ปทภาชนียวณฺณนา

[199] อสุภชฺฌานาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน กายคตาสติชฺฌานญฺจ กสิณชฺฌานญฺจ สงฺคณฺหาติฯ เตน ‘‘กายคตาสติชฺฌานํ ปถวีกสิณชฺฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทิํ วทนฺโตปิ ปาราชิโกว โหตีติ เวทิตพฺพํฯ วิโมกฺโขติ เอตฺถ วิ-สทฺโท วิเสสตฺโถ วิวิธตฺโถ วาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุฏฺฐุ มุตฺโต’’ติอาทิฯ วิโมกฺโขติ จตฺตาโร อริยมคฺคาฯ ตสฺส สคุณโต สุญฺญตาทินามลาภํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส ปนาย’’ นฺติอาทิฯ มคฺโค หิ นาม ปญฺจหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรเสน วา ปจฺจนีเกน วา สคุเณน วา อารมฺมเณน วา อาคมเนน วาฯ สเจ หิ สงฺขารุเปกฺขา อนิจฺจโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ, สเจ ทุกฺขโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ, สเจ อนตฺตโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ, อิทํ สรสโต นามํ นามฯ ยสฺมา ปเนส อนิจฺจานุปสฺสนาย สงฺขารานํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา นิจฺจนิมิตฺตธุวนิมิตฺตสสฺสตนิมิตฺตานิ ปชหนฺโต อาคโต, ตสฺมา อนิมิตฺโตฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย ปน สุขสญฺญํ ปหาย ปณิธิํ ปตฺถนํ สุกฺขาเปตฺวา อาคตตฺตา อปฺปณิหิโตฯ อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสตฺตปุคฺคลสญฺญํ ปหาย สงฺขารานํ สุญฺญโต ทิฏฺฐตฺตา สุญฺญโตติ อิทํ ปจฺจนีกโต นามํ นามฯ

ราคาทีหิ ปเนส สุญฺญตตฺตา สุญฺญโตฯ รูปนิมิตฺตาทีนํ ราคนิมิตฺตาทีนํเยว วา อภาเวน อนิมิตฺโตฯ ราคาทิปณิธิอาทีนํ อภาวโต อปฺปณิหิโตติ อิทมสฺส สคุณโต นามํฯ สฺวายํ สุญฺญตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตญฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ สุญฺญโต อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ, อิทมสฺส อารมฺมณโต นามํฯ อาคมนํ ปน ทุวิธํ วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนญฺจฯ ตตฺถ มคฺเค วิปสฺสนาคมนํ ลพฺภติ, ผเล มคฺคาคมนํฯ อนตฺตานุปสฺสนา หิ สุญฺญตา นาม, สุญฺญตวิปสฺสนาย มคฺโค สุญฺญโตฯ อนิจฺจานุปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม, อนิมิตฺตวิปสฺสนาย มคฺโค อนิมิตฺโตฯ อิทํ ปน นามํ น อภิธมฺมปริยาเยน ลพฺภติฯ ตถา หิ ตํ สงฺขารนิมิตฺตสฺส อวิชหนโต น นิปฺปริยาเยน อนิมิตฺตํ, สุตฺตนฺตปริยาเยน ปน ลพฺภติฯ ตตฺร หิ โคตฺรภุญาณํ อนิมิตฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิมิตฺตนามกํ หุตฺวา สยํ อาคมนิยฏฺฐาเน ฐตฺวา มคฺคสฺส นามํ เทตีติ วทนฺติ, เตน มคฺโค อนิมิตฺโตติ วุตฺโตฯ มคฺคาคมเนน ปน ผลํ อนิมิตฺตนฺติ ยุชฺชติเยวฯ ทุกฺขานุปสฺสนา สงฺขาเรสุ ปณิธิํ สุกฺขาเปตฺวา อาคตตฺตา อปฺปณิหิตา นาม, อปฺปณิหิตวิปสฺสนาย มคฺโค อปฺปณิหิโต, อปฺปณิหิตมคฺคสฺส ผลํ อปฺปณิหิตํฯ เอวํ วิปสฺสนา อตฺตโน นามํ มคฺคสฺส เทติ, มคฺโค ผลสฺสาติ อิทํ อาคมนโต นามํฯ สุญฺญตฺตาติ วิวิตฺตตฺตาฯ น หิ มคฺเค ราคาทโย สนฺติ, อุปรูปริ อุปฺปชฺชนกราคาทีนํ การณตฺตา ราคาทโย นิมิตฺตนฺติ อาห ‘‘ราคโทสโมหนิมิตฺเตหี’’ติฯ สวิคฺคหานํ วิย อุปฏฺฐานมฺเปตฺถ นิมิตฺตนฺติ วทนฺติฯ