เมนู

ปทภาชนียวณฺณนา

[199] อสุภชฺฌานาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน กายคตาสติชฺฌานญฺจ กสิณชฺฌานญฺจ สงฺคณฺหาติฯ เตน ‘‘กายคตาสติชฺฌานํ ปถวีกสิณชฺฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทิํ วทนฺโตปิ ปาราชิโกว โหตีติ เวทิตพฺพํฯ วิโมกฺโขติ เอตฺถ วิ-สทฺโท วิเสสตฺโถ วิวิธตฺโถ วาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุฏฺฐุ มุตฺโต’’ติอาทิฯ วิโมกฺโขติ จตฺตาโร อริยมคฺคาฯ ตสฺส สคุณโต สุญฺญตาทินามลาภํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส ปนาย’’ นฺติอาทิฯ มคฺโค หิ นาม ปญฺจหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรเสน วา ปจฺจนีเกน วา สคุเณน วา อารมฺมเณน วา อาคมเนน วาฯ สเจ หิ สงฺขารุเปกฺขา อนิจฺจโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ, สเจ ทุกฺขโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ, สเจ อนตฺตโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ, อิทํ สรสโต นามํ นามฯ ยสฺมา ปเนส อนิจฺจานุปสฺสนาย สงฺขารานํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา นิจฺจนิมิตฺตธุวนิมิตฺตสสฺสตนิมิตฺตานิ ปชหนฺโต อาคโต, ตสฺมา อนิมิตฺโตฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย ปน สุขสญฺญํ ปหาย ปณิธิํ ปตฺถนํ สุกฺขาเปตฺวา อาคตตฺตา อปฺปณิหิโตฯ อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสตฺตปุคฺคลสญฺญํ ปหาย สงฺขารานํ สุญฺญโต ทิฏฺฐตฺตา สุญฺญโตติ อิทํ ปจฺจนีกโต นามํ นามฯ

ราคาทีหิ ปเนส สุญฺญตตฺตา สุญฺญโตฯ รูปนิมิตฺตาทีนํ ราคนิมิตฺตาทีนํเยว วา อภาเวน อนิมิตฺโตฯ ราคาทิปณิธิอาทีนํ อภาวโต อปฺปณิหิโตติ อิทมสฺส สคุณโต นามํฯ สฺวายํ สุญฺญตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตญฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ สุญฺญโต อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ, อิทมสฺส อารมฺมณโต นามํฯ อาคมนํ ปน ทุวิธํ วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนญฺจฯ ตตฺถ มคฺเค วิปสฺสนาคมนํ ลพฺภติ, ผเล มคฺคาคมนํฯ อนตฺตานุปสฺสนา หิ สุญฺญตา นาม, สุญฺญตวิปสฺสนาย มคฺโค สุญฺญโตฯ อนิจฺจานุปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม, อนิมิตฺตวิปสฺสนาย มคฺโค อนิมิตฺโตฯ อิทํ ปน นามํ น อภิธมฺมปริยาเยน ลพฺภติฯ ตถา หิ ตํ สงฺขารนิมิตฺตสฺส อวิชหนโต น นิปฺปริยาเยน อนิมิตฺตํ, สุตฺตนฺตปริยาเยน ปน ลพฺภติฯ ตตฺร หิ โคตฺรภุญาณํ อนิมิตฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิมิตฺตนามกํ หุตฺวา สยํ อาคมนิยฏฺฐาเน ฐตฺวา มคฺคสฺส นามํ เทตีติ วทนฺติ, เตน มคฺโค อนิมิตฺโตติ วุตฺโตฯ มคฺคาคมเนน ปน ผลํ อนิมิตฺตนฺติ ยุชฺชติเยวฯ ทุกฺขานุปสฺสนา สงฺขาเรสุ ปณิธิํ สุกฺขาเปตฺวา อาคตตฺตา อปฺปณิหิตา นาม, อปฺปณิหิตวิปสฺสนาย มคฺโค อปฺปณิหิโต, อปฺปณิหิตมคฺคสฺส ผลํ อปฺปณิหิตํฯ เอวํ วิปสฺสนา อตฺตโน นามํ มคฺคสฺส เทติ, มคฺโค ผลสฺสาติ อิทํ อาคมนโต นามํฯ สุญฺญตฺตาติ วิวิตฺตตฺตาฯ น หิ มคฺเค ราคาทโย สนฺติ, อุปรูปริ อุปฺปชฺชนกราคาทีนํ การณตฺตา ราคาทโย นิมิตฺตนฺติ อาห ‘‘ราคโทสโมหนิมิตฺเตหี’’ติฯ สวิคฺคหานํ วิย อุปฏฺฐานมฺเปตฺถ นิมิตฺตนฺติ วทนฺติฯ

ราคาทโยว ปวตฺติฏฺฐานฏฺเฐน ปณิธีติ อาห ‘‘ราคโทสโมหปณิธีน’’นฺติฯ

วตฺถุวิชฺชาทิํ สนฺธาย อวจนโต ‘‘วิชฺชานํ ลาภีมฺหี’’ติ วุตฺเตปิ โหติฯ เอเกกโกฏฺฐาสวเสนาติ สติปฏฺฐานจตุกฺกาทิเอเกกโกฏฺฐาสวเสนฯ กิญฺจาปิ มหาอฏฺฐกถายมฺปิ เอเกกโกฏฺฐาสวเสเนว ทสฺสิตํ, ตตฺถ ปน ‘‘โลกุตฺตรานํ สติปฏฺฐานาน’’นฺติอาทินา ปจฺเจกํ โลกุตฺตร-สทฺทํ โยเชตฺวา เอเกกโกฏฺฐาสวเสเนว วุตฺตํ, อิธ โลกุตฺตร-สทฺเทน วินาติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ ตตฺถาติ เตสุ โกฏฺฐาเสสุฯ

นนุ จ ‘‘กิเลสปฺปหานเมวา’’ติ กสฺมา วุตฺตํฯ น หิ กิเลสานํ ปหานมตฺตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม โหตีติ โย วเทยฺย, ตํ สนฺธาย กิเลสปฺปหานสฺส มคฺคกิจฺจตฺตา กิจฺจวเสน มคฺโค ทีปิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กามราคํ สนฺธาย ‘‘ตติยมคฺเคน หิ ราคโทสานํ ปหาน’’นฺติ วุตฺตํ, น ปน รูปราคอรูปราเค สนฺธายฯ น หิ เต เตน ปหียนฺติ จตุตฺถมคฺเคน ปหาตพฺพตฺตาฯ

ราคา จิตฺตํ วินีวรณตาติ ราคา จิตฺตสฺส วินีวรณตาติ วุตฺตํ โหติฯ ราคา วิมุตฺตสฺส จิตฺตสฺส ตสฺเสว ราคนีวรณสฺส อภาเวน วิคตนีวรณตฺตา วินีวรณตาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

ยา จ ปญฺจ วิชฺชาติ โยเชตพฺพํฯ นิพฺพฏฺฏิตโลกุตฺตรตฺตาติ วิสุํเยว โลกโต อปคตโลกุตฺตรตฺตาฯ ยถา วินา โลกุตฺตร-สทฺเทน ‘‘สติปฏฺฐานาทีนํ ลาภีมฺหี’’ติ วุตฺเตปิ ปาราชิกํ โหติ, เอวมิธาปิ ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทาย ลาภีมฺหีติ วุตฺเตปิ โหติเยวา’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ กิญฺจาปิ ยุชฺชติ, อถ โข มหาอฏฺฐกถายํ วิภาเคน วุตฺตตฺตา น สกฺกา เอวมิทํ วตฺตุนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘มหาอฏฺฐกถายํ ปน…เป.… น สกฺกา อญฺญํ ปมาณํ กาตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ตตฺเถว ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

สุทฺธิกวารกถาวณฺณนา

[200] อุลฺลปนาการนฺติ สมาปชฺชินฺติอาทิอุลฺลปนาการํฯ อาปตฺติเภทนฺติ ‘‘น ปฏิวิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติอาทิอาปตฺติเภทํฯ ปุน อาเนตฺวา ปฐมชฺฌานาทีหิ น โยชิตนฺติ เอตฺถ ‘‘ปฐมชฺฌาเนนา’’ติ ปาโฐติ คณฺฐิปเท วุตฺตํ, ตเทว ยุตฺตํฯ

กตฺตุสาธโนปิ ภณิต-สทฺโท โหตีติ อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ เยน จิตฺเตน มุสา ภณติ, เตเนว จิตฺเตน น สกฺกา ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานิตุํ, อนฺตรนฺตรา ปน อญฺเญน จิตฺเตน ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานาตีติ วุตฺตํ ‘‘ภณนฺตสฺส โหติ มุสา ภณามี’’ติฯ อยเมตฺถ อตฺโถ ทสฺสิโตติ ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต มุสาวาโทติ อยเมตฺถ อตฺโถ ทสฺสิโตฯ น สกฺกา น ภวิตุนฺติ ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย อาโภคํ กตฺวา ภณิตตฺตา น สกฺกา น ภวิตุํฯ อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพติ ปุพฺพภาคกฺขเณ ‘‘มุสา ภณิสฺสามี’’ติ อาโภคํ วินา สหสา ภณนฺตสฺส วจนกฺขเณ ‘‘มุสา เอต’’นฺติ อุปฏฺฐิเตปิ นิวตฺเตตุมสกฺกุเณยฺยตาย อวิสยภาวโต อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพฯ ทวาติ สหสาฯ รวาติ อญฺญํ วตฺตุกามสฺส ขลิตฺวา อญฺญภณนํฯ

ตํ ชานาตีติ ตํญาณํ, ตสฺส ภาโว ตํญาณตา, ญาณสฺส อตฺถสํเวทนนฺติ อตฺโถฯ ญาณสโมธานนฺติ ญาณสฺส พหุภาโว, เอกจิตฺตุปฺปาเท อเนกญาณตาติ อตฺโถฯ น หิ สกฺกา…เป.… ชานิตุนฺติ อารมฺมณกรณสฺส อภาวโต วุตฺตํฯ อสมฺโมหาวโพโธ จ อีทิสสฺส ญาณสฺส นตฺถิ, ‘‘ภณิสฺสามี’’ติ ปวตฺตจิตฺตํ ‘‘ภณามี’’ติ ปวตฺตจิตฺตสฺส ปจฺจโย หุตฺวา นิรุชฺฌติ, ตญฺจ ‘‘ภณิต’’นฺติ ปวตฺตจิตฺตสฺส ปจฺจโย หุตฺวาติ อาห – ‘‘ปุริมํ ปุริมํ ปน…เป.… นิรุชฺฌตี’’ติฯ ตสฺมิํ ปุพฺพภาเค สติ ‘‘เสสทฺวยํ น เหสฺสตี’’ติ เอตํ นตฺถิ, อวสฺสํ โหติเยวาติ วุตฺตํ โหติ, ภณิสฺสามีติ ปุพฺพภาเค สติ ‘‘ภณามิ ภณิต’’นฺติ เอตํ ทฺวยํ น น โหติ, โหติเยวาติ อธิปฺปาโยฯ เอกํ วิย ปกาสตีติ อเนกกฺขเณ อุปฺปนฺนมฺปิ จิตฺตํ เอกกฺขเณ อุปฺปนฺนสทิสํ หุตฺวา ปกาสติฯ