วตฺตุกามวารกถาวณฺณนา

[215] เกวลญฺหิยนฺติ เกวลญฺหิ อยํฯ ‘‘วาโร’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ ตงฺขณญฺเญว ชานาตีติ ‘‘ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทิมฺหิ วุตฺเต ตทตฺถสฺส ปกติยา วิชานนลกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอวํ ปน วจีเภทํ อกตฺวา ปกฺกมนาทีสุ อญฺญตโร ภิกฺขุ ‘‘มํ อรหาติ ชานาตู’’ติ ตมฺหา อาวาสา ปฐมํ ปกฺกมตีติ อาคตวตฺถุมฺหิ วิย ตสฺมิํ ขเณ อวิทิเตปิ นิกฺขนฺตมตฺเต ปาราชิกํฯ ชานนลกฺขณนฺติ ‘‘ตงฺขเณ ชานนํ นาม อีทิส’’นฺติ วุตฺตลกฺขณํ ฯ วิญฺญตฺติปเถติ กายวจีวิญฺญตฺตีนํ คหณโยคฺเค ปเทเส, ปกติจกฺขุนา ปกติโสเตน จ ทฏฺฐุํ โสตุญฺจ อรหฏฺฐาเนติ วุตฺตํ โหติฯ เตน วิญฺญตฺติปถํ อติกฺกมิตฺวา ฐิโต เจ โกจิ ทิพฺเพน จกฺขุนา ทิพฺพาย จ โสตธาตุยา ทิสฺวา สุตฺวา จ ชานาติ, น ปาราชิกนฺติ ทีเปติฯ อสฺสุตปุพฺพสฺส ‘‘กิมิทํ วุตฺต’’นฺติ สํสยุปฺปตฺติสพฺภาวโต ‘‘สุตํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ปฐมํ วจนมตฺตํ อสฺสุตปุพฺเพนปิ ‘‘ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กิมิท’’นฺติ สนฺเทหํ อนุปฺปาเทตฺวา ‘‘ฌานํ นาม กิเรส สมาปชฺชี’’ติ เอตฺตกมตฺเตปิ ญาเต ปาราชิกํ โหติเยวฯ

อนาปตฺติเภทกถาวณฺณนา

[222] อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺสาติ อติกฺกมิตฺวา อวตฺตุกามสฺส, ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อย’’นฺติ อสลฺลกฺเขนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ สรูปโต ปน ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺสา’’ติ วินีตวตฺถูสุ ตตฺถ ตตฺถ อาคตวตฺถุวเสน เวทิตพฺโพฯ ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อย’’นฺติ อสลฺลกฺเขตฺวา วทนฺโตปิ โวหารโต อญฺญํ พฺยากโรนฺโต นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อญฺญํ พฺยากโรนฺตสฺสา’’ติฯ

ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภายนฺโตปีติ ‘‘อิมสฺส มยิ นตฺถิภาวํ อญฺเญปิ ชานนฺตา อตฺถิ นุ โข’’ติ ภายนฺโตปิฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา

[223] เสกฺขภูมิยนฺติ อิมินา ฌานภูมิมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ ติณฺณํ วิเวกานนฺติ กายจิตฺตอุปธิวิเวกานํฯ

ปิณฺฑาย จรณสฺส โภชนปริโยสานตฺตา วุตฺตํ ‘‘ยาว โภชนปริโยสาน’’นฺติฯ ภุตฺวา อาคจฺฉนฺตสฺสปิ ปุน วุตฺตนเยเนว สมฺภาวนิจฺฉาย จีวรสณฺฐปนาทีนิ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวฯ

[225] อาราธนีโย, อาวุโส, ธมฺโม อารทฺธวีริเยนาติ วตฺถุทฺวยํ เอกสทิสมฺปิ ทฺวีหิ ภิกฺขูหิ วิสุํ วิสุํ อาโรจิตตฺตา ภควตา วินิจฺฉินิตํ สพฺพมฺปิ วินีตวตฺถูสุ อาโรเปตพฺพนฺติ ปาฬิยํ อาโรปิตํฯ

[226] ปสาทภญฺญนฺติ เกวลํ ปสาทมตฺเตน ภณนํ, น ปน ‘‘สภาวโต เอเต อรหนฺโตเยวา’’ติ จินฺเตตฺวาฯ เตเนเวตฺถ อนาปตฺติ วุตฺตาฯ ยทิ ปน ‘‘เอเต สภาวโต อรหนฺโตเยวา’’ติ มญฺญมาโน ‘‘อายนฺตุ โภนฺโต อรหนฺโต’’ติอาทีนิ วทติ, น สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ

[227] ปทสา คมนํ สนฺธาย กติกาย กตตฺตา ‘‘ยาเนน วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิชฺชามยิทฺธิํ สนฺธาย ‘‘อิทฺธิยา’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญมญฺญํ รกฺขนฺตีติ ‘‘โย อิมมฺหา อาวาสา ปฐมํ ปกฺกมิสฺสติ, ตํ มยํ ‘อรหา’ติ ชานิสฺสามา’’ติ เอวํ กติกาย กตตฺตา อปุพฺพาจริมํ อสุทฺธจิตฺเตน คจฺฉนฺตาปิ สห นิกฺขนฺตภาวโต อญฺญมญฺญํ รกฺขนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา อญฺญมญฺญสฺส หตฺถํ คณฺหนฺโต วิย คจฺฉนฺโตปิ ‘อุฏฺเฐถ คจฺฉาม, เอถ คจฺฉามา’ติ เอวํ สํวิทหิตฺวา คมเน ปุพฺพาปรํ คจฺฉนฺโตปิ นาปชฺชตี’’ติ วทนฺติฯ เอตํ ปน อธมฺมิกํ กติกวตฺตนฺติ ‘‘อิธ อรหนฺโตเยว วสนฺตูติ ยทิ ภิกฺขู กติกํ กโรนฺติ, เอตํ อธมฺมิกํ กติกวตฺต’’นฺติ จูฬคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ เหฏฺฐา วุตฺตํ ปน สพฺพมฺปิ กติกวตฺตํ สนฺธาย เอตํ วุตฺตนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ นานาเวรชฺชกาติ นานาชนปทวาสิโนฯ สงฺฆลาโภติ ยถาวุฑฺฒํ อตฺตโน ปาปุณนโกฏฺฐาโสฯ อยญฺจ ปฏิกฺเขโป อิมินาว นีหาเรน พหิสีมฏฺฐานํ อวิเสเสน สงฺฆลาภสฺส สามิภาวาปาทนํ สนฺธาย กโตฯ วิเสสโต ปน พหิสีมฏฺฐานมฺปิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เอเกกโกฏฺฐาสโต ‘‘เอตฺตกํ ทาตุํ, อีทิสํ วา ทาตุํ, เอตฺตกานํ วา ทาตุํ, อีทิสสฺส วา ทาตุํ รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ อปโลกนกมฺมํ กตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติฯ

[228] อายสฺมา จ ลกฺขโณติอาทีสุ โก ปนายสฺมา ลกฺขโณ, กสฺมา จสฺส ลกฺขโณติ นามํ อโหสิ, โก จายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน, กสฺมา จ สิตํ ปาตฺวากาสีติ ตํ สพฺพํ ปกาเสตุํ ‘‘ยฺวาย’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ลกฺขณสมฺปนฺเนนาติ ปุริสลกฺขณสมฺปนฺเนนฯ พฺรหฺมสเมนาติ พฺรหฺมตฺตภาวสเมนฯ อีสกํ หสิตํ สิตนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘มนฺทหสิต’’นฺติฯ อฏฺฐิกสงฺขลิกนฺติ นยิทํ อวิญฺญาณกํ อฏฺฐิสงฺขลิกมตฺตํ, อถ โข เอโก เปโตติ อาห ‘‘เปตโลเก นิพฺพตฺตํ สตฺต’’นฺติฯ เอเต อตฺตภาวาติ เปตตฺตภาวาฯ น อาปาถํ อาคจฺฉนฺตีติ เทวตฺตภาวา วิย ปกติยา อาปาถํ น อาคจฺฉนฺติฯ

เตสํ ปน รุจิยา อาปาถํ อาคจฺเฉยฺยุํฯ มนุสฺสานํ ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺฐานา กรุณาติ อาห ‘‘การุญฺเญ กตฺตพฺเพ’’ติฯ อตฺตโน จ สมฺปตฺติํ พุทฺธญาณสฺส จ สมฺปตฺตินฺติ ปจฺเจกํ สมฺปตฺติ-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ ตทุภยํ วิภาเวตุํ ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อตฺตโน จ สมฺปตฺติํ อนุสฺสริตฺวา สิตํ ปาตฺวากาสี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ธมฺมธาตูติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สนฺธาย วทติ, ธมฺมธาตูติ วา ธมฺมานํ สภาโวฯ อุปปตฺตีติ ชาติฯ อุปปตฺติสีเสน หิ ตถารูปํ อตฺตภาวํ วทติฯ ทุสฺสทฺธาปยา โหนฺติ, ตทสฺส เตสํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายฯ ทุสฺสทฺธาปยาติ อิทญฺจ น ลกฺขณตฺเถรํ สนฺธาย วุตฺตํ, เย ปน สุณนฺติ ‘‘เอวํ กิร วุตฺต’’นฺติ, เต สนฺธายฯ อถ ลกฺขณตฺเถโร กสฺมา น อทฺทส, กิมสฺส ทิพฺพจกฺขุ นตฺถีติ? โน นตฺถิ, มหาโมคฺคลฺลาโน ปน อาวชฺเชนฺโต อทฺทส, อิตโร อนาวชฺชเนน น อทฺทสฯ

วิตุเฑนฺตีติ วินิวิชฺฌิตฺวา เฑนฺติ, อสิธารูปเมหิ ติขิเณหิ โลหตุณฺฑเกหิ วิชฺฌิตฺวา วิชฺฌิตฺวา อิโต จิโต จ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘วินิวิชฺฌิตฺวา คจฺฉนฺตี’’ติฯ ‘‘วิตุทนฺตี’’ติ วา ปาโฐฯ ผาสุฬนฺตริกาหีติ ภุมฺมตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํฯ โลหตุณฺฑเกหีติ โลหสลากาสทิเสหิ, กาฬโลหมเยเหว วา ตุณฺฑเกหิฯ ปสาทุสฺสทาติ อิมินา อฏฺฐิสงฺฆาตมตฺตํ หุตฺวา ปญฺญายมานานมฺปิ กายปฺปสาทสฺส พลวภาวํ ทสฺเสติฯ ปกฺกคณฺฑสทิสาติ อิมินา ปน อติวิย มุทุสภาวตํ ทสฺเสติฯ อจฺฉริยํ วตาติ ครหนจฺฉริยํ นาเมตํฯ

จกฺขุภูตาติ สมฺปตฺตทิพฺพจกฺขุกา, โลกสฺส จกฺขุภูตาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยตฺราติ เหตุอตฺเถ นิปาโตติ อาห ‘‘ยตฺราติ การณวจน’’นฺติฯ อปฺปมาเณ สตฺตนิกาเย, เต จ โข วิภาเคน กามภวาทิเภเท ภเว, นิรยาทิเภทา คติโย, นานตฺตกายนานตฺตสญฺญีอาทิวิญฺญาณฏฺฐิติโย, ตถารูเป สตฺตาวาเส จ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจ เม อุปเนตุํ ปจฺจกฺขํ กโรนฺเตนฯ

โคฆาตโกติ คุนฺนํ อภิณฺหํ หนนโกฯ เตนาห ‘‘วธิตฺวา วธิตฺวา’’ติฯ ตสฺสาติ คุนฺนํ หนนกมฺมสฺสฯ อปราปริยกมฺมสฺสาติ อปราปริยเวทนียกมฺมสฺสฯ

พลวตา โคฆาตกกมฺเมน วิปาเก ทียมาเน อลทฺโธกาสํ อปราปริยเวทนียํ, ตสฺมิํ วิปกฺกวิปาเก อิทานิ ลทฺโธกาสํ ‘‘อวเสสกมฺม’’นฺติ วุตฺตํฯ กมฺมสภาคตายาติ กมฺมสฺส สภาคภาเวน สทิสภาเวนฯ อารมฺมณสภาคตายาติ อารมฺมณสฺส สภาคภาเวน สทิสภาเวนฯ ยาทิเส หิ อารมฺมเณ ปุพฺเพ ตํ กมฺมํ ตสฺส จ วิปาโก ปวตฺโต, ตาทิเสเยว อารมฺมเณ อิทํ กมฺมํ อิมสฺส วิปาโก จ ปวตฺโตติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสนา’’ติฯ ภวติ หิ ตํสทิเสปิ ตพฺโพหาโร ยถา โส เอว ติตฺติโร, ตานิเยว โอสธานีติฯ ยสฺมา กมฺมสริกฺขกวิสเย ‘‘กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา’’ติ ทฺวยเมว วุตฺตํ, ยสฺมา จ คตินิมิตฺตํ วิย กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตญฺจ กมฺมโต ภินฺนํ วิสุํ หุตฺวา น ติฏฺฐติ, ตสฺมา สริกฺขกวิปากทานสฺส การณภาวโต ยตฺถ กมฺมสริกฺขเกน วิปาเกน ภวิตพฺพํ, ตตฺถ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา คเหตฺวา ปฏิสนฺธิ โหตีติ วทนฺติฯ เตเนวาห – ‘‘ตสฺส กิร…เป.… นิมิตฺตํ อโหสี’’ติฯ ตตฺถ นิมิตฺตํ อโหสีติ ปุพฺเพ กตูปจิตสฺส เปตูปปตฺตินิพฺพตฺตนวเสน กโตกาสสฺส ตสฺส กมฺมสฺส นิมิตฺตภูตํ อิทานิ ตถา อุปฏฺฐหนฺตํ ตสฺส วิปากสฺส นิมิตฺตํ อารมฺมณํ อโหสิฯ โสติ โคฆาตโกฯ อฏฺฐิกสงฺขลิกเปโต ชาโต กมฺมสริกฺขกวิปากวเสนฯ

[229] เปสิโย กตฺวาติ คาวิํ วธิตฺวา วธิตฺวา โคมํสํ ผาเลตฺวา เปสิโย กตฺวาฯ สุกฺขาเปตฺวาติ กาลนฺตรํ ฐปนตฺถํ สุกฺขาเปตฺวาฯ สุกฺขาปิตมํสเปสีนญฺหิ วลฺลูรสมญฺญาติฯ นิปฺปกฺขจมฺเมติ วิคตปกฺขจมฺเมฯ อุรพฺเภ หนฺตีติ โอรพฺภิโกฯ เอฬเกติ อเชฯ นิวาปปุฏฺเฐติ อตฺตนา ทินฺนนิวาเปน โปสิเต อสินา วธิตฺวา วธิตฺวา วิกฺกิณนฺโตฯ เอกํ มิคนฺติ ทีปกมิคํฯ การณาหีติ ยาตนาหิฯ ญตฺวาติ กมฺมฏฺฐานํ ญตฺวาฯ เปสุญฺญุปสํหารวเสน อิโต สุตํ อมุตฺร, อมุตฺร วา สุตํ อิธ สูเจตีติ สูจโกฯ อนยพฺยสนํ ปาเปสิ มนุสฺเสติ สมฺพนฺโธฯ

วินิจฺฉยามจฺโจติ รญฺญา อฑฺฑกรเณ ฐปิโต วินิจฺฉยมหามตฺโตฯ โส หิ คามชนกายํ กูฏฏฺเฐน วญฺเจตีติ ‘‘คามกูโฏ’’ติ วุจฺจติฯ เกจิ ‘‘ตาทิโสเยว คามเชฏฺฐโก คามกูโฏ’’ติ วทนฺติฯ

สเมน ภวิตพฺพํ ธมฺมฏฺโฐติ วตฺตพฺพโตฯ รหสฺสงฺเค นิสีทนวเสน วิสมา นิสชฺชา อโหสิฯ ผุสนฺโตติ เถยฺยาย ผุสนฺโตฯ

[230] อนิสฺสโรติ มาตุคาโม สสามิโก อตฺตโน ผสฺเส อนิสฺสโรฯ ธํสิตฺวาติ ภสฺสิตฺวา อปคนฺตฺวาฯ มงฺคนวเสน อุลตีติ มงฺคุลิ, วิรูปพีภจฺฉภาเวน ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘วิรูปํ ทุทฺทสิกํ พีภจฺฉ’’นฺติฯ

อุทฺธํ อุทฺธํ อคฺคินา ปกฺกสรีรตาย อุปฺปกฺกํ, เหฏฺฐโต ปคฺฆรณวเสน กิลินฺนสรีรตาย โอกิลินี, อิโต จิโต จ องฺคารสมฺปริกิณฺณตาย โอกิรินีฯ เตนาห ‘‘สา กิรา’’ติอาทิฯ องฺคารจิตเกติ องฺคารสญฺจเยฯ สรีรโต ปคฺฆรนฺติ อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉานิ เสทคตานิฯ ตสฺส กิร รญฺโญติ กาลิงฺคสฺส รญฺโญฯ นาฏกินีติ นจฺจนกิจฺเจ อธิคตา อิตฺถีฯ เสทนฺติ เสทนํ, ตาปนนฺติ อตฺโถฯ

อสีสกํ กพนฺธํ หุตฺวา นิพฺพตฺติ กมฺมายูหนกาเล ตถา นิมิตฺตคฺคหณปริจยโตฯ ลามกภิกฺขูติ หีนาจารตาย ลามโก, ภิกฺขุเวสตาย ภิกฺขาหาเรน ชีวนโต จ ภิกฺขุฯ จิตฺตเกฬินฺติ จิตฺตรุจิยํ ตํ ตํ กีฬนฺโตฯ อยเมวาติ ภิกฺขุวตฺถุสฺมิํ วุตฺตนโย เอวฯ

[231] นิสฺเสวาลปณกกทฺทโมติ ติลพีชกาทิเภเทน เสวาเลน นีลมณฺฑูกปิฏฺฐิวณฺเณน อุทกปิฏฺฐํ ฉาเทตฺวา นิพฺพตฺตปณเกน กทฺทเมน จ วิรหิโตฯ สุนฺทเรหิ ติตฺเถหีติ สุขาวคาหณฏฺฐานตาย กทฺทมาทิโทสวิรหโต จ สุนฺทเรหิ ติตฺเถหิฯ ตโต อุทกทหโต ตํเหตุ, ตํ อุปนิสฺสายาติ อตฺโถฯ นาคภวนคโตปิ หิ โส รหโท ตโต อุปริมนุสฺสโลเก ชลาสเยน สมฺพนฺโธ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตโต อยํ ตโปทา สนฺทตี’’ติฯ อถ วา ตโตติ นาคภวเน อุทกทหโต อยํ ตโปทา สนฺทติฯ ตญฺหิ อุปริภูมิตลํ อาโรหติ, อุณฺหภาเวน ตปนโต ตปํ อุทกํ เอติสฺสาติ อนฺวตฺถนามวเสน ตโปทาติ วุจฺจติฯ เปตโลโกติ เปตานํ อาวาสฏฺฐานํฯ

เกจิ ปน ‘‘เปตโลโกติ โลหกุมฺภีนิรยา อิธาธิปฺเปตา’’ติ วทนฺติ, นครสฺส ปน ปริโต ปพฺพตปาทวนนฺตเรสุ พหู เปตาวาสาปิ สนฺเตวฯ สฺวายมตฺโถ เปตวตฺถุปาฬิยา ลกฺขณสํยุตฺเตน อิมาย จ วินีตวตฺถุปาฬิยา ทีเปตพฺโพฯ

กตหตฺถาติ ถิรตรํ ลกฺเขสุ อวิรชฺฌนสรกฺเขปาฯ อีทิสา ปน ตตฺถ วสีภูตา กตหตฺถา นาม โหนฺติ, ตสฺมา โย สิปฺปเมว อุคฺคณฺหาติ, โส กตหตฺโถ นาม น โหติ, อิเม ปน กตหตฺถา, จิณฺณวสีภาวาติ วุตฺตํ โหติฯ สิปฺปทสฺสนวเสน กตํ ราชกุลานิ อุเปจฺจ อสนํ สรกฺเขโป เอเตหีติ กตุปาสนา, ราชกุลาทีสุ ทสฺสิตสิปฺปาติ วุตฺตํ โหติฯ ปภคฺโคติ ปราชิโตฯ

[232] โทสทสฺสน ปุพฺพก รูป วิราค ภาวนา สงฺขาต ปฏิปกฺข ภาวนาวเสน ปฏิฆสญฺญานํ สุปฺปหีนตฺตา มหตาปิ สทฺเทน อรูปสมาปตฺติโต น วุฏฺฐาติ, ตถา ปน น สุปฺปหีนตฺตา สพฺพรูปาวจรสมาปตฺติโต วุฏฺฐานํ สิยาติ อิธ อาเนญฺชสมาธีติ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อเนชํ อจลํ กายวาจาวิปฺผนฺทวิรหิตํ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ’’นฺติฯ อญฺญตฺถ ปน สมาธิปจฺจนีกานํ อติทูรตาย น อิญฺชตีติ อาเนญฺโชติ อรูปาวจรสมาธิ วุจฺจติฯ สมาธิปริปนฺถเก ธมฺเมติ วิตกฺกวิจาราทิเก สนฺธาย วทติฯ วิตกฺกาทีสุ อาทีนวสลฺลกฺขณสฺส น สุฏฺฐุกตภาวํ สนฺธายาห ‘‘น สุฏฺฐุ ปริโสเธตฺวา’’ติฯ

นนุ จายมายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ภควโต ปฐมวสฺเสว อภินวปฺปตฺตอรหตฺโต, อิทญฺจ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปาราชิกํ วีสติมวสฺสโต อุปริ ปญฺญตฺตํ, กถํ อิมสฺส วตฺถุโน อิมสฺมิํ ปาราชิเก ภควตา วินิจฺฉิตภาโว วุตฺโตติ? นายํ โทโสฯ อยญฺเหตฺถ อาจริยานํ กถามคฺโค – อปญฺญตฺเตปิ สิกฺขาปเท เถรสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อตฺตโน อปฺปติรูปํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ เอส วทตี’’ติ มญฺญมานา ภิกฺขู เถรสฺส โทสํ อาโรเปนฺตา อุชฺฌายิํสุฯ ภควา จ เถรสฺส ตถาวจเน การณํ ทสฺเสตฺวา นิทฺโทสภาวํ กโรนฺโต ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, โมคฺคลฺลานสฺสา’’ติ อาหฯ สงฺคีติการกา ปน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิการตฺตา ตมฺปิ วตฺถุํ อาเนตฺวา อิธ อาโรเปสุนฺติฯ

สาวกานํ อุปฺปฏิปาฏิยา อนุสฺสรณํ นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘น อุปฺปฏิปาฏิยา’’ติ อาหฯ

อสญฺญสมาปตฺตินฺติ สญฺญาวิราคภาวนาย วาโยกสิณนิพฺพตฺติตํ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติํ วทติฯ ปุพฺเพนิวาสญาณํ จุติปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตมฺปิ อนนฺตรปจฺจยกฺกมวนฺตานํ อรูปธมฺมานํ วเสเนว คณฺหาตีติ อาห – ‘‘ตติเย อตฺตภาเว จุติเมว อทฺทสา’’ติฯ นยโต สลฺลกฺเขสีติ วฏฺเฏ สํสรณกสตฺตานํ ขนฺธานํ อภาวกาโล นาม นตฺถิ, อสญฺญภเว ปน อจิตฺตกา หุตฺวา ปญฺจ กปฺปสตานิ ปวตฺตนฺติ, อิมินา นเยน สลฺลกฺเขสิฯ ทุกฺกรํ กตนฺติ ขนฺธวิกลสฺส ปุพฺเพนิวาสสฺส อนุสฺสรณํ ฐเปตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธํ น สกฺกา อญฺเญหิ กาตุนฺติ นยโต สลฺลกฺเขนฺเตนปิ ทุกฺกรํ กตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปฏิวิทฺธาติ ปฏิวิทฺธสทิสาฯ ยถา นาม โกจิ ธนุสิปฺเป กตหตฺโถ เอกํ เกสสงฺขาตํ วาลํ สตกฺขตฺตุํ วิทาเลตฺวา ตโต เอกํ อํสุํ คเหตฺวา วาติงฺคณผลสฺส มชฺฌฏฺฐาเน พนฺธิตฺวา อปรํ อํสุํ กณฺฑสฺส อคฺคโกฏิยํ ยถา ตสฺส อํสุสฺส อูกามตฺตํ วา ลิกฺขามตฺตํ วา กณฺฑสฺส อคฺคโกฏิโต อธิกํ หุตฺวา ติฏฺฐติ, เอวํ พนฺธิตฺวา อุสภมตฺเต ฐาเน ฐิโต กณฺฑพทฺธาย วาลโกฏิยา วาติงฺคณพทฺธํ วาลสฺส โกฏิํ ปฏิวิชฺเฌยฺย , เอวเมว อิมินาปิ กตํ ทุกฺกรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโคฯ ยทิทนฺติ โย อยํฯ ลิงฺควิปลฺลาสวเสเนตํ วุตฺตํฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคมนวณฺณนา

[233] อิธาติ อิมสฺมิํ ภิกฺขุวิภงฺเคฯ อุทฺทิฏฺฐาติ อิธ ปาติโมกฺขวเสน อโนสาริตตฺตา จตฺตาโร ปาราชิกาว อุทฺทิฏฺฐา กถิตาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ยทิ เอวํ เหฏฺฐา ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานมฺปิ วุตฺตตฺตา ปาราชิกาว อุทฺทิฏฺฐาติ กสฺมา วุตฺตาติ? ปาราชิกาธิการตฺตา สนฺเตสุปิ ถุลฺลจฺจยทุกฺกเฏสุ อิธ ปาราชิกาว วุตฺตาฯ เยสํ…เป.… อสํวาโสติ อิมมตฺถํ วา ทีเปตุกาโม ตํสมฺพนฺเธน ‘‘อุทฺทิฏฺฐา จตฺตาโร ปาราชิกา’’ติ อาหฯ ตตฺถายสฺมนฺเตติอาทิกํ ปน อนุญฺญาตปาติโมกฺขุทฺเทสกฺกโมปิ อยเมว, นาญฺโญติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ภิกฺขุนีนํ อสาธารณานิ จตฺตารีติ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา วชฺชปฏิจฺฉาทิกา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา อฏฺฐวตฺถุกาติ อิมานิ จตฺตาริ ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูหิ อสาธารณานิ นามฯ เอเตสุ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา นาม ยา กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุตา เตเนว ราเคน อวสฺสุตสฺส มนุสฺสปุริสสฺส อกฺขกานํ อโธ ชาณุมณฺฑลานํ กปฺปรานญฺจ อุปริ เยน เกนจิ สรีราวยเวน อามสนาทิํ สาทิยติ, ตสฺสา อธิวจนํฯ ยา ปน ภิกฺขุนี อญฺญิสฺสา ภิกฺขุนิยา ปาราชิกสงฺขาตํ วชฺชํ ชานํ ปฏิจฺฉาเทติ, สา วชฺชปฏิจฺฉาทิกา นามฯ สมคฺเคน ปน สงฺเฆน อุกฺขิตฺตํ ภิกฺขุํ ยา ภิกฺขุนี ยํทิฏฺฐิโก โส โหติ, ตสฺสา ทิฏฺฐิยา คหณวเสน อนุวตฺตติ, สา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา นามฯ ยา ปน กายสํสคฺคราเคน ตินฺตา ตถาวิธสฺเสว ปุริสสฺส หตฺถคฺคหณํ วา สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหณํ วา สาทิยติ, กายสํสคฺคสงฺขาตสฺส อสทฺธมฺมสฺส ปฏิเสวนตฺถาย ปุริสสฺส หตฺถปาเส สนฺติฏฺฐติ วา, ตตฺถ ฐตฺวา สลฺลปติ วา, สงฺเกตํ วา คจฺฉติ, ปุริสสฺส อาคมนํ วา สาทิยติ, เกนจิ วา ปฏิจฺฉนฺโนกาสํ ปวิสติ, หตฺถปาเส วา ฐตฺวา กายํ อุปสํหรติ, อยํ อฏฺฐวตฺถุกา นามาติ เวทิตพฺพํฯ

วตฺถุวิปนฺนาติ ปพฺพชฺชุปสมฺปทาย อวตฺถุภาวโต วตฺถุวิปนฺนาฯ เนสญฺหิ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปณฺฑโก ปพฺพาเชตพฺโพ, โย ปพฺพาเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทินา ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ ปฏิกฺขิตฺตาฯ ตสฺมา เต ภิกฺขุภาวาย อภพฺพตฺตา ปาราชิกาปนฺนสทิสตาย ‘‘ปาราชิกา’’ติ วุตฺตาฯ ตพฺภาวภาวิตาย ภิกฺขุภาโว วสติ เอตฺถาติ วตฺถุ, ปุคฺคลานํ ภิกฺขุภาวารหตาฯ สา ปน ปพฺพชฺชกฺขนฺธกาคตสพฺพโทสวิรหิตสมฺปตฺติยุตฺตตาฯ ตํ วิปนฺนํ ปณฺฑกภาวาทิโยเคน เยสํ เต วตฺถุวิปนฺนาฯ อเหตุกปฏิสนฺธิกาติ อิมินา เตสํ วิปากาวรเณน สมนฺนาคตภาวํ ทสฺเสนฺโต มคฺคาวรเณ การณมาหฯ ปาราชิกาปนฺนสทิสตฺตา ปาราชิกาฯ เถยฺยสํวาสกาทิกมฺมํ มาตุฆาตาทิกํ วิย อานนฺตริยํ น โหตีติ อาห ‘‘อิเมสํ ติณฺณํ สคฺโค อวาริโต’’ติฯ

ทีฆตาย ลมฺพมานํ องฺคชาตเมตสฺสาติ ลมฺพีฯ โส เอตฺตาวตา น ปาราชิโก, อถ โข ยทา อนภิรติยา ปีฬิโต อตฺตโน องฺคชาตํ มุเข วา วจฺจมคฺเค วา ปเวเสติ, ตทา ปาราชิโก โหติฯ มุทุ ปิฏฺฐิ เอตสฺสาติ มุทุปิฏฺฐิโก, กตปริกมฺมาย มุทุกาย ปิฏฺฐิยา สมนฺนาคโตฯ โสปิ ยทา อนภิรติยา ปีฬิโต อตฺตโน องฺคชาตํ อตฺตโน มุขวจฺจมคฺเคสุ อญฺญตรํ ปเวเสติ, ตทา ปาราชิโก โหติฯ