ทูตกถาวณฺณนา

เอวํ อาณาเปนฺตสฺส อาจริยสฺส ตาว ทุกฺกฏนฺติ สเจ สา อาณตฺติ ยถาธิปฺปายํ น คจฺฉติ, อาจริยสฺส อาณตฺติกฺขเณ ทุกฺกฏํฯ สเจ ปน สา อาณตฺติ ยถาธิปฺปายํ คจฺฉติ, ยํ ปรโต ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ, อาณตฺติกฺขเณ ตเทว โหติฯ อถ โส ตํ อวสฺสํ ฆาเตติ, ยํ ปรโต ‘‘สพฺเพสํ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ตโต อิมสฺส ตงฺขเณเยว ปาราชิกํ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อาจริเยน ปน เหฏฺฐา อทินฺนาทานกถายํ (ปารา. 121) วุตฺตนเยเนว อยมตฺโถ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ อิธ น วุตฺโตฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ เอวํ อาณาเปนฺตสฺส อาจริยสฺส ตาว ทุกฺกฏํฯ สเจ ปน สา อาณตฺติ ยถาธิปฺปายํ คจฺฉติ, ยํ ปรโต ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ, อาณตฺติกฺขเณ ตเทว โหติฯ อถ ตํ ภณฺฑํ อวสฺสํ หาริยํ โหติ, ยํ ปรโต ‘สพฺเพสํ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’ติ วุตฺตํ, ตโต อิมสฺส ตงฺขเณเยว ปาราชิกํ โหตีติ อยํ ยุตฺติ สพฺพตฺถ เวทิตพฺพา’’ติฯ เตสมฺปิ ทุกฺกฏนฺติ อาโรจนปจฺจยา ทุกฺกฏํฯ ปฏิคฺคหิตมตฺเตติ เอตฺถ อวสฺสํ เจ ปฏิคฺคณฺหาติ, ตโต ปุพฺเพว อาจริยสฺส ถุลฺลจฺจยํ, น ปน ปฏิคฺคหิเตติ ทฏฺฐพฺพํฯ กสฺมา ปนสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ อาห ‘‘มหาชโน หิ เตน ปาเป นิโยชิโต’’ติฯ

มูลฏฺฐสฺเสว ทุกฺกฏนฺติ อิทํ มหาอฏฺฐกถายํ อาคตนยทสฺสนมตฺตํ, น ปน ตํ อาจริยสฺส อธิปฺเปตํฯ เตนาห ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติอาทิ, เอวํ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน อตฺเถ สตีติ อตฺโถฯ ปฏิคฺคหเณ อาปตฺติเยว น สิยาติ วธกสฺส ‘‘สาธุ สุฏฺฐู’’ติ มารณปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏาปตฺติ น สิยา, เอวํ อโนฬาริกวิสเยปิ ตาว ทุกฺกฏํ โหติ, กิมงฺคํ ปน มารณปฏิคฺคหเณติ ทสฺสนตฺถํ สญฺจริตฺตปฏิคฺคหณาทิ นิทสฺสิตํฯ ‘‘อโห วต อิตฺถนฺนาโม หโต อสฺสา’’ติ เอวํ มรณาภินนฺทเนปิ ทุกฺกเฏ สติ ปเคว มารณปฏิคฺคหเณติ อธิปฺปาโยฯ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสเวตํ ทุกฺกฏนฺติ อวธารเณน วิสงฺเกตตฺตา อิมสฺส ปฏิคฺคหณปจฺจยา มูลฏฺฐสฺส นตฺเถว อาปตฺตีติ ทสฺเสติฯ เกจิ ปน ‘‘อิธ วุตฺตทุกฺกฏํ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสวาติ เอตฺตกเมว อวธารเณน ทสฺสิตํ, น ปน มูลฏฺฐสฺส มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตทุกฺกฏํ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ปุริมนเยติ สมนนฺตราตีเต อวิสกฺกิยทูตนิทฺเทเสฯ เอตนฺติ ทุกฺกฏํฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ปาฬิยํ น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โอกาสาภาเวนา’’ติฯ ตตฺถ มูลฏฺฐสฺส ถุลฺลจฺจยวจนโต ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วตฺตุํ โอกาโส นตฺถีติ โอกาสาภาเวน น วุตฺตํ, น ปน อภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

อาณตฺติกฺขเณ ปุถุชฺชโนติ เอตฺถ อนาคเต โวโรเปตพฺพชีวิตินฺทฺริยวเสน อตฺถสาธิกเจตนาย ปวตฺตตฺตา อรหนฺตฆาตโก ชาโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ทูตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[175] สยํ สงฺฆตฺเถรตฺตา ‘‘อุปฏฺฐานกาเล’’ติ วุตฺตํฯ วาจาย วาจาย ทุกฺกฏนฺติ ‘‘โย โกจิ มม วจนํ สุตฺวา อิมํ ธาเรตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน อวตฺวา เกวลํ มรณาภินนฺทนวเสเนว วุตฺตตฺตา ‘‘โจราปิ นาม ตํ น หนนฺตี’’ติอาทิวาจาสุปิ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํฯ อยมตฺโถ เอเตน วุตฺโตติ ยถา โส ชานาตีติ สมฺพนฺโธฯ วากฺยเภทนฺติ วจีเภทํฯ ทฺวินฺนํ อุทฺทิสฺสาติ ทฺเว อุทฺทิสฺส, ทฺวินฺนํ วา มรณํ อุทฺทิสฺสฯ อุโภ อุทฺทิสฺส มรณํ สํวณฺเณนฺตสฺส เจตนาย เอกตฺเตปิ ‘‘ทฺเว ปาณาติปาตา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต พลวภาวํ อาปชฺชิตฺวา ปฏิสนฺธิวิปากสมนนฺตรํ ปวตฺติยํ อเนกาสุปิ ชาตีสุ อปราปริยเจตนาวเสน ทุกฺขุปฺปาทนโต มหาวิปากตฺตา ‘‘อกุสลราสี’’ติ วุตฺตํฯ พหู อุทฺทิสฺส มรณสํวณฺณเนปิ เอเสว นโยฯ

เอวนฺติ ‘‘สีสํ วา ฉินฺทิตฺวา ปปาเต วา ปปติตฺวา’’ติอาทินาฯ อาโรจิตมตฺเตติ วุตฺตมตฺเตฯ ยถา อริยมคฺคกฺขเณ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จ กิจฺจวเสน อิชฺฌนฺติ, เอวํ เจตนาย เอกตฺเตปิ กิจฺจวเสน อเนกา ปาณาติปาตา อิชฺฌนฺตีติ อาห ‘‘ตตฺตกา ปาณาติปาตา’’ติฯ ยถา หิ อตฺตานํ สตํ กตฺวา ทสฺเสตุกามสฺส ‘‘สตํ โหมิ สตํ โหมี’’ติ กตปริกมฺมวเสน ลทฺธปจฺจุปฺปนฺนปริตฺตารมฺมณํ อภิญฺญาจิตฺตํ สตนฺโตคธานํ วณฺเณสุ เอกสฺส วณฺณํ อารมฺมณํ กตฺวาปิ สตํ นิปฺผาเทติ, ยถา จ เอกสฺส มรเณ ปวตฺตมานาปิ วธกเจตนา สกลสรีเร อุปฺปชฺชมานํ นิรุชฺฌมานญฺจ สกลมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ เอกปฺปหาเรเนว อาลมฺพิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา ฐานปฺปตฺตํ เอกเทสปฺปวตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ กตฺวา อารมฺมณภูตํ สกลมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ วินาเสติ, เอวเมว ปจฺจุปฺปนฺนปริตฺตารมฺมณาย วธกเจตนาย มาเรตุกามตาย ปริคฺคหิตสตฺเตสุ เอกสฺเสว ชีวิตินฺทฺริเย อารมฺมเณ กเตปิ กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สพฺเพปิ มาริตาว โหนฺติฯ

[176] เยสํ หตฺถโตติ เยสํ ญาตกปวาริตานํ หตฺถโตฯ เตสํ มูลํ ทตฺวา มุจฺจตีติ อิทํ เตน กตปโยคสฺส ปุน ปากติกภาวาปาทนํ อวสานํ ปาเปตฺวา ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ‘‘มูเลน กีตํ ปน โปตฺถกํ โปตฺถกสามิกานํ ทตฺวา มุจฺจติเยวา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ เกนจิ ปน ‘‘สเจ โปตฺถกํ สามิกานํ ทตฺวา มูลํ น คณฺหาติ, น มุจฺจติ อตฺตนิยภาวโต อโมจิตตฺตา’’ติ วตฺวา พหุธา ปปญฺจิตํ, น ตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ โปตฺถกสามิกานญฺหิ โปตฺถเก ทินฺเน อญฺเญน กตํ ปฏิลภิตฺวา อตฺตนา กตปโยคสฺส นาสิตตฺตา กถํ โส น มุจฺเจยฺย, น จ ปริจฺจตฺตสฺส อตฺตนิยภาโว ทิฏฺโฐติฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘สเจ มูเลน กีโต โหติ, โปตฺถกสามิกานํ โปตฺถกํ, เยสํ หตฺถโต มูลํ คหิตํ, เตสํ มูลํ ทตฺวา มุจฺจตีติ กสฺมา วุตฺตํฯ โปตฺถกนิมิตฺตํ มูลสฺส คหิตตฺตา อกปฺปิยเมตํฯ ยทิ หิ โปตฺถกสามิกสฺส โปตฺถกํ ทตฺวา สยเมว มูลํ คณฺเหยฺย, อกปฺปิยเมว ตํฯ อถาปิ โปตฺถกสามิกสฺส สนฺติกา มูลํ อคฺคเหตฺวา สยเมว ตํ โปตฺถกํ ฌาเปยฺย, ตถาปิ อญฺญา เยน สทฺธาเทยฺยวินิปาตเน อาปตฺติ, ตสฺมา เอวมาหา’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ ตสฺมา คณฺฐิปเทสุ วุตฺตนโยเวตฺถ สารโต ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘มรณวณฺณํ ลิขิสฺสามา’’ติ เอกชฺฌาสยา หุตฺวาติ อิทํ ตถา กโรนฺเต สนฺธาย วุตฺตํ, เอวํ ปน อสํวิทหิตฺวาปิ มรณาธิปฺปาเยน ตสฺมิํ โปตฺถเก วุตฺตวิธิํ กโรนฺตสฺส ปาราชิกเมวฯ

ปมาเณติ อตฺตนา สลฺลกฺขิเต ปมาเณฯ ตจฺเฉตฺวาติ อุนฺนตปฺปเทสํ ตจฺเฉตฺวาฯ ปํสุปจฺฉินฺติ สพฺพนฺติมํ ปํสุปจฺฉิํฯ ‘‘เอตฺตกํ อล’’นฺติ นิฏฺฐาเปตุกามตาย สพฺพนฺติมปโยคสาธิกา เจตนา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ฯ สุตฺตนฺติกตฺเถราติ วินเย อปกตญฺญุโน สุตฺตนฺตภาณกาฯ มหาอฏฺฐกถาจริยตฺเถเรเยว สนฺธาย ‘‘วินยํ เต น ชานนฺตีติ อุปหาสวเสน สุตฺตนฺติกตฺเถราติ วุตฺต’’นฺติปิ วทนฺติฯ

เอตฺถ จ มหาอฏฺฐกถายํ ‘‘อาวาเฏ นิฏฺฐิเต ปติตฺวา มรนฺตุ, อนิฏฺฐิเต มา มรนฺตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน กโรนฺตํ สนฺธาย สพฺพนฺติมา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา วุตฺตา, มหาปจฺจริสงฺเขปฏฺฐกถาสุ ปน ปฐมปฺปหารโต ปฏฺฐาย ‘‘อิมสฺมิํ อาวาเฏ ปติตฺวา มรนฺตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน กโรนฺตสฺส ยสฺมิํ ยสฺมิํ ปโยเค กเต ตตฺถ ปติตา มรนฺติ, ตํตํปโยคสาธิกํ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนํ สนฺธาย ‘‘เอกสฺมิมฺปิ กุทาลปฺปหาเร ทินฺเน’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ตสฺมา เตน เตน ปริยาเยน อฏฺฐกถาวาทานํ อญฺญมญฺญาวิโรโธ ยุตฺโตฯ อถ วา มหาอฏฺฐกถายํ เอกสฺมิํเยว ทิวเส อวูปสนฺเตเนว ปโยเคน ขณิตฺวา นิฏฺฐาเปนฺตํ สนฺธาย สพฺพนฺติมา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา วุตฺตา, อิตราสุ ปน ‘‘อิมสฺมิํ ปติตฺวา มรนฺตู’’ติ อธิปฺปาเยน เอกสฺมิํ ทิวเส กิญฺจิ ขณิตฺวา อปรสฺมิมฺปิ ทิวเส ตเถว กิญฺจิ กิญฺจิ ขณิตฺวา นิฏฺฐาเปนฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ เอวมฺปิ อฏฺฐกถานํ อญฺญมญฺญาวิโรโธ ยุตฺโตติ อมฺหากํ ขนฺติฯ

อตฺตโน ธมฺมตายาติ อชานิตฺวา ปกฺขลิตฺวา วาฯ อรหนฺตาปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อญฺเญหิ ปาติยมานานํ อมริตุกามานมฺปิ อรหนฺตานํ มรณํ สมฺภวตีติ วุตฺตํฯ ปุริมนเยติ ‘‘มริตุกามา อิธ มริสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตนเยฯ ตตฺถ ปติตํ พหิ นีหริตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อิมสฺมิํ อาวาเฏเยว มรนฺตูติ นิยมาภาวโต พหิ นีหริตฺวา มาริเตปิ ปาราชิกํ วุตฺตํฯ อาวาเฏ ปติตฺวา โถกํ จิรายิตฺวา คจฺฉนฺตํ คเหตฺวา มาริเต อาวาฏสฺมิํเยว อคฺคหิตตฺตา ปาราชิกํ น โหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ปน อฏฺฐกถายํ ‘‘ปติตปฺปโยเคน คหิตตฺตา’’ติ วุตฺตเหตุสฺส อิธาปิ สมฺภวโต วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ อมริตุกามา วาติปิ อธิปฺปายสฺส สมฺภวโต โอปปาติเก อุตฺตริตุํ อสกฺกุณิตฺวา มเตปิ ปาราชิกํ วุตฺตํฯ นิพฺพตฺติตฺวาติ วุตฺตตฺตา ปตนํ น ทิสฺสตีติ เจ? โอปปาติกสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺติเยว ปตนนฺติ นตฺถิ วิโรโธฯ ยสฺมา มาตุยา ปติตฺวา ปริวตฺติตลิงฺคาย มตาย โส มาตุฆาตโก โหติ, น เกวลํ มนุสฺสปุริสฆาตโก, ตสฺมา ปติตสฺเสว วเสน อาปตฺตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปตนรูปํ ปมาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อิทํ ปน อการณํฯ ‘‘มนุสฺสภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา อปิ ปริวตฺตลิงฺคํ ชีวิตา โวโรเปนฺตสฺส กมฺมํ อานนฺตริยํ โหตี’’ติ เอตฺตกเมว หิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

ตตฺถ จ ลิงฺเค ปริวตฺเตปิ โส เอว เอกกมฺมนิพฺพตฺโต ภวงฺคปฺปพนฺโธ ชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺโธ จ, น อญฺโญติ ‘‘อปิ ปริวตฺตลิงฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ โย หิ ลิงฺเค อปริวตฺเต ตสฺมิํ อตฺตภาเว ภวงฺคชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺโธ , โส เอว ปริวตฺเตปิ ลิงฺเค ตํเยว จ อุปาทาย เอกชาติสมญฺญาฯ น เจตฺถ ภาวกลาปคตชีวิตินฺทฺริยสฺส วเสน โจทนา กาตพฺพา ตทญฺญสฺเสว อธิปฺเปตตฺตาฯ

ตญฺหิ ตตฺถ อวิจฺเฉทวุตฺติยา ปพนฺธโวหารํ ลภติ, อิตรมฺปิ วา ภาวานุปาลตาสามญฺเญนาติ อโนกาสาว โจทนาฯ ตสฺมา ปริวตฺเตปิ ลิงฺเค ตสฺเสว เอกกมฺมนิพฺพตฺตสฺส สนฺตานสฺส ชีวิตา โวโรปนโต โวหารเภทโต โส อิตฺถิฆาตโก วา โหตุ ปุริสฆาตโก วา, อานนฺตริยกมฺมโต น มุจฺจตีติ เอตฺตกเมว ตตฺถ วตฺตพฺพํฯ อิธ ปน ยํยํชาติกา สตฺตา โหนฺติ, เต มรณสมเย อตฺตโน อตฺตโน ชาติรูเปเนว มรนฺติ, นาญฺญรูเปน, ชาติวเสเนว จ ปาจิตฺติยถุลฺลจฺจยปาราชิเกหิ ภวิตพฺพํฯ ตสฺมา นาโค วา สุปณฺโณ วา ยกฺขรูเปน วา เปตรูเปน วา ปติตฺวา อตฺตโน ติรจฺฉานรูเปน มรติ, ตตฺถ ปาจิตฺติยเมว ยุตฺตํ, น ถุลฺลจฺจยํ ติรจฺฉานคตสฺเสว มตตฺตาฯ เตเนว ทุติยตฺเถรวาเท มรณรูปํ ปมาณํ, ตสฺมา ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํฯ อยเมว จ วาโท ยุตฺตตโร, เตเนว โส ปจฺฉา วุตฺโตฯ

อิมินาว นเยน มนุสฺสวิคฺคเห นาคสุปณฺณสทิเส ติรจฺฉานคเต ปติตฺวา อตฺตโน รูเปน มเต ปาจิตฺติเยน ภวิตพฺพํฯ เอวํ สนฺเต ปาฬิยํ ‘‘ยกฺโข วา เปโต วา ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคโห วา ตสฺมิํ ปตติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ปติเต ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ มรติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ? ตตฺถ เกจิ วทนฺติ – ยกฺโข วา เปโต วาติ ปฐมํ สกรูเปเนว ฐิเต ยกฺขเปเต ทสฺเสตฺวา ปุน อญฺญรูเปนปิ ฐิเต เตเยว ยกฺขเปเต ทสฺเสตุํ ‘‘ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคโห วา’’ติ วุตฺตํ, น ปน ตาทิสํ ติรจฺฉานคตํ วิสุํ ทสฺเสตุํฯ ตสฺมา ติรจฺฉานคตวิคฺคโห วา มนุสฺสวิคฺคโห วา ยกฺโข วา เปโต วาติ เอวเมตฺถ โยชนา กาตพฺพาติฯ คณฺฐิปเทสุ ปน ตีสุปิ ‘‘ปาฬิยํ มนุสฺสวิคฺคเหน ฐิตติรจฺฉานคตานํ อาเวณิกํ กตฺวา ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ วิย ทิสฺสตี’’ติ กถิตํฯ ยกฺขรูปเปตรูเปน มเตปิ เอเสว นโยติ อิมินา มรณรูปสฺเสว ปมาณตฺตา ถุลฺลจฺจยํ อติทิสฺสติฯ

มุธาติ อมูเลน, กิญฺจิ มูลํ อคฺคเหตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ โส นิทฺโทโสติ เตน ตตฺถ กตปโยคสฺส อภาวโตฯ ยทิ ปน โสปิ ตตฺถ กิญฺจิ กิญฺจิ กโรติ, น มุจฺจติเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวํ ปติตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอวนฺติ เอวํ มยา กเตติ อตฺโถฯ น นสฺสิสฺสนฺตีติ อทสฺสนํ น คมิสฺสนฺติ, น ปลายิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเนติ มูลฏฺฐํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยทิ ปน ปจฺฉิโมปิ ลภิตฺวา ตตฺถ วุตฺตปฺปการํ กิญฺจิ กตฺวา ปุน วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน เอวํ กโรติ, ตสฺสปิ เอเสว นโยฯ

ปํสุมฺหิ ปติตฺวา มรตีติ อภินวปูริเต ปํสุมฺหิ ปาเท ปเวเสตฺวา อุทฺธริตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว ปติตฺวา มรติฯ ชาตปถวี ชาตาติ อิทํ สพฺพถา มตฺถกปฺปตฺตํ ถิรภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ปํสุนา ปูเรนฺเตน ปน ปาททณฺฑาทีหิ มทฺทนตาฬนาทินา สุฏฺฐุตรํ ถิรภาวํ อาปาเทตฺวา ปกติปถวิยา นิพฺพิเสเส กเต ชาตปถวีลกฺขณํ อปฺปตฺเตปิ มุจฺจติเยวฯ โอปาตํ หรตีติ เอตฺถ โปกฺขรณีสทิสตฺตา มุจฺจติฯ

หตฺถา มุตฺตมตฺเตติ โอฑฺเฑตฺวา หตฺถโต มุตฺตมตฺเตฯ วติํ กตฺวาติ เอตฺถ ยทิ โส ปาเส วุตฺตปฺปการํ กญฺจิ วิเสสํ น กโรติ, อตฺตนา กตวติยา วิทฺธํสิตาย มุจฺจติฯ ถทฺธตรํ วา ปาสยฏฺฐิํ ฐเปตีติ ถิรภาวตฺถํ อปราย ปาสยฏฺฐิยา สทฺธิํ พนฺธิตฺวา วา ตเมว วา สิถิลภูตํ ถทฺธตรํ พนฺธิตฺวา ฐเปติฯ ทฬฺหตรํ วา ถิรตรํ วาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ขาณุกนฺติ ปาสยฏฺฐิพนฺธนขาณุกํฯ สพฺพตฺเถว มารณตฺถาย กตปฺปโยคตฺตา น มุจฺจติฯ วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเนติ มูลฏฺฐสฺเสว วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเนฯ

เตน อลาเตน…เป.… น มุจฺจตีติ เอตฺถ ‘‘ปุพฺเพ กตปฺปโยคํ วินาเสตฺวา ปจฺฉา กุสลจิตฺเตน ปโยเค กเตปิ น มุจฺจตีติ อิทํ สนฺธาย คนฺตพฺพ’’นฺติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย ยุตฺโต สิยา – อาทิโตเยว มารณตฺถาย กตปฺปโยคตฺตา กตปริโยสิตาย ปาสยฏฺฐิยา ตปฺปจฺจยา เย เย สตฺตา มริสฺสนฺติ, เตสํ เตสํ วเสน ปฐมตรํเยว ปาณาติปาตกมฺมสิทฺธิโต ปจฺฉา กุสลจิตฺเตน อญฺญถา กเตปิ น มุจฺจตีติฯ รชฺชุเกติ ขุทฺทกรชฺชุเกฯ สยํ วฏฺฏิตนฺติ พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา อตฺตนา วฏฺฏิตํฯ อุพฺพฏฺเฏตฺวาติ เต รชฺชุเก วิสุํ วิสุํ กตฺวาฯ ครุกตรํ กโรตีติ อติภาริยํ กโรติฯ ปริเยสิตฺวา กตนฺติ อรญฺญํ คนฺตฺวา รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา ตจฺเฉตฺวา กตํฯ

[177] อาลมฺพนรุกฺโข วาติ ตตฺถชาตกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตทตฺถเมวาติ มารณตฺถเมวฯ วิสมณฺฑลนฺติ มญฺจปีฐาทีสุ อาลิตฺตํ วิสมณฺฑลํฯ วตฺวา อสิํ อุปนิกฺขิปตีติ เอตฺถ มุเขน อวตฺวา วุตฺตปฺปการํ มนสา จินฺเตตฺวา อุปนิกฺขิปเนปิ เอเสว นโยฯ ปุริมนเยนาติ ‘‘เยสํ หตฺถโต มูลํ คหิต’’นฺติอาทินาฯ สรีรสฺส วิรูปภาวกรณโต กุฏฺฐาทิ วิสภาคโรโค นาม, ชีวิตปฺปวตฺติยา วา อสภาคตฺตา อนนุกูลตฺตา คณฺฑปิฬกาทิ โย โกจิ ชีวิตปฺปวตฺติปจฺจนีโก วิสภาคโรโคฯ

[178] ปรํ วา อมนาปรูปนฺติ เอตฺถ อมนาปํ รูปํ เอตสฺสาติ อมนาปรูโปติ พาหิรตฺถสมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ มนาปิเยปิ เอเสว นโยติ เอเตน มนาปิกํ รูปํ อุปสํหรตีติ เอตฺถ ปรํ วา มนาปรูปํ ตสฺส สมีเป ฐเปติ, อตฺตนา วา มนาปิเยน รูเปน สมนฺนาคโต ติฏฺฐตีติอาทิ โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ เตเนว อญฺญตรสฺมิํ คณฺฐิปเท วุตฺตํ –

‘‘มมาลาเภน เอสิตฺถี, มรตูติ สมีปโค;

ทุฏฺฐจิตฺโต สเจ ยาติ, โหติ โส อิตฺถิมารโกฯ

‘‘ภิกฺขตฺถาย สเจ ยาติ, ชานนฺโตปิ น มารโก;

อนตฺถิโก หิ โส ตสฺสา, มรเณน อุเปกฺขโก’’ติฯ

อปรมฺปิ ตตฺเถว วุตฺตํ –

‘‘วิโยเคน จ เม ชายา, ชนนี จ น ชีวติ;

อิติ ชานํ วิยุญฺชนฺโต, ตทตฺถี โหติ มารโกฯ

‘‘ปพฺพชฺชาทินิมิตฺตญฺเจ, ยาติ ชานํ น มารโก;

อนตฺถิโก หิ โส เตสํ, มรเณน อุเปกฺขโก’’ติฯ

อลงฺกริตฺวา อุปสํหรตีติ ‘‘อลาภเกน สุสฺสิตฺวา มรตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน อุปสํหรติฯ เตเนว ‘‘สเจ อุตฺตสิตฺวา มรติ, วิสงฺเกโต’’ติ วุตฺตํฯ อลาภเกน สุสฺสิตฺวา มรตีติ เอตฺถ จ ปาราชิกนฺติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ กุณปคนฺธา จาติ อหิอาทิกุณปานํ คนฺธาฯ หํสปุปฺผนฺติ หํสาทีนํ ปกฺขโลมํ สนฺธาย วทติฯ

[179] อสญฺจิจฺจาติ อิทํ มรณสํวตฺตนิกอุปกฺกมสฺส อสลฺลกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิมินา อุปกฺกเมนา’’ติอาทิฯ อชานนฺตสฺสาติ อิทํ ปน มรณสํวตฺตนิกอุปกฺกมกรณสฺส อชานนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิมินา อยํ มริสฺสตี’’ติอาทิฯ นมรณาธิปฺปายสฺสาติ อิทํ อุปกฺกมํ ชานนฺตสฺสปิ มรณาธิปฺปายสฺส อภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘มรณํ อนิจฺฉนฺตสฺสา’’ติอาทิฯ

ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

โทมนสฺสจิตฺเตเนว ภณตีติ อิมินา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ทุกฺขเวทนาย สมฺปยุตฺตา เอวาติ ทสฺเสติฯ สุขพหุลตาย หิ ราชาโน หสมานาปิ ‘‘ฆาเตถา’’ติ วทนฺติ, หาโส ปน เนสํ อนตฺถวูปสมาทิอญฺญวิสโยติ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ทุกฺขเวทนาย สมฺปยุตฺตา เอวฯ สติ ปน โทมนสฺเส กถํ ตํ นปฺปกาสตีติ อาห ‘‘สุขโวกิณฺณตฺตา’’ติอาทิ, ปุพฺพาปริยวเสน อุโภสุ ปสฺเสสุ อุปฺปชฺชนกสุเขหิ อากิณฺณตฺตา อุปฺปนฺนสฺส จ โทมนสฺสสฺส อนุปฺปพนฺธเนน ปวตฺติยา อภาวโต ตทา อุปฺปนฺนมฺปิ โทมนสฺสํ นปฺปกาสตีติ อตฺโถฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา

[180] มรณตฺถิกาว หุตฺวาติ อิมสฺส กายสฺส เภเทน สคฺคปาปนาธิปฺปายตฺตา อตฺถโต มรณตฺถิกาว หุตฺวาฯ มรณตฺถิกภาวํ อชานนฺตาติ เอวํ อธิปฺปายิโน มรณตฺถิกา นาม โหนฺตีติ อตฺตโน มรณตฺถิกภาวํ อชานนฺตาฯ น หิ เต อตฺตโน จิตฺตปฺปวตฺติํ น ชานนฺติฯ โวหารวเสนาติ ปุพฺพภาคโวหารวเสน, มรณาธิปฺปายสฺส สนฺนิฏฺฐาปกเจตนากฺขเณ กรุณาย อภาวโต การุญฺเญน ปาเส พทฺธสูกรโมจนํ วิย น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ยถายุนาติ วุตฺตเมวตฺถํ ยถานุสนฺธินาติ ปริยายนฺตเรน วุตฺตํ, ยถานุสนฺธินา ยถายุปริจฺเฉเทนาติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา ยถานุสนฺธินาติ ยถานุปฺปพนฺเธน, ยาว ตสฺมิํ ภเว สนฺตานสฺส อนุปฺปพนฺโธ อวิจฺฉินฺนปฺปวตฺติ โหติ, ตาว ฐตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

อปฺปฏิเวกฺขิตฺวาติ อนุปปริกฺขิตฺวาฯ อุทฺธํ วา อโธ วา สงฺกมนฺตีติ ปจฺฉา อาคตานํ โอกาสทานตฺถํ นิสินฺนปาฬิยา อุทฺธํ วา อโธ วา คจฺฉนฺติฯ ปจฺจเวกฺขณกิจฺจํ นตฺถีติ ปจฺฉา อาคเตหิ อุปปริกฺขณกิจฺจํ นตฺถิฯ เหฏฺฐา กิสฺมิญฺจิ วิชฺชมาเน สาฏกํ วลิ น คณฺหาตีติ อาห ‘‘ตสฺมิํ วลิ น ปญฺญายตี’’ติฯ ปฏิเวกฺขณญฺเจทํ คิหีนํ สนฺตเกเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปาฬิยํ มุสเล อุสฺสิเตติ อญฺญมญฺญํ อุปตฺถมฺเภตฺวา ทฺวีสุ มุสเลสุ อุสฺสิเตสูติ อตฺโถฯ อุทุกฺขลภณฺฑิกนฺติ อุทุกฺขลตฺถาย อานีตํ ทารุภณฺฑํฯ ปฏิพทฺธนฺติ โภชนปฏิพทฺธํ, โภชนนฺตรายนฺติ วุตฺตํ โหติฯ