาเล สทฺธิํ นิกฺขนฺโต, ยสฺส จ สตฺถารา ปรินิพฺพานกาเล พฺรหฺมทณฺโฑ อาณตฺโต, ตํ สนฺธายาห ‘‘โพธิสตฺตกาเล อุปฏฺฐากฉนฺนสฺสา’’ติฯ

อิมินา จ โย มชฺฌิมนิกาเย ฉนฺโนวาทสุตฺเต (ม. นิ. 3.389 อาทโย) คิลาโน หุตฺวา ธมฺมเสนาปตินา โอวทิยมาโนปิ มารณนฺติกเวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ติณฺเหน สตฺเถน กณฺฐนาฬิํ ฉินฺทิตฺวา มรณภเย อุปฺปนฺเน คตินิมิตฺเต จ อุปฏฺฐิเต อตฺตโน ปุถุชฺชนภาวํ ญตฺวา สํวิคฺโค วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา สมสีสี หุตฺวา ปรินิพฺพายิ, อยํ โส น โหตีติ ทสฺเสติฯ ปูชาวจนปฺปโยเค กตฺตริ สามิวจนสฺสปิ อิจฺฉิตตฺตา อาห ‘‘คามสฺส วา ปูชิต’’นฺติฯ ลกฺขณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถานุสารโต เวทิตพฺพํฯ เอเกโก โกฏฺฐาโสติ เอเกโก ภาโคฯ

[366] กิริยโต สมุฏฺฐานภาโวติ เกวลํ กิริยามตฺตโต สมุฏฺฐานภาวํ ปฏิกฺขิปติ, วตฺถุโน ปน อเทสนาย กุฏิกรณกิริยาย จ สมุฏฺฐานโต กิริยากิริยโต สมุฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํ ฯ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท ภิกฺขู วา อนภิเนยฺยาติ เอตฺถ วา-สทฺโท ‘‘อยํ วา โส มหานาโค’’ติอาทีสุ วิย อวธารณตฺโถติ ทฏฺฐพฺโพฯ

วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ปฐมทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา

[380] อฏฺฐเม ปากาเรน ปริกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ โคปุรฏฺฏาลกยุตฺตนฺติ ทฺวารปาสาเทน จ ตตฺถ ตตฺถ ปาการมตฺถเก ปติฏฺฐาปิตอฏฺฏาลเกหิ จ ยุตฺตํฯ เวฬูหิ ปริกฺขิตฺตตฺตา อพฺภนฺตเร ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขสญฺฉนฺนตฺตา จ นีโลภาสํฯ ฉายูทกสมฺปตฺติยา ภูมิภาคสมฺปตฺติยา จ มโนรมํฯ กาฬกเวเสนาติ กลนฺทกรูเปนฯ นิวาปนฺติ โภชนํฯ ตนฺติ อุยฺยานํฯ ทพฺโพติ ตสฺส เถรสฺส นามนฺติ ทพฺพตฺถมฺเภ ปติตตฺตา ทพฺโพติ ตสฺส เถรสฺส นามํ อโหสิฯ

กสฺสปทสพลสฺส สาสโนสกฺกนกาเล กิร สตฺต ภิกฺขู เอกจิตฺตา หุตฺวา อญฺเญ สาสเน อคารวํ กโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อิธ กิํ กโรม, เอกมนฺเต สมณธมฺมํ กตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามา’’ติ นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา อุจฺจํ ปพฺพตสิขรํ อภิรุหิตฺวา อตฺตโน จิตฺตพลํ ชานนฺตา ‘‘นิสฺเสณิํ ปาเตนฺตุ, ชีวิเต สาลยา โอตรนฺตุ, มา ปจฺฉานุตปฺปิโน อหุวตฺถา’’ติ วตฺวา สพฺเพ เอกจิตฺตา หุตฺวา นิสฺเสณิํ ปาเตตฺวา ‘‘อปฺปมตฺตา โหถ, อาวุโส’’ติ อญฺญมญฺญํ โอวทิตฺวา จิตฺตรุจิเยสุ ฐาเนสุ นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ กาตุํ อารภิํสุฯ