สุทฺธิกวารกถาวณฺณนา

[200] อุลฺลปนาการนฺติ สมาปชฺชินฺติอาทิอุลฺลปนาการํฯ อาปตฺติเภทนฺติ ‘‘น ปฏิวิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติอาทิอาปตฺติเภทํฯ ปุน อาเนตฺวา ปฐมชฺฌานาทีหิ น โยชิตนฺติ เอตฺถ ‘‘ปฐมชฺฌาเนนา’’ติ ปาโฐติ คณฺฐิปเท วุตฺตํ, ตเทว ยุตฺตํฯ

กตฺตุสาธโนปิ ภณิต-สทฺโท โหตีติ อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ เยน จิตฺเตน มุสา ภณติ, เตเนว จิตฺเตน น สกฺกา ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานิตุํ, อนฺตรนฺตรา ปน อญฺเญน จิตฺเตน ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานาตีติ วุตฺตํ ‘‘ภณนฺตสฺส โหติ มุสา ภณามี’’ติฯ อยเมตฺถ อตฺโถ ทสฺสิโตติ ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต มุสาวาโทติ อยเมตฺถ อตฺโถ ทสฺสิโตฯ น สกฺกา น ภวิตุนฺติ ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย อาโภคํ กตฺวา ภณิตตฺตา น สกฺกา น ภวิตุํฯ อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพติ ปุพฺพภาคกฺขเณ ‘‘มุสา ภณิสฺสามี’’ติ อาโภคํ วินา สหสา ภณนฺตสฺส วจนกฺขเณ ‘‘มุสา เอต’’นฺติ อุปฏฺฐิเตปิ นิวตฺเตตุมสกฺกุเณยฺยตาย อวิสยภาวโต อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพฯ ทวาติ สหสาฯ รวาติ อญฺญํ วตฺตุกามสฺส ขลิตฺวา อญฺญภณนํฯ

ตํ ชานาตีติ ตํญาณํ, ตสฺส ภาโว ตํญาณตา, ญาณสฺส อตฺถสํเวทนนฺติ อตฺโถฯ ญาณสโมธานนฺติ ญาณสฺส พหุภาโว, เอกจิตฺตุปฺปาเท อเนกญาณตาติ อตฺโถฯ น หิ สกฺกา…เป.… ชานิตุนฺติ อารมฺมณกรณสฺส อภาวโต วุตฺตํฯ อสมฺโมหาวโพโธ จ อีทิสสฺส ญาณสฺส นตฺถิ, ‘‘ภณิสฺสามี’’ติ ปวตฺตจิตฺตํ ‘‘ภณามี’’ติ ปวตฺตจิตฺตสฺส ปจฺจโย หุตฺวา นิรุชฺฌติ, ตญฺจ ‘‘ภณิต’’นฺติ ปวตฺตจิตฺตสฺส ปจฺจโย หุตฺวาติ อาห – ‘‘ปุริมํ ปุริมํ ปน…เป.… นิรุชฺฌตี’’ติฯ ตสฺมิํ ปุพฺพภาเค สติ ‘‘เสสทฺวยํ น เหสฺสตี’’ติ เอตํ นตฺถิ, อวสฺสํ โหติเยวาติ วุตฺตํ โหติ, ภณิสฺสามีติ ปุพฺพภาเค สติ ‘‘ภณามิ ภณิต’’นฺติ เอตํ ทฺวยํ น น โหติ, โหติเยวาติ อธิปฺปาโยฯ เอกํ วิย ปกาสตีติ อเนกกฺขเณ อุปฺปนฺนมฺปิ จิตฺตํ เอกกฺขเณ อุปฺปนฺนสทิสํ หุตฺวา ปกาสติฯ

สมาปชฺชินฺติอาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน สมาปชฺชามิ, สมาปนฺโนติ อิมานิ ทฺเว สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ สมาปชฺชิํ, สมาปนฺโนติ อิเมสํ อสติปิ กาลนานตฺเต วจนวิเสสํ สนฺธาย วิสุํ คหณํฯ

[207] สกภาวปริจฺจชนวเสนาติ อตฺตโน สนฺตกภาวสฺส ปริจฺจชนวเสนฯ มคฺคุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ วิย ‘‘สราโค สโทโส’’ติ วตฺตพฺพตาภาวโต จตฺตมฺปิ เกจิ คณฺหนฺติ, นยิทเมวนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘วนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ น หิ ยํ เยน วนฺตํ, โส ปุน ตํ อาทิยติฯ เตนาห ‘‘อนาทิยนภาวทสฺสนวเสนา’’ติฯ วนฺตมฺปิ กิญฺจิ สนฺตติลคฺคํ สิยา, นยิทเมวนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘มุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘สนฺตติโต วิโมจนวเสนา’’ติฯ มุตฺตมฺปิ กิญฺจิ มุตฺตพนฺธนํ วิย ผลํ กุหิญฺจิ ติฏฺฐติ, น เอวมิทนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปหีโน’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘กฺวจิ อนวฏฺฐานทสฺสนวเสนา’’ติฯ ยถา กิญฺจิ ทุนฺนิสฺสฏฺฐํ ปุน อาทาย สมฺมเทว นิสฺสฏฺฐํ ปฏินิสฺสฏฺฐนฺติ วุจฺจติ, เอวํ วิปสฺสนาย นิสฺสฏฺฐํ อาทินฺนสทิสํ มคฺเคน ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺฐํ นาม โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปฏินิสฺสฏฺโฐ’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อาทินฺนปุพฺพสฺส ปฏินิสฺสคฺคทสฺสนวเสนา’’ติฯ อุกฺเขฏิโตติ อุตฺตาสิโต, อุตฺตาเสตฺวา ปลาปิโตติ วุตฺตํ โหติฯ โย จ อุตฺตาเสตฺวา ปลาปิโต, น ปุน โส ตํ ฐานํ อาคจฺฉตีติ อาห ‘‘ปุน อนลฺลียนภาวทสฺสนวเสนา’’ติ, ปุน อาคนฺตฺวา สนฺตาเน อนุปฺปตฺติภาวทสฺสนวเสนาติ อตฺโถฯ ขิฏ-สทฺทํ สทฺทสตฺถวิทู อุตฺตาสตฺเถ ปฐนฺตีติ อาห – ‘‘สฺวายมตฺโถ สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺโพ’’ติฯ อณุเยว อณุสหคตํ, อติขุทฺทกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

สุทฺธิกวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วตฺตุกามวารกถาวณฺณนา

[215] เกวลญฺหิยนฺติ เกวลญฺหิ อยํฯ ‘‘วาโร’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ ตงฺขณญฺเญว ชานาตีติ ‘‘ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทิมฺหิ วุตฺเต ตทตฺถสฺส ปกติยา วิชานนลกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอวํ ปน วจีเภทํ อกตฺวา ปกฺกมนาทีสุ อญฺญตโร ภิกฺขุ ‘‘มํ อรหาติ ชานาตู’’ติ ตมฺหา อาวาสา ปฐมํ ปกฺกมตีติ อาคตวตฺถุมฺหิ วิย ตสฺมิํ ขเณ อวิทิเตปิ นิกฺขนฺตมตฺเต ปาราชิกํฯ ชานนลกฺขณนฺติ ‘‘ตงฺขเณ ชานนํ นาม อีทิส’’นฺติ วุตฺตลกฺขณํ ฯ วิญฺญตฺติปเถติ กายวจีวิญฺญตฺตีนํ คหณโยคฺเค ปเทเส, ปกติจกฺขุนา ปกติโสเตน จ ทฏฺฐุํ โสตุญฺจ อรหฏฺฐาเนติ วุตฺตํ โหติฯ เตน วิญฺญตฺติปถํ อติกฺกมิตฺวา ฐิโต เจ โกจิ ทิพฺเพน จกฺขุนา ทิพฺพาย จ โสตธาตุยา ทิสฺวา สุตฺวา จ ชานาติ, น ปาราชิกนฺติ ทีเปติฯ อสฺสุตปุพฺพสฺส ‘‘กิมิทํ วุตฺต’’นฺติ สํสยุปฺปตฺติสพฺภาวโต ‘‘สุตํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ปฐมํ วจนมตฺตํ อสฺสุตปุพฺเพนปิ ‘‘ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กิมิท’’นฺติ สนฺเทหํ อนุปฺปาเทตฺวา ‘‘ฌานํ นาม กิเรส สมาปชฺชี’’ติ เอตฺตกมตฺเตปิ ญาเต ปาราชิกํ โหติเยวฯ

อนาปตฺติเภทกถาวณฺณนา

[222] อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺสาติ อติกฺกมิตฺวา อวตฺตุกามสฺส, ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อย’’นฺติ อสลฺลกฺเขนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ สรูปโต ปน ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺสา’’ติ วินีตวตฺถูสุ ตตฺถ ตตฺถ อาคตวตฺถุวเสน เวทิตพฺโพฯ ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อย’’นฺติ อสลฺลกฺเขตฺวา วทนฺโตปิ โวหารโต อญฺญํ พฺยากโรนฺโต นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อญฺญํ พฺยากโรนฺตสฺสา’’ติฯ

ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภายนฺโตปีติ ‘‘อิมสฺส มยิ นตฺถิภาวํ อญฺเญปิ ชานนฺตา อตฺถิ นุ โข’’ติ ภายนฺโตปิฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา

[223] เสกฺขภูมิยนฺติ อิมินา ฌานภูมิมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ ติณฺณํ วิเวกานนฺติ กายจิตฺตอุปธิวิเวกานํฯ

ปิณฺฑาย จรณสฺส โภชนปริโยสานตฺตา วุตฺตํ ‘‘ยาว โภชนปริโยสาน’’นฺติฯ ภุตฺวา อาคจฺฉนฺตสฺสปิ ปุน วุตฺตนเยเนว สมฺภาวนิจฺฉาย จีวรสณฺฐปนาทีนิ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวฯ

[225] อาราธนีโย, อาวุโส, ธมฺโม อารทฺธวีริเยนาติ วตฺถุทฺวยํ เอกสทิสมฺปิ ทฺวีหิ ภิกฺขูหิ วิสุํ วิสุํ อาโรจิตตฺตา ภควตา วินิจฺฉินิตํ สพฺพมฺปิ วินีตวตฺถูสุ อาโรเปตพฺพนฺติ ปาฬิยํ อาโรปิตํฯ