เมนู

ปณฺณตฺติํ ปน ชานิตฺวาติ เอตฺถ อลํวจนียภาวํ วาติ จ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายํ (กงฺขา. อฏฺฐ. สญฺจริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ตทุภยํ ปน ชานิตฺวา เอเตเหว ตีหิ นเยหิ สมาปชฺชนฺตสฺส ตาเนว ตีณิ ตทุภยชานนจิตฺเตน สจิตฺตกานิ โหนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ปณฺณตฺติชานนจิตฺเตนาติ เอตฺถาปิ ตทุภยชานนํ วตฺตพฺพํฯ ภิกฺขุํ อชานาเปตฺวา อตฺตโน อธิปฺปายํ ปณฺเณ ลิขิตฺวา ทินฺนํ หรนฺตสฺสปิ อาปตฺติ โหติ, อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส อจิตฺตกตฺตาติ น คเหตพฺพํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘อาโรเจตี’’ติ วุตฺตตฺตา อฏฺฐกถายญฺจ ตตฺถ ตตฺถ อาโรจนสฺเสว ทสฺสิตตฺตา กาเยน วา วาจาย วา อาโรเจนฺตสฺเสว อาปตฺติ โหตีติ คเหตพฺพํฯ

[341] ทุฏฺฐุลฺลาทีสุปีติ อาทิ-สทฺเทน สญฺจริตฺตมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ อิตฺถี นาม มนุสฺสิตฺถี, น ยกฺขี, น เปตี, น ติรจฺฉานคตา, ปุริโส นาม มนุสฺสปุริโส, น ยกฺโขติอาทิ น วุตฺตํ, ตถาปิ มนุสฺสชาติกาว อิตฺถิปุริสา อิธ อธิปฺเปตาฯ ตสฺมา เยสุ สญฺจริตฺตํ สมาปชฺชติ, เตสํ มนุสฺสชาติกตา, น นาลํวจนียตา, ปฏิคฺคณฺหนวีมํสนปจฺจาหรณานีติ อิมาเนตฺถ ปญฺจงฺคานิฯ

สญฺจริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา

[342] ฉฏฺเฐ เอตฺตเกนาติ เอตฺตเกน ทารุอาทินาฯ อปริจฺฉินฺนปฺปมาณาโยติ อปริจฺฉินฺนทารุอาทิปฺปมาณาโยฯ มูลจฺเฉชฺชาย ปุริสํ ยาจิตุํ น วฏฺฏตีติ ปรสนฺตกภาวโต โมเจตฺวา อตฺตโนเยว สนฺตกํ กตฺวา ยาจิตุํ น วฏฺฏติฯ เอวํ มูลจฺเฉชฺชาย อญฺญาตกอปฺปวาริตฏฺฐานโต ยาจนฺตสฺส อญฺญาตกวิญฺญตฺติยา ทุกฺกฏํฯ ทาสํ อตฺตโน อตฺถาย สาทิยนฺตสฺสปิ ทุกฺกฏเมว ‘‘ทาสิทาสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.10, 194) วจนโตฯ ญาตกปวาริตฏฺฐานโต ปน ทาสํ มูลจฺเฉชฺชาย ยาจนฺตสฺส สาทิยนวเสน ทุกฺกฏํฯ สกกมฺมํ น ยาจิตพฺพาติ ปาณาติปาตสิกฺขาปทรกฺขณตฺถํ วุตฺตํฯ อนิยเมตฺวาปิ น ยาจิตพฺพาติ มนุสฺสานํ อญฺญถา คาหสฺสปิ สมฺภวโต วุตฺตํ, สุทฺธจิตฺเตน ปน หตฺถกมฺมํ ยาจนฺตสฺส อาปตฺติ นาม นตฺถิฯ

สพฺพกปฺปิยภาวทีปนตฺถนฺติ สพฺพโส กปฺปิยภาวทีปนตฺถํฯ มูลํ เทถาติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ยสฺมา มูลํ ทสฺสามาติ เตหิ ปฐมํ วุตฺตตฺตา วิญฺญตฺติ น โหติ, ยสฺมา จ มูลนฺติ ภณิตํ สามญฺญวจนโต อกปฺปิยวจนํ น โหติ, ตสฺมา มูลํ เทถาติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ อปริคฺคหิตํฯ อกปฺปิยกหาปณาทิ น ทาตพฺพนฺติ กิญฺจาปิ อกปฺปิยกหาปณาทิํ อสาทิยนฺเตน กปฺปิยโวหารโต ทาตุํ วฏฺฏติ, ตถาปิ สารุปฺปํ น โหติฯ มนุสฺสา จ เอตสฺส สนฺตกํ กิญฺจิ อตฺถีติ วิเหเฐตพฺพํ มญฺญนฺตีติ อกปฺปิยกหาปณาทิทานํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ ตเถว ปาเจตฺวาติ หตฺถกมฺมวเสเนว ปาเจตฺวาฯ ‘‘กิํ, ภนฺเต’’ติ เอตฺตเกปิ ปุจฺฉิเต ยทตฺถาย ปวิฏฺโฐ, ตํ กเถตุํ วฏฺฏติ ปุจฺฉิตปญฺหตฺตาฯ

วตฺตนฺติ จาริตฺตํ, อาปตฺติ ปน น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปฏิคฺคเหตพฺพานีติ สาขาย ลคฺครชสฺมิํ ปตฺเต ปติเตปิ สาขํ ฉินฺทิตฺวา ขาทิตุกามตายปิ สติ สุขปริโภคตฺถํ วุตฺตํฯ ‘‘นทิํ วา…เป.… อาหรา’’ติ วตฺถุํ วฏฺฏตีติ อปริคฺคหิตตฺตา วุตฺตํฯ เคหโต…เป.… ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ ปริคฺคหิตอุทกตฺตา วิญฺญตฺติยา ทุกฺกฏํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อลชฺชีหิ…เป.… น กาเรตพฺพนฺติ อิทํ อุตฺตริภงฺคาธิการตฺตา อชฺโฌหรณียํ สนฺธาย วุตฺตํฯ พาหิรปริโภเคสุ ปน อลชฺชีหิปิ หตฺถกมฺมํ กาเรตุํ วฏฺฏตีติฯ

โคณํ ปน…เป.… อาหราเปตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺตโน อตฺถาย มูลจฺเฉชฺชวเสน อาหราเปตุํ น วฏฺฏติฯ อาหราเปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อญฺญาตกวิญฺญตฺติยา ทุกฺกฏํฯ อตฺตโน อตฺถาย สาทิยเนปิ ทุกฺกฏเมว ‘‘หตฺถิควาสฺสวฬวปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.10, 194) วุตฺตตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘ญาตกปวาริตฏฺฐานโตปิ มูลจฺเฉชฺชาย ยาจิตุํ น วฏฺฏตี’’ติฯ รกฺขิตฺวาติ ยถา โจรา น หรนฺติ, เอวํ รกฺขิตฺวาฯ ชคฺคิตฺวาติ ติณทานาทีหิ ชคฺคิตฺวาฯ น สมฺปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ อตฺตโน อตฺถาย โคเณ สาทิยนสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา วุตฺตํฯ

สกฏํ เทถาติ…เป.… วฏฺฏตีติ มูลจฺเฉชฺชวเสน สกฏํ เทถาติ วตฺตุํ น วฏฺฏติฯ ตาวกาลิกํ วฏฺฏตีติ ตาวกาลิกํ กตฺวา สพฺพตฺถ ยาจิตุํ วฏฺฏติฯ

วลฺลิอาทีสุ จ ปรปริคฺคหิเตสุ เอเสว นโยติ โยเชตพฺพํ ครุภณฺฑปฺปโหนเกสุเยว จ วลฺลิอาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เวฬุมุญฺชปพฺพชติณมตฺติกานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ยํ ปน วตฺถุวเสน อปฺปํ หุตฺวา อคฺฆวเสน มหนฺตํ หริตาลหิงฺคุลกาทิ, ตํ ครุภณฺฑํ อปฺปโหนฺตมฺปิ ยาจิตุํ น วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ

สาติ วิญฺญตฺติํ ปรามสติฯ สา จ อิธ ปริกถาทินา เยน เกนจิ อธิปฺปายวิญฺญาปนํ วิญฺญตฺตีติ คเหตพฺพาฯ เตนาห ‘‘สพฺเพน สพฺพ’’นฺติ, สพฺพปฺปกาเรนาติ อตฺโถฯ เตน ‘‘ปริกถาทิวเสนปิ วิญฺญาปนํ น วฏฺฏตี’’ติ ทีเปติฯ ปริกโถภาสนิมิตฺตกมฺมมฺปิ หิ จีวรปิณฺฑปาเตสุ ทฺวีสุ ปจฺจเยสุ น วฏฺฏติฯ อิทานิ เสนาสนปจฺจเย อธิปฺเปตํ วิญฺญตฺติํ ปริกถาทีหิ วิเสเสตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อาหร เทหีติ วิญฺญตฺติมตฺตเมว น วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ปริกโถภาสนิมิตฺตกมฺมานิ วฏฺฏนฺตีติ เอตฺถ ปริกถา นาม ปริยาเยน กถนํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส เสนาสนํ สมฺพาธนฺติอาทิวจนํฯ โอภาโส นาม อุชุกเมว อกเถตฺวา ยถา อธิปฺปาโย วิภูโต โหติ, เอวํ โอภาสนํ, อุปาสกา, ตุมฺเห กุหิํ วสถาติ? ปาสาเท, ภนฺเตติฯ ภิกฺขูนํ ปน, อุปาสกา, ปาสาโท น วฏฺฏตีติอาทิวจนํฯ นิมิตฺตกมฺมํ นาม ปจฺจเย อุทฺทิสฺส ยถา อธิปฺปาโย วิญฺญายติ, เอวํ นิมิตฺตกมฺมํ, เสนาสนตฺถํ ภูมิปริกมฺมาทีนิ กโรนฺตสฺส ‘‘กิํ, ภนฺเต, กโรสิ, โก การาเปตี’’ติ วุตฺเต ‘‘น โกจี’’ติอาทิวจนํฯ

อิทานิ คิลานปจฺจเย วิญฺญตฺติอาทิกํ สพฺพมฺปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คิลานปจฺจเย ปนา’’ติอาทิฯ ตถา อุปฺปนฺนํ ปน เภสชฺชํ โรเค วูปสนฺเต ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, น วฏฺฏตีติ? ตตฺถ วินยธรา ‘‘ภควตา โรคสีเสน ปริโภคสฺส ทฺวารํ ทินฺนํ, ตสฺมา อโรคกาเลปิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, อาปตฺติ น โหตี’’ติ วทนฺติฯ สุตฺตนฺติกา ปน ‘‘กิญฺจาปิ อาปตฺติ น โหติ, อาชีวํ ปน โกเปติ, ตสฺมา สลฺเลขปฺปฏิปตฺติยํ ฐิตสฺส น วฏฺฏติ, สลฺเลขํ โกเปตี’’ติ วทนฺติฯ อุกฺกมนฺตีติ อปคจฺฉนฺติฯ

[344] มณิ กณฺเฐ อสฺสาติ มณิกณฺโฐ, มณินา อุปลกฺขิโต วา กณฺโฐ อสฺสาติ มณิกณฺโฐติ มชฺฌปทโลปีสมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ เทววณฺณนฺติ เทวตฺตภาวํฯ ปสนฺนาการนฺติ ปสนฺเนหิ กาตพฺพกิจฺจํ, กายเวยฺยาวจฺจสงฺขาตํ อุปฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

มณิยาจนาย ตสฺส อนาคมเนน อตฺตโน วฑฺฒิ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘มณินา เม อตฺโถ’’ติ, มนฺตปทนีหาเรน วา ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[345] วตฺตมานสมีเปติ วตฺตมานสฺส สมีเป อตีเตฯ เอวํ วตฺตุํ ลพฺภตีติ ‘‘อาคโตสี’’ติ วตฺตพฺเพ วตฺตมานสมีปตฺตา ‘‘อาคจฺฉสี’’ติ เอวํ วตฺตมานโวหาเรน วตฺตุํ ลพฺภติฯ ลกฺขณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถานุสารโต เวทิตพฺพํฯ โส เอว นโยติ ‘‘อาคโตมฺหี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อาคจฺฉามี’’ติ อยมฺปิ วตฺตมานสมีเป วตฺตมานโวหาโรติ ทสฺเสติฯ

[348-349] ยสฺมา ปน น สกฺกา เกวลํ ยาจนาย กิญฺจิ กาตุํ, ตสฺมา ‘‘สยํ ยาจิตเกหิ อุปกรเณหี’’ติ อธิปฺปายตฺโถ วุตฺโตฯ อุทฺธํมุขํ ลิตฺตา อุลฺลิตฺตา, อโธมุขํ ลิตฺตา อวลิตฺตาฯ ยสฺมา ปน อุทฺธํมุขํ ลิมฺปนฺตา เยภุยฺเยน อนฺโต ลิมฺปนฺติ, อโธมุขํ ลิมฺปนฺตา จ พหิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุลฺลิตฺตาติ อนฺโตลิตฺตา, อวลิตฺตาติ พหิลิตฺตา’’ติฯ ตตฺถ อุลฺลิตฺตา นาม ฐเปตฺวา ตุลาปิฏฺฐสงฺฆาตวาตปานธูมฉิทฺทาทิเภทํ อเลโปกาสํ อวเสเส เลโปกาเส กุฏฺเฏหิ สทฺธิํ ฆเฏตฺวา ฉทนสฺส อนฺโต สุธาย วา มตฺติกาย วา ลิตฺตาฯ อวลิตฺตา นาม วุตฺตนเยเนว ฉทนสฺส พหิ ลิตฺตาฯ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตา นาม ตเถว ฉทนสฺส อนฺโต จ พหิ จ ลิตฺตาฯ

พฺยญฺชนํ สเมตีติ ‘‘การยมาเนนา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อุทฺทิฏฺฐปทสฺส ‘‘การาเปนฺเตนา’’ติ เหตุกตฺตุวเสเนว นิทฺเทสสฺส กตตฺตา พฺยญฺชนํ สเมติฯ ยทิ เอวํ ‘‘กโรนฺโต วา การาเปนฺโต วา’’ติ กสฺมา ตสฺส ปทภาชนํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘อตฺตนา วิปฺปกตํ ปเรหิ ปริโยสาเปตี’’ติอาทิวจนโต ‘‘กโรนฺเตนปิ อิธ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิธ วุตฺตนเยเนวาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนวฯ อุโภเปเตติ การกการาปกาฯ การยมาเนนาติ อิมินาว ปเทน สงฺคหิตาติ กถํ สงฺคหิตาฯ น หิ การยมาโน กโรนฺโต นาม โหติ, เอวํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ – ยสฺมา กโรนฺเตนปิ การยมาเนนปิ อิธ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํ, ตสฺมา การยมาเนน เอวํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ วุตฺเต ปเคว กโรนฺเตนาติ อิทํ อตฺถโต อาคตเมวาติ ‘‘การยมาเนนา’’ติ ภควตา วุตฺตํฯ ตโต ‘‘การยมาเนนา’’ติ วุตฺเต สามตฺถิยโต ลพฺภมาโนปิ อตฺโถ เตเนว สงฺคหิโต นาม โหตีติฯ

พฺยญฺชนํ วิโลมิตํ ภเวยฺยาติ ยสฺมา ‘‘การยมาเนนา’’ติ อิมสฺส ‘‘กโรนฺเตนา’’ติ อิทํ ปริยายวจนํ น โหติ, ตสฺมา กโรนฺเตน วา การาเปนฺเตน วาติ ปทตฺถวเสน นิทฺเทเส กเต พฺยญฺชนํ วิรุทฺธํ ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ อตฺถมตฺตเมวาติ ปทตฺถโต สามตฺถิยโต จ ลพฺภมานํ อตฺถมตฺตเมวฯ

อุทฺเทโสติ อุทฺทิสิตพฺโพฯ อพฺโพหาริกนฺติ อปฺปมาณํฯ ‘‘อายามโต จ วิตฺถารโต จา’’ติ อวตฺวา วิกปฺปตฺถสฺส วา-สทฺทสฺส วุตฺตตฺตา เอกโตภาเคน วฑฺฒิเตปิ อาปตฺติเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย ปนา’’ติอาทิมาหฯ ติหตฺถาติ วฑฺฒกีหตฺเถน ติหตฺถาฯ ปมาณยุตฺโต มญฺโจติ ปกติวิทตฺถิยา นววิทตฺถิปฺปมาโณ มญฺโจฯ ปมาณิกา กาเรตพฺพาติ อุกฺกฏฺฐปฺปมาณํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา อุกฺกฏฺฐปฺปมาณยุตฺตาว กุฏิ อเทสิตวตฺถุกา น วฏฺฏติ, ปมาณโต ปน อูนตรา อเทสิตวตฺถุกาปิ วฏฺฏตีติ กสฺสจิ สนฺเทโห สิยาติ ตํนิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปมาณโต อูนตรมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปมาณโต อูนตรนฺติ ปาฬิยํ วุตฺตปฺปมาณโต อูนตรํฯ ปจฺฉิเมน ปมาเณน จตุหตฺถโต อูนตรา กุฏิ นาม น โหตีติ จตุหตฺถโต ปฏฺฐาย กุฏิลกฺขณปฺปตฺตํ กุฏิํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุหตฺถํ ปญฺจหตฺถมฺปี’’ติ วุตฺตํฯ กลลเลโปติ เกนจิ สิเลเสน กตเลโป, ตมฺพมตฺติกาทิกลลเลโป วาฯ อเลโป เอวาติ อพฺโพหาริกาเยวาติ อธิปฺปาโยฯ ปิฏฺฐสงฺฆาโฏ ทฺวารพาหาฯ โอโลเกตฺวาปีติ อปโลเกตฺวาปิ, อปโลกนกมฺมวเสนปิ กาตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ

[353] ยถา สีหาทีนํ โคจราย ปกฺกมนฺตานํ นิพทฺธคมนมคฺโค น วฏฺฏติ, เอวํ หตฺถีนมฺปิ นิพทฺธคมนมคฺโค น วฏฺฏติฯ เอเตสนฺติ สีหาทีนํฯ จาริภูมีติ โคจรภูมิฯ น คหิตาติ น วาริตาติ อธิปฺปาโยฯ อาโรคฺยตฺถายาติ นิรุปทฺทวตฺถายฯ เสสานีติ ปุพฺพณฺณนิสฺสิตาทีนิฯ ปุพฺพณฺณนิสฺสิตนฺติ เอตฺถ ปุพฺพณฺณวิรุหนฏฺฐานํ ปุพฺพณฺณ-สทฺเทน คหิตํฯ เตนาห – ‘‘สตฺตนฺนํ ธญฺญานํ…เป.… ฐิต’’นฺติฯ อภิหนนฺติ เอตฺถาติ อพฺภาฆาตํฯ ‘‘เวริฆร’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘โจรานํ มารณตฺถาย กต’’นฺติ วุตฺตํฯ ธมฺมคนฺธิกาติ หตฺถปาทาทิฉินฺทนคนฺธิกาฯ

อาวิชฺชิตุํ น สกฺกา โหตีติ ฉินฺทตฏาทิสมฺภวโต น สกฺกา โหติ อาวิชฺชิตุํฯ ปาจินนฺติ กุฏิวตฺถุสามนฺตา จินิตพฺพอธิฏฺฐานํฯ กิญฺจาปิ อิธ ปุพฺพปโยคสหปโยคานํ อทินฺนาทาเน วิย วิเสโส นตฺถิ, ตถาปิ เตสํ วิภาเคน ทสฺสนํ ฉินฺทิตฺวา ปุน กาตพฺพาติ เอตฺถ กุฏิยา เภทนปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ กตํฯ ตทตฺถายาติ ตจฺฉนตฺถายฯ เอวํ กตนฺติ อเทสิตวตฺถุํ ปมาณาติกฺกนฺตํ วา กตํฯ ทารุนา กตํ กุฏฺฏํ เอตฺถาติ ทารุกุฏฺฏิกา, กุฏิฯ สิลากุฏฺฏิกนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปณฺณสาลนฺติ พหิ ปณฺเณหิ ฉาเทตพฺพํ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตํ กุฏิเมว วทติฯ เตเนวาห ‘‘สภิตฺติจฺฉทนํ ลิมฺปิสฺสามี’’ติฯ

อนฺโตเลเปเนว นิฏฺฐาเปตุกามํ สนฺธาย ‘‘อนฺโตเลเป วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ พหิเลเป วาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมิํ ทฺวารพทฺเธ วา วาตปาเน วา ฐปิเตติ โยเชตพฺพํฯ ตสฺโสกาสนฺติ ตสฺส ทฺวารพทฺธสฺส วา วาตปานสฺส วา โอกาสํฯ ปุน วฑฺเฒตฺวา วาติ ปุพฺเพว ฐปิโตกาสํ ขุทฺทกํ เจ, เภทเนน ปุน วฑฺเฒตฺวาฯ เลโป น ฆฏิยตีติ ปุพฺเพ ทินฺนเลโป ทฺวารพทฺเธน วา วาตปาเนน วา สทฺธิํ น ฆฏิยติ, เอกาพทฺธํ หุตฺวา น ติฏฺฐตีติ วุตฺตํ โหติฯ นฺติ ทฺวารพทฺธํ วา วาตปานํ วาฯ ปฐมเมว สงฺฆาทิเสโสติ เลปกิจฺจสฺส นิฏฺฐิตตฺตา ทฺวารพทฺธํ วา วาตปานํ วา ฐปนโต ปุพฺเพเยว สงฺฆาทิเสโสฯ อฏฺฐงฺคุลมตฺเตน อปฺปตฺตจฺฉทนํ กตฺวาติ เอตฺถ เอวํ เม อาปตฺติ น สิยาติ ภิตฺติยํ วา ฉทเน วา เอกงฺคุลมตฺตมฺปิ โอกาสํ เลเปน อฆเฏตฺวา ฐเปติ, วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ มตฺติกากุฏฺฏเมว มตฺติกาเลปสงฺขฺยํ คจฺฉตีติ อาห – ‘‘สเจ มตฺติกาย กุฏฺฏํ กโรติ, ฉทนเลเปน สทฺธิํ ฆฏเน อาปตฺตี’’ติฯ อุภินฺนํ อนาปตฺตีติ ปุริมสฺส เลปสฺส อฆฏิตตฺตา ทุติยสฺส อตฺตุทฺเทสิกตาสมฺภวโต อุภินฺนํ อนาปตฺติ, ตสฺมา วินาปิ วตฺตสีเสน เตน อนาณตฺโต ตสฺส กโรมีติ กโรติ, อุภินฺนํ อนาปตฺติเยวฯ สเจ เตน อาณตฺโต กโรติ, มูลฏฺฐสฺเสว อาปตฺติฯ

[354] ฉตฺติํส จตุกฺกานิ นาม ‘‘ภิกฺขุ กุฏิํ กโรตี’’ติอาทิมฺหิ ปฐมวาเร อเทสิตวตฺถุกจตุกฺกํ เทสิตวตฺถุกจตุกฺกํ ปมาณาติกฺกนฺตจตุกฺกํ ปมาณิกจตุกฺกํ อเทสิตวตฺถุกปฺปมาณาติกฺกนฺตจตุกฺกํ เทสิตวตฺถุกปฺปมาณิกจตุกฺกนฺติ ฉ จตุกฺกานิ, เอวํ สมาทิสติวาราทีสุปิ ปญฺจสูติ ฉตฺติํสฯ อาปตฺติเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตานีติ ‘‘สารมฺเภ เจ ภิกฺขุ วตฺถุสฺมิํ อปริกฺกมเน’’ติ อวิเสเสน มาติกาย วุตฺตตฺตา สารมฺภอปริกฺกมเนสุปิ สงฺฆาทิเสโสว สิยาติ มิจฺฉาคาหนิวตฺตนตฺถํ สารมฺเภ อปริกฺกมเน จ ทุกฺกฏํ, อเทสิตวตฺถุกตาย ปมาณาติกฺกนฺตตาย จ สงฺฆาทิเสโสติ เอวํ อาปตฺติเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตานิฯ

[355-361] ‘‘ทฺวีหิ สงฺฆาทิเสเสหี’’ติ วตฺตพฺเพ วิภตฺติพฺยตฺตเยน จ วจนพฺยตฺตเยน จ ทฺวินฺนํ สงฺฆาทิเสเสนาติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทฺวีหิ สงฺฆาทิเสเสหิ…เป.… อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติฯ ‘‘อญฺญสฺส วา ทาตพฺพา’’ติ วุตฺตตฺตา วิปฺปกตํ กุฏิํ ลภิตฺวา อตฺตโน อตฺถาย กโรนฺตสฺสปิ อาทิโต ปฏฺฐาย อกตตฺตา อนาปตฺติเยวาติ วทนฺติฯ อปจินิตพฺพาติ วิทฺธํเสตพฺพาฯ ภูมิสมํ กตฺวาติ กุฏิวตฺถุสมํ กตฺวาฯ

[364] น เหตฺถ เลโป ฆฏิยตีติ ฉทนเลปสฺส อภาวโต วุตฺตํ, วิสุํเยว อนุญฺญาตตฺตา ปน สเจปิ เลณสฺส อนฺโต อุปริภาเค จิตฺตกมฺมาทิกรณตฺถํ เลปํ เทนฺติ, วฏฺฏติเยวฯ เลปทานวเสน อกตา อิฏฺฐกาทิคุหา คุหา นามาติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ติเณหิ วา ปณฺเณหิ วา ฉาทิตกุฏิกาว วุตฺตาติ ‘‘กุกฺกุฏจฺฉิกเคหํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ‘‘ฉทนํ ทณฺฑเกหี’’ติอาทินา ปุน ตํ ทสฺเสนฺเตหิ ติณปณฺณจฺฉทนา กุฏิกาว วุตฺตาฯ ฉทนํ ทณฺฑเกหิ ชาลพนฺธํ กตฺวาติ ฉทนํ ทีฆโต ติริยโต จ ฐปิตทณฺฑเกหิ ชาลํ วิย พนฺธิตฺวาฯ โอคุมฺเผตฺวาติ ติณาทิํ วิทฺธํเสตฺวาฯ ภิตฺติเลเปน สทฺธิํ เลเป ฆฏิเตติ เอตฺถ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตภาวสฺส ฉทนํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา สเจปิ ภิตฺติเลเปน อนตฺถิโก โหติ, ฉทนเลเป สมนฺตโต ภิตฺติยา อปฺปมตฺตเกนปิ ฆฏิเต ภิตฺติเลเปน วินาปิ อาปตฺติเยวาติ วทนฺติฯ อุปจิกาโมจนตฺถเมว เหฏฺฐา ปาสาณกุฏฺฏํ กตฺวา ตํ อลิมฺปิตฺวา อุปริ ลิมฺปติ, เลโป น ฆฏิยติ นาม, อนาปตฺติเยวาติ อิมินา อฏฺฐกถาวจเนน ตํ น สเมติฯ ตตฺถ เกจิ วทนฺติ ‘‘ภิตฺติํ อลิมฺปิตุกามตาย อภาวโต ฉทนเลเป ปาสาณกุฏฺเฏน สทฺธิํ ฆฏิเตปิ ตตฺถ อนาปตฺติ วุตฺตา’’ติ, ตมฺปิ น ยุตฺตํฯ

‘‘อุปจิกาโมจนตฺถเมวา’’ติ หิ วุตฺตตฺตา ปาสาณกุฏฺเฏ ปุน ลิมฺปิตุกามตาย อภาโวเยว วิญฺญายติ, เตเนว ‘‘ตํ อลิมฺปิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ‘‘อุลฺลิตฺตาทิภาโว…เป.… ฉทนเมว สนฺธาย วุตฺโต’’ติ อิทํ สติปิ ภิตฺติเลเป ฉทนเลเปน วินา อาปตฺติ น โหตีติ ฉทนเลปสฺส ปธานภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน ภิตฺติเลเปน วินาปิ อาปตฺติ โหตีติ ทสฺสนตฺถนฺติ วทนฺติ, อิทเมว เจตฺถ ยุตฺตตรนฺติ อมฺหากํ ขนฺติฯ เอตฺถาติ ติณกุฏิกายฯ

เอตฺถ จ ติณกุฏิกาย เอว สพฺพถา อนาปตฺติภาวสฺส ทสฺสนํ ปริวารปาฬิํ อาเนตฺวา ติณกุฏิกาย สารมฺภาทิปจฺจยาปิ อนาปตฺติภาโว สุเขน สกฺกา สาเธตุนฺติ กตํฯ ติณกุฏิกาย จ สพฺพถา อนาปตฺติภาเว สาธิเต เตเนว นเยน เลณคุหาทีสุปิ สารมฺภาทิปจฺจยาปิ อนาปตฺติภาโว สกฺกา วิญฺญาตุนฺติฯ เตเนว ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถา หิ ติณกุฏิกาย สารมฺภาทิปจฺจยาปิ อนาปตฺติภาเว สาธิเต เตเนว นเยน อญฺญสฺสตฺถาย กโรนฺตสฺสปิ สารมฺภาทิปจฺจยาปิ อนาปตฺติภาโว อตฺถโต ทสฺสิโตเยว โหติฯ เอวญฺจ สติ ภิกฺขุ สมาทิสิตฺวา ปกฺกมติ ‘‘กุฏิํ เม กโรถา’’ติ, สมาทิสติ จ เทสิตวตฺถุกา จ โหตุ อนารมฺภา จ สปริกฺกมนา จาติ, ตสฺส กุฏิํ กโรนฺติ อเทสิตวตฺถุกํ สารมฺภํ อปริกฺกมนํฯ ‘‘อาปตฺติ การุกานํ ติณฺณํ ทุกฺกฏาน’’นฺติ ปาฬิยํ อญฺญสฺสตฺถาย กโรนฺตสฺสปิ สารมฺภาทิปจฺจยาปิ ทุกฺกฏํ กสฺมา วุตฺตนฺติ อิมํ โจทนํ มนสิ นิธาย ‘‘ยํ ปน…เป.… อกรณปจฺจยา วุตฺต’’นฺติ อิทํ วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – อญฺญสฺสตฺถาย กโรนฺตสฺสปิ สารมฺภาทิปจฺจยาปิ อนาปตฺติเยวฯ ‘‘อาปตฺติ การุกานํ ติณฺณํ ทุกฺกฏาน’’นฺติ อิทํ ปน อญฺญสฺสตฺถาย กโรนฺตสฺส น สารมฺภาทิปจฺจยา อาปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, กิญฺจรหิ ยถาสมาทิฏฺฐาย อกรณปจฺจยา อาปตฺติทสฺสนตฺถนฺติฯ ยสฺมา พหูสุ โปตฺถเกสุ สตโสธิตสมฺมเต จ ปุราณโปตฺถเก อยเมว ปาฐกฺกโม ทิสฺสติ, ตสฺมา ยถาทิฏฺฐปาฐานุกฺกเมเนเวตฺถ อตฺโถ ปกาสิโตฯ กตฺถจิ โปตฺถเก ปน ‘‘กุฏิลกฺขณปฺปตฺตมฺปิ กุฏิํ…เป.… อนาปตฺตี’’ติ อิมสฺสานนฺตรํ ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิปาฐํ ลิขนฺติ, เอวญฺจ สติ ตตฺถ อธิปฺปาโย ปากโฏเยวฯ อนาปตฺตีติ วตฺวาติ อุโปสถาคารญฺจ ภวิสฺสติ, อหญฺจ วสิสฺสามีติอาทีสุ วาสาคารตฺถาย เอว อนิยมิตตฺตา อนาปตฺตีติ วตฺวาฯ

ปมาณาติกฺกนฺตกุฏิกรณลกฺขณา กิริยาเยว, อเทสิตวตฺถุมูลิกายปิ อาปตฺติยา องฺคํ โหติ ปมาณาติกฺกนฺตมูลิกายปิ, ตทุภยํ เอกโต กตฺวา ‘‘กิริยากิริยโต’’ติ วุตฺตํฯ วตฺถุํ อเทสาเปตฺวา ปมาณยุตฺตํ กุฏิํ กโรนฺตสฺสปิ วตฺถุํ เทสาเปตฺวา อกิริยาย กุฏิกรณกิริยาย จ สมุฏฺฐานโต กิริยากิริยโตว สมุฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํฯ อจิตฺตกนฺติ ปณฺณตฺติอชานนจิตฺเตน อจิตฺตกํฯ อุลฺลิตฺตาทีนํ อญฺญตรตา, เหฏฺฐิมปฺปมาณสมฺภโว, อเทสิตวตฺถุตา, ปมาณาติกฺกนฺตตา, อตฺตุทฺเทสิกตา, วาสาคารตา, เลปฆฏฺฏนาติ อิมาเนตฺถ ฉ วา สตฺต วา องฺคานิฯ

กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา

[365] สตฺตเม เอวํนามเก นคเรติ โกสมฺพีนามเกฯ ตสฺส กิร นครสฺส อารามโปกฺขรณีอาทีสุ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ โกสมฺพรุกฺขาว อุสฺสนฺนา อเหสุํ, ตสฺมา โกสมฺพีติ สงฺขฺยํ อคมาสิฯ กุสุมฺพสฺส นาม อิสิโน อสฺสมโต อวิทูเร มาปิตตฺตาติ เอเกฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กุสุมฺพสฺส อิสิโน นิวาสภูมิ โกสมฺพี, ตสฺส จ อวิทูเร ภวตฺตา นครํ โกสมฺพีติ สงฺขฺยํ คตนฺติฯ โฆสิตนามเกน กิร เสฏฺฐินา โส การิโตติ เอตฺถ โก โฆสิตเสฏฺฐิ, กถญฺจาเนน โส อาราโม การิโตติ? ปุพฺเพ กิร อทฺทิลรฏฺฐํ นาม อโหสิฯ ตโต โกตูหลโก นาม ทลิทฺโท ฉาตกภเยน สปุตฺตทาโร สุภิกฺขํ รฏฺฐํ คจฺฉนฺโต ปุตฺตํ วหิตุํ อสกฺโกนฺโต ฉฑฺเฑตฺวา อคมาสิฯ มาตา นิวตฺติตฺวา ตํ คเหตฺวา คตาฯ เต เอกํ โคปาลกคามํ ปวิสิํสุฯ โคปาลกานญฺจ ตทา พหุปายาโส ปฏิยตฺโต โหติ, ตโต ปายาสํ ลภิตฺวา ภุญฺชิํสุฯ อถ โส ปุริโส พหุตรํ ปายาสํ ภุตฺโต ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต รตฺติภาเค กาลํ กตฺวา ตตฺเถว สุนขิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา กุกฺกุโร ชาโต, โส โคปาลกสฺส ปิโย อโหสิฯ โคปาลโก จ ปจฺเจกพุทฺธํ อุปฏฺฐาติฯ ปจฺเจกพุทฺโธปิ ภตฺตกิจฺจกาเล กุกฺกุรสฺส เอกํ ปิณฺฑํ เทติฯ โส ปจฺเจกพุทฺเธ สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา โคปาลเกน สทฺธิํ ปณฺณสาลมฺปิ คจฺฉติ, โคปาลเก อสนฺนิหิเต ภตฺตเวลายํ สยเมว คนฺตฺวา กาลาโรจนตฺถํ ปณฺณสาลทฺวาเร ภุสฺสติ, อนฺตรามคฺเคปิ จณฺฑมิเค ทิสฺวา ภุสฺสิตฺวา ปลาเปติฯ โส ปจฺเจกพุทฺเธ มุทุเกน จิตฺเตน กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติฯ ตตฺราสฺส ‘‘โฆสกเทวปุตฺโต’’ตฺเวว นามํ อโหสิฯ

โส เทวโลกโต จวิตฺวา โกสมฺพิยํ เอกสฺมิํ กุลฆเร นิพฺพตฺติฯ ตํ อปุตฺตโก กิร เสฏฺฐิ ตสฺส มาตาปิตูนํ ธนํ ทตฺวา ปุตฺตํ กตฺวา อคฺคเหสิฯ อถ อตฺตโน ปุตฺเต ชาเต สตฺตกฺขตฺตุํ ฆาตาเปตุํ อุปกฺกมิฯ โส ปุญฺญวนฺตตาย สตฺตสุปิ ฐาเนสุ มรณํ อปฺปตฺวา อวสาเน เอกาย เสฏฺฐิธีตาย เวยฺยตฺติเยน ลทฺธชีวิโก อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺฐิฏฺฐานํ ปตฺวา โฆสิตเสฏฺฐิ นาม ชาโตฯ อญฺเญปิ โกสมฺพิยํ กุกฺกุฏเสฏฺฐิ, ปาวาริยเสฏฺฐีติ ทฺเว เสฏฺฐิโน อตฺถิ, อิมินา สทฺธิํ ตโย อเหสุํฯ

เตน จ สมเยน เตสํ สหายกานํ เสฏฺฐีนํ กุลูปกา ปญฺจสตา อิสโย ปพฺพตปาเท วสิํสุฯ เต กาเลน กาลํ โลณมฺพิลเสวนตฺถํ มนุสฺสปถํ อาคจฺฉนฺติฯ อเถกสฺมิํ วาเร คิมฺหสมเย มนุสฺสปถํ อาคจฺฉนฺตา นิรุทกํ มหากนฺตารํ อติกฺกมิตฺวา กนฺตารปริโยสาเน มหนฺตํ นิคฺโรธรุกฺขํ ทิสฺวา จินฺเตสุํ ‘‘ยาทิโส อยํ รุกฺโข, อทฺธา เอตฺถ มเหสกฺขาย เทวตาย ภวิตพฺพํ, สาธุ วตสฺส, สเจ โน ปานียํ วา ปริโภชนียํ วา ทเทยฺยา’’ติฯ เทวตา อิสีนํ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา ‘‘อิเมสํ สงฺคหํ กริสฺสามี’’ติ อตฺตโน อานุภาเวน วิฏปนฺตรโต นงฺคลสีสมตฺตํ อุทกธารํ ปวตฺเตสิฯ อิสิคโณ รชตกฺขนฺธสทิสํ อุทกวฏฺฏิํ ทิสฺวา อตฺตโน ภาชเนหิ อุทกํ คเหตฺวา ปริโภคํ กตฺวา จินฺเตสิ ‘‘เทวตาย อมฺหากํ ปริโภคุทกํ ทินฺนํ, อิทํ ปน อคามกํ มหารญฺญํ, สาธุ วตสฺส, สเจ โน อาหารมฺปิ ทเทยฺยา’’ติฯ เทวตา อิสีนํ อุปกปฺปนวเสน ทิพฺพานิ ยาคุขชฺชกาทีนิ ทตฺวา สนฺตปฺเปสิฯ

อิสโย จินฺตยิํสุ ‘‘เทวตาย อมฺหากํ ปริโภคุทกมฺปิ โภชนมฺปิ สพฺพํ ทินฺนํ, สาธุ วตสฺส , สเจ โน อตฺตานํ ทสฺเสยฺยา’’ติฯ เทวตา เตสํ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา อุปฑฺฒกายํ ทสฺเสสิฯ เทวเต มหตี เต สมฺปตฺติ, กิํ กมฺมํ กตฺวา อิมํ สมฺปตฺติํ อธิคตาสีติฯ นาติมหนฺตํ ปริตฺตกํ กมฺมํ กตฺวาติฯ อุปฑฺฒุโปสถกมฺมํ นิสฺสาย หิ เทวตาย สมฺปตฺติ ลทฺธาฯ