[191-192] เขตฺตเมว โอติณฺณตฺตา ปาราชิกนฺติ ‘‘ทฺวีหี’’ติ วุตฺเต ทฺวีหิปิ ปหาเรหิ มรณสฺส ปจฺจาสีสนโต เอเกน วินา ทฺวินฺนํ อภาวโต จ ปาราชิกํฯ ‘‘ทฺวีหิเยวาติ นิยมิเต ปน เอเกน ปหาเรน มาริเต นตฺถิ ปาราชิก’’นฺติ วทนฺติฯ ปฐมํ อาหิตพลเวคสฺส ปุพฺพานุจิณฺณวเสน ธมฺมานํ เทสนฺตรุปฺปตฺติยา คมนมตฺตํ ฐเปตฺวา ชีวิตินฺทฺริยสฺส ตตฺถ อวิชฺชมานตฺตา ‘‘สีสจฺเฉทกสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ อิมสฺส วตฺถุสฺสาติ อาฆาตนวตฺถุสฺสฯ ‘‘ปานปริโภเคนาติ วุตฺตตฺตา โลณโสวีรกํ ยามกาลิก’’นฺติ วทนฺติฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ

ตติยปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถปาราชิกํ

จตุสจฺจวิทูติ จตฺตาริ สจฺจานิ สมาหฏานิ จตุสจฺจํ, ตํ อเวทิ ปฏิวิชฺฌีติ จตุสจฺจวิทูฯ สติปิ สาวกานํ ปจฺเจกพุทฺธานญฺจ จตุสจฺจวิทุภาเว อนญฺญปุพฺพกตฺตา ภควโต จตุสจฺจทสฺสนสฺส ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตาย พเลสุ จ วสีภาวสฺส ปตฺติโต ปรสนฺตาเนสุ ปสาริตภาเวน ปากฏตฺตา จ ภควาว วิเสเสน ‘‘จตุสจฺจวิทู’’ติ โถมนํ อรหติฯ

วคฺคุมุทาตีริยภิกฺขุวตฺถุวณฺณนา

[193] อธิฏฺเฐมาติ สํวิทหามฯ ทูตกมฺมนฺติ คิหีนํ ปณฺณํ วา สาสนํ วา คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คมนํฯ อิริยาปถํ สณฺฐเปตฺวาติ ปธานานุรูปํ กตฺวาฯ ปุจฺฉนฺตานํ วาติ ‘‘อยฺยา สนฺตอิริยาปถา อติวิย อุปสนฺตา, กตรํ วิเสสมธิคจฺฉิํสู’’ติ ปุจฺฉนฺตานํฯ อนาคตสมฺพนฺเธ ปน อสตีติ ‘‘ภาสิโต ภวิสฺสตี’’ติ ปาฐเสสํ กตฺวา อนาคตสมฺพนฺเธ อสติฯ ‘‘ภาสิโต’’ติ อตีตวจนํ กถํ อนาคตวจเนน สมฺพนฺธมุปคจฺฉตีติ อาห ‘‘ลกฺขณํ ปน สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพ’’นฺติฯ อีทิเส หิ ฐาเน ‘‘ธาตุสมฺพนฺเธ ปจฺจยา’’ติ อิมินา ลกฺขเณน ธาตฺวตฺถสมฺพนฺเธ สติ อยถากาลวิหิตาปิ ปจฺจยา สาธโว ภวนฺตีติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

[194] วณฺณวาติ อิมินา สกลสรีรานุคตวณฺณสฺส มนาปตา วุตฺตาฯ ปสนฺนมุขวณฺณาติ อิมินา สกลสรีรวณฺณโตปิ อธิกตรํ มุขวณฺณสฺส มนาปตา วุตฺตาฯ วิปฺปสนฺนฉวิวณฺณาติ อิมินา ปน วิชฺชมานสฺเสว สรีรวณฺณสฺส อติวิย ปสนฺนตา วุตฺตาฯ ยสฺมา อินฺทฺริยานํ อูนตฺตํ วา ปูรณตฺตํ วา นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อภินิวิฏฺโฐกาสสฺส ปริปุณฺณตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ฉฏฺฐสฺส อภินิวิฏฺโฐกาโส หทยวตฺถุ, ปญฺจปสาทานํ อภินิวิฏฺโฐกาสสฺส ปริปุณฺณตาวจเนเนว หทยวตฺถุอาทิสกลสรีรสฺส ปริปุณฺณตา ทสฺสิตาเยว โหตีติ อาห – ‘‘มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยาน’’นฺติฯ ยถา ตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ภนฺตมิคปฺปฏิภาคาติ กตฺตพฺพากตฺตพฺพสฺส อชานนโต ภนฺตมิคสทิสาฯ จตุจกฺกนฺติ จตุอิริยาปถํฯ อิริยาปโถ หิ อิธ ปวตฺตนฏฺเฐน ‘‘จกฺก’’นฺติ อธิปฺเปโตฯ นวทฺวารนฺติ นวหิ วณมุเขหิ นวทฺวารํฯ ทุกฺขนฺติ สีสโรคาทิทุกฺขํฯ สพฺพกิจฺเจสูติ ปตฺตปจนจีวรรชนโยคฏฺฐานาทิกิจฺเจสุฯ ยาเปตุนฺติ วหิตุํ ปวตฺเตตุํฯ เตนาห ‘‘คเมตุ’’นฺติฯ

[195] สนฺโตติ อิมินา เตสํ วิชฺชมานตํ ทสฺเสติ, สํวิชฺชมานาติ อิมินา ปน เตสํ อุปลพฺภมานตํ ทสฺเสติฯ เตนาห – ‘‘อตฺถิ เจว อุปลพฺภนฺติ จา’’ติฯ อุปลพฺภนฺตีติ ทิสฺสนฺติ, ญายนฺตีติ อตฺโถฯ ปนฺถทูหนกมฺมนฺติ ปนฺถฆาตนกมฺมํฯ หนนฺโตติ มาเรนฺโตฯ ฆาเตนฺโตติ มาราเปนฺโตฯ อถ วา หนนฺโตติ พนฺธนตาฬนาทีหิ หิํสนฺโตฯ ฆาเตนฺโตติ มาเรนฺโตฯ ฉินฺทนฺโตติ ปเรสํ หตฺถาทีนิ ฉินฺทนฺโตฯ ปจนฺโตติ ทณฺเฑน อุปฺปีเฬนฺโตฯ ปจนญฺเหตฺถ ทหนํ วิพาธนํ อธิปฺเปตํฯ ปจนฺโตติ วา ตชฺเชนฺโต ตาเสนฺโตฯ อถ วา ปจนฺโตติ คาเมสุ อคฺคิปาตนวเสน เคหาทีนิ ฌาเปตฺวา ตตฺถ อเชฬกาทีนิ ปจนฺโตฯ

เย สิกฺขาปเทสุ พหุลคารวา น โหนฺติ อาปตฺติวีติกฺกมพหุลา, เต สิกฺขาปเทสุ อติพฺพคารวาฯ อุทฺธเตติ อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาย กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตาย อวชฺเช วชฺชสญฺญิตาย วชฺเช อวชฺชสญฺญิตาย จ อุทฺธจฺจปกติเกฯ อุนฺนเฬติ อุคฺคตนเฬ, อุฏฺฐิตตุจฺฉมาเนติ วุตฺตํ โหติฯ จปเลติ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน ยุตฺเตฯ

มุขเรติ มุขขเร , ขรวจเนติ วุตฺตํ โหติฯ วิกิณฺณวาเจติ อสํยตวจเน ทิวสมฺปิ นิรตฺถกวจนปฺปลาปิเนฯ มุฏฺฐา นฏฺฐา สติ เอเตสนฺติ มุฏฺฐสฺสตี, สติวิรหิเตติ วุตฺตํ โหติฯ อสมฺปชาเนติ นิปฺปญฺเญฯ ปากตินฺทฺริเยติ สํวราภาเวน คิหิกาเล วิย วิวฏอินฺทฺริเยฯ อาจริยุปชฺฌาเยหิ ปริจฺจตฺตเกติ ธมฺเมน อามิเสน จ อสงฺคเหตฺวา อาจริยุปชฺฌาเยหิ ปริจฺจตฺเต อนาเถ อปฺปติฏฺเฐฯ ลาภครุเกติ ปจฺจยครุเกฯ

อิริยาปถสณฺฐปนาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ปจฺจยปฏิเสวนสามนฺตชปฺปานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ มหานิทฺเทเส (มหานิ. 87) หิ อิริยาปถสณฺฐปนปจฺจยปฏิเสวนสามนฺตชปฺปนวเสน ติวิธํ กุหกวตฺถุ อาคตํฯ ตตฺถ ปาปิจฺฉสฺเสว สโต สมฺภาวนาธิปฺปายกเตน อิริยาปเถน วิมฺหาปนํ อิริยาปถสณฺฐปนสงฺขาตํ กุหกวตฺถุฯ ตถา จีวราทีหิ นิมนฺติตสฺส ตทตฺถิกสฺเสว สโต ปาปิจฺฉตํ นิสฺสาย ปฏิกฺเขปเนน เต จ คหปติเก อตฺตนิ สุปฺปติฏฺฐิตสทฺเธ ญตฺวา ปุน เตสํ ‘‘อโห อยฺโย อปฺปิจฺโฉ, น กิญฺจิ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อิจฺฉติ, สุลทฺธํ วต โน อสฺส, สเจ อปฺปมตฺตกมฺปิ กิญฺจิ ปฏิคฺคณฺเหยฺยา’’ติ นานาวิเธหิ อุปาเยหิ ปณีตานิ จีวราทีนิ อุปเนนฺตานํ ตทนุคฺคหกามตํเยว อาวิกตฺวา ปฏิคฺคหเณน จ ตโต ปภุติ อสีติสกฏภาเรหิ อุปนามนเหตุภูตํ วิมฺหาปนํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหกวตฺถูติ เวทิตพฺพํฯ ปาปิจฺฉสฺเสว ปน สโต อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิคมปริทีปนวาจาย ตถา ตถา วิมฺหาปนํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหกวตฺถูติ เวทิตพฺพํฯ จิตฺตลปพฺพตาทิวิหาโร โลกสมฺมตเสนาสนํ นามฯ โลกสมฺมต …เป.… อุปาเยหิ สํวณฺณิยมานคุโณติ สมฺพนฺโธฯ ปริปาเจตุนฺติ ปริณาเมตุํฯ สุทฺธจิตฺเตน อตฺตโน คนฺถธุราทิกมฺมํ กตฺวา วิจรนฺตานํ ตมฺมูลกปจฺจยปริโภเค โทสาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภิกฺขาจาเร อสมฺปชฺชมาเนติ โคจรคาเม ภิกฺขาย จริตฺวา ลภิตพฺพปิณฺฑปาเต อสมฺปชฺชนฺเตฯ เต จ วตฺตสีเสน สพฺพมฺเปตํ กโรนฺติ, น ลาภนิมิตฺตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตนฺติปเวณิฆฏนกา สาสนโชตกา’’ติฯ

กิจฺเฉนาติ น ทุกฺขาย ปฏิปทายฯ

พุทฺธานญฺหิ จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขาปฏิปทาว โหนฺติ, ปารมีปูรณกาเล ปน สราคโทสโมหสฺเสว สโต อาคตานํ ยาจกานํ อลงฺกตปฺปฏิยตฺตํ สีสํ กนฺติตฺวา คลโลหิตํ นีหริตฺวา สุอญฺชิตานิ อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา กุลวํสปฺปติฏฺฐาปกํ ปุตฺตํ มนาปจารินิํ ภริยนฺติ เอวมาทีนิ เทนฺตสฺส อญฺญานิปิ ขนฺติวาทีสทิเสสุ อตฺตภาเวสุ เฉชฺชเภชฺชาทีนิ ปาปุณนฺตสฺส อาคมนียปฏิปทํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ กสิเรนาติ ตสฺเสว เววจนํฯ

เอกสฺเสว ทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ครุภาวโต ‘‘ครุภณฺฑานี’’ติ วุตฺตํ, สพฺเพสํ ภาเชตฺวาปิ คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ‘‘ครุปริกฺขารานี’’ติ วุตฺตํฯ สาธารณปริกฺขารภาเวนาติ สงฺฆิกตฺตา สพฺพภิกฺขุสาธารณปริกฺขารภาเวนฯ สงฺคณฺหาติ อุปลาเปตีติ อิทํ อเถยฺยจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตเนวาห – ‘‘ตถาภาวโต เถเนตฺวา’’ติ, อวิสฺสชฺชิยอเวภงฺคิยภาวโต เถเนตฺวาติ อตฺโถฯ ครุภณฺฑญฺหิ กุลสงฺคหตฺถาย วิสฺสชฺเชนฺโต วิภชนฺโต จ ตสฺส อวิสฺสชฺชิยอวเอภงฺคิยภาวํ เถเนติฯ กุลทูสกทุกฺกฏํ อาปชฺชตีติ เอตฺถ ‘‘โย วิสฺสชฺเชยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา วิสฺสชฺชนปจฺจยา ถุลฺลจฺจเยนปิ น มุจฺจติฯ

อสนฺตนฺติ อวิชฺชมานํฯ อภูตนฺติ อนุปฺปนฺนํฯ อนุปฺปนฺนตฺตา หิ ตสฺส ตํ อสนฺตนฺติฯ ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ การณวจนํฯ อุลฺลปตีติ อุคฺคตายุโก ลปติฯ สีลญฺหิ ภิกฺขุโน อายุ, ตํ ตสฺส ตถาลปนสมกาลเมว วิคจฺฉติฯ อสนฺตสมฺภาวนายาติ อตฺตโน อวิชฺชมานคุเณหิ สมฺภาวนายฯ เอวญฺหิ คณฺหตา…เป.… เถเนตฺวา คหิตา โหนฺตีติ เอตฺถ อสนฺตสมฺภาวนาย รฏฺฐปิณฺฑสฺส เถเนตฺวา คหิตตฺตา โลกุตฺตรธมฺโมปิ เถนิโตเยว โหติฯ กิตวสฺเสวาติ กิตวสฺส สกุณคฺคหณมิวฯ เกราฏิกสฺสาติ สฐสฺสฯ โคตฺตํ วุจฺจติ สาธารณนามํ, มตฺต-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ, ตสฺมา สมณาติ โคตฺตมตฺตํ อนุภวนฺติ ธาเรนฺตีติ โคตฺรภุโน, นามมตฺตสมณาติ วุตฺตํ โหติฯ

วคฺคุมุทาตีริยภิกฺขุวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อธิมานวตฺถุวณฺณนา

[196] เหฏฺฐิมมคฺเคหิ ญาตมริยาทาย เอว ชานนโต อญฺญา อคฺคมคฺคปญฺญา, ตสฺสา ผลภาวโต อคฺคผลปญฺญา ตํสหคตา สมฺมาสงฺกปฺปาทโย จ อญฺญาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อญฺญํ พฺยากริํสูติ อรหตฺตํ พฺยากริํสู’’ติฯ อริยสาวกสฺส ตาว นุปฺปชฺชตีติ ปหีนาธิมานปจฺจยตฺตา นุปฺปชฺชติ ฯ สีลวโตปิ…เป.… นุปฺปชฺชติ อการกภาวโตฯ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวาติ กลาปสมฺมสนวเสน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวาฯ อารทฺธวิปสฺสกสฺสาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาย อารทฺธวิปสฺสกสฺสฯ สุทฺธสมถลาภี วิปสฺสนาย กมฺมํ อกตฺวาปิ กิเลสสมุทาจารํ อปสฺสนฺโต เกวลํ อญฺญาณพเลน ‘‘อริโยหมสฺมี’’ติ มญฺญตีติ อาห ‘‘สุทฺธสมถลาภิํ วา’’ติฯ ‘‘อรหา อห’’นฺติ มญฺญติ อุจฺจวาลงฺกวาสี มหานาคตฺเถโร วิยฯ

ตลงฺครวาสี ธมฺมทินฺนตฺเถโร กิร นาม เอโก ปภินฺนปฺปฏิสมฺภิโท มหาขีณาสโว มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาททายโก อโหสิฯ โส เอกทิวสํ อตฺตโน ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา ‘‘กินฺนุ โข อมฺหากํ อาจริยสฺส อุจฺจวาลงฺกวาสีมหานาคตฺเถรสฺส สมณภาวกิจฺจํ มตฺถกปฺปตฺตํ, โน’’ติ อาวชฺเชนฺโต ปุถุชฺชนภาวเมวสฺส ทิสฺวา ‘‘มยิ อคจฺฉนฺเต ปุถุชฺชนกาลกิริยเมว กริสฺสตี’’ติ จ ญตฺวา อิทฺธิยา เวหาสํ อุปฺปติตฺวา ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺนสฺส เถรสฺส สมีเป โอโรหิตฺวา วนฺทิตฺวา วตฺตํ ทสฺเสตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ‘‘กิํ, อาวุโส ธมฺมทินฺน, อกาเล อาคโตสี’’ติ จ วุตฺโต ‘‘ปญฺหํ, ภนฺเต, ปุจฺฉิตุํ อาคโตมฺหี’’ติ อาหฯ ตโต ‘‘ปุจฺฉาวุโส, ชานมานา กถยิสฺสามา’’ติ วุตฺโต ปญฺหสหสฺสํ ปุจฺฉิฯ เถโร ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ อสชฺชมาโนว กเถสิฯ ตโต ‘‘อติติกฺขํ โว, ภนฺเต, ญาณํ, กทา ตุมฺเหหิ อยํ ธมฺโม อธิคโต’’ติ วุตฺโต ‘‘อิโต สฏฺฐิวสฺสกาเล, อาวุโส’’ติ อาหฯ สมาธิมฺหิ, ภนฺเต, วฬญฺเชถาติฯ น อิทํ, อาวุโส, ภาริยนฺติฯ เตน หิ, ภนฺเต, เอกํ หตฺถิํ มาเปถาติฯ เถโร สพฺพเสตํ หตฺถิํ มาเปสิฯ อิทานิ, ภนฺเต, ยถา อยํ หตฺถี อญฺชิตกณฺโณ ปสาริตนงฺคุฏฺโฐ โสณฺฑํ มุเข ปกฺขิปิตฺวา เภรวํ โกญฺจนาทํ กโรนฺโต ตุมฺหากํ อภิมุขํ อาคจฺฉติ, ตถา นํ กโรถาติฯ เถโร ตถา กตฺวา เวเคน อาคจฺฉโต หตฺถิสฺส เภรวํ อาการํ ทิสฺวา อุฏฺฐาย ปลายิตุํ อารทฺโธฯ ตเมนํ ขีณาสวตฺเถโร หตฺถํ ปสาเรตฺวา จีวรกณฺเณ คเหตฺวา ‘‘ภนฺเต, ขีณาสวสฺส สารชฺชํ นาม โหตี’’ติ อาหฯ โส ตสฺมิํ กาเล อตฺตโน ปุถุชฺชนภาวํ ญตฺวา ‘‘อวสฺสโย เม, อาวุโส, ธมฺมทินฺน โหหี’’ติ วตฺวา ปาทมูเล อุกฺกุฏิกํ นิสีทิฯ