อนุปญฺญตฺติกถาวณฺณนา

[168] อิตฺถีสุ ปฏิพทฺธจิตฺตตา นาม ฉนฺทราเคน สารตฺตตา สาเปกฺขภาโวติ อาห ‘‘สารตฺตา อเปกฺขวนฺโต’’ติฯ มรณสฺส คุณกิตฺตนํ ชีวิเต อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมนฺติ อาห ‘‘ชีวิเต อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา’’ติฯ ‘‘กิํ ตุยฺหิมินา ปาปเกน ทุชฺชีวิเตนา’’ติ อิทํ ชีวิเต อาทีนวทสฺสนํฯ ‘‘มตํ เต ชีวิตา เสยฺโย’’ติอาทิ ปน มรณคุณกิตฺตนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ โลภาทีนํ อติวิย อุสฺสนฺนตฺตา อนุปปริกฺขิตฺวา กตํ สาหสิกกมฺมํ กิพฺพิสนฺติ วุจฺจตีติ อาห – ‘‘กิพฺพิสํ สาหสิกกมฺมํ โลภาทิกิเลสุสฺสท’’นฺติฯ กสฺมา อิทํ วุจฺจตีติ ฉพฺพคฺคิยานํเยเวทํ วจนํฯ มต-สทฺโท ‘‘คต’’นฺติอาทีสุ วิย ภาววจโนติ อาห ‘‘ตว มรณ’’นฺติฯ กตกาโลติ กตมรณกาโลฯ อถ วา กาโลติ มรณสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมา กตกาโลติ กตมรโณติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘กาลํ กตฺวา, มริตฺวา’’ติฯ ทิวิ ภวา ทิพฺพาติ อาห ‘‘เทวโลเก อุปฺปนฺเนหี’’ติฯ สมปฺปิโตติ ยุตฺโตฯ สมงฺคีภูโตติ สมฺมเทว เอกีภาวํ คโตฯ

ปทภาชนียวณฺณนา

[172] อุสฺสุกฺกวจนนฺติ ปุพฺพกาลกิริยาวจนํฯ อยญฺหิ สมานกตฺตุเกสุ ปุพฺพาปรกาลกิริยาวจเนสุ ปุพฺพกาลกิริยาวจนสฺส นิรุตฺติโวหาโรฯ สญฺจิจฺจาติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘ชานิตฺวา สญฺชานิตฺวา เจจฺจ อภิวิตริตฺวา’’ติ เอวํ ปุพฺพกาลกิริยาวเสน พฺยญฺชนานุรูปํ กตฺวา ปทภาชเน วตฺตพฺเพ ตถา อวตฺวา ‘‘ชานนฺโต สญฺชานนฺโต’’ติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กตฺวา ‘‘เจจฺจ อภิวิตริตฺวา วีติกฺกโม’’ติ ชีวิตา โวโรปนสฺส จ ตทตฺถวเสน นิทฺทิฏฺฐตฺตา วุตฺตํ ‘‘พฺยญฺชเน อาทรํ อกตฺวา’’ติฯ ‘‘ชานนฺโต’’ติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ ‘‘สญฺจิจฺจ มนุสฺสวิคฺคหํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปาณวิสยเมตฺถ ชานนนฺติ อาห ‘‘ปาโณติ ชานนฺโต’’ติ, สตฺโต อยนฺติ ชานนฺโตติ อตฺโถฯ ปาโณติ หิ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ วุจฺจติฯ ‘‘มนุสฺสวิคฺคโหติ ชานนฺโต’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาโณติ ชานนฺโต’’ติ วจนํ ‘‘มนุสฺโส อย’’นฺติ อชานิตฺวา เกวลํ สตฺตสญฺญาย ฆาเตนฺตสฺสปิ ปาราชิกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เตเนว เอฬกจตุกฺเก (ปารา. อฏฺฐ. 2.174) เอฬกสญฺญาย มนุสฺสปาณํ วธนฺตสฺส ปาราชิกาปตฺติ ทสฺสิตาฯ ตสฺมา ‘‘มนุสฺสวิคฺคโห’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาโณติ ชานนฺโต’’ติ อวิเสเสน วุตฺตํฯ

สญฺชานนฺโตติ เอตฺถ สห-สทฺเทน สมานตฺโถ สํ-สทฺโทติ อาห – ‘‘เตเนว ปาณชานนากาเรน สทฺธิํ ชานนฺโต’’ติ, เตเนว ปาณชานนากาเรน สทฺธิํ ชีวิตา โวโรเปมีติ ชานนฺโตติ อตฺโถฯ ยทิปิ เอกสฺเสว จิตฺตสฺส อุภยารมฺมณภาวาสมฺภวโต ปาโณติ ชานเนน สทฺธิํ ชีวิตา โวโรเปมีติ ชานนํ เอกกฺขเณ น สมฺภวติ, ปาโณติสญฺญํ ปน อวิชหิตฺวา มาเรมีติ ชานนํ สนฺธาย ‘‘เตเนว…เป.… สทฺธิํ ชานนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา สทฺธินฺติ อวิชหิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ เกจิ ปน ‘‘ญาตปริญฺญาย ทิฏฺฐสภาเวสุ ธมฺเมสุ ตีรณปริญฺญาย ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ‘รูปํ อนิจฺจ’นฺติอาทินา สภาเวน สทฺธิํ เอกกฺขเณ อนิจฺจาทิลกฺขณชานนํ วิย ‘อิมํ ปาณํ มาเรมี’ติ อตฺตโน กิริยาย สทฺธิํเยว ชานาตี’’ติ วทนฺติฯ อปเร ปน อาจริยา ตตฺถาปิ เอวํ น กเถนฺติฯ

วธกเจตนาวเสน เจเตตฺวาติ ‘‘อิมํ มาเรมี’’ติ วธกเจตนาย จินฺเตตฺวาฯ ปกปฺเปตฺวาติ ‘‘วธามิ น’’นฺติ เอวํ จิตฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ อภิวิตริตฺวาติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวาฯ เตเนวาห ‘‘นิราสงฺกจิตฺตํ เปเสตฺวา’’ติฯ อุปกฺกมวเสนาติ สาหตฺถิกาทิอุปกฺกมวเสนฯ เอวํ ปวตฺตสฺสาติ เอวํ ยถาวุตฺตวิธินา ปวตฺตสฺสฯ กิญฺจาปิ ‘‘สญฺจิจฺจา’’ติ อิมสฺส วิปฺปกตวจนตฺตา ‘‘ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ อิมินาว อปรกาลกิริยาวจเนน สพฺพถา ปรินิฏฺฐิตวีติกฺกโม วุตฺโต, ตถาปิ ‘‘สญฺจิจฺจา’’ติ อิมินา วุจฺจมานํ อปริโยสิตวีติกฺกมมฺปิ อวสานํ ปาเปตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘วีติกฺกโม’’ติ ปทภาชนํ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘อยํ สญฺจิจฺจสทฺทสฺส สิขาปฺปตฺโต อตฺโถติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ

อาทิโต ปฏฺฐายาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน สทฺธิํ อุปฺปนฺนกลลรูปโต ปฏฺฐายฯ สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา, มาตุกุจฺฉิสงฺขาโต คพฺโภ เสยฺยา เอเตสนฺติ คพฺภเสยฺยกา, อณฺฑชา ชลาพุชา จฯ เตสํ คพฺภเสยฺยกานํ วเสน สพฺพสุขุมตฺตภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘ยํ มาตุกุจฺฉิสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, น ปาราชิกวตฺถุนิยมนตฺถํฯ โอปปาติกสํเสทชาปิ หิ มนุสฺสา ปาราชิกวตฺถุเมวฯ น เจวิมํ สพฺพปฐมํ มนุสฺสวิคฺคหํ ชีวิตา โวโรเปตุํ สกฺกาฯ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน หิ สทฺธิํ ติํส กมฺมชรูปานิ นิพฺพตฺตนฺติ, เตสุ ปน ฐิเตสุเยว โสฬส ภวงฺคจิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ เอตสฺมิํ อนฺตเร คหิตปฏิสนฺธิกสฺส ทารกสฺส วา มาตุยา วา ปนสฺส อนฺตราโย นตฺถิฯ อยญฺหิ มรณสฺส อโนกาโส นามฯ

เอกสฺมิญฺหิ โสฬสจิตฺตกฺขเณ กาเล ทารกสฺส มรณํ นตฺถิ ตทา จุติจิตฺตสฺส อสมฺภวโต, มาตุยาปิ ตตฺตกํ กาลํ อนติกฺกมิตฺวา ตทนนฺตเรเยว จวนธมฺมาย คพฺภคฺคหณสฺเสว อสมฺภวโตฯ จิตฺตคฺคหเณเนว อวินาภาวโต เสสอรูปธมฺมานมฺปิ คหิตตฺตา รูปกายุปตฺถมฺภิตสฺเสว จ นามกายสฺส ปญฺจโวกาเร ปวตฺติสพฺภาวโต วุตฺตํ ‘‘สกลาปิ ปญฺจโวการปฏิสนฺธิ ทสฺสิตา โหตี’’ติฯ ตตฺถ สกลาปิ ปญฺจโวการปฏิสนฺธีติ ปริปุณฺณา อนูนา รูปาทิปญฺจกฺขนฺธานํ ปฏิสนฺธีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ, น ปน สกลาปิ ปญฺจโวการภเว ปฏิสนฺธีติฯ เตเนวาห ‘‘ตสฺมา ตญฺจ ปฐมํ จิตฺตํ…เป.… กลลรูปนฺติ อยํ สพฺพปฐโม มนุสฺสวิคฺคโห’’ติฯ ‘‘ตทหุชาตสฺส เอฬกสฺส โลมํ ชาติอุณฺณา’’ติ เกจิฯ ‘‘หิมวนฺตปฺปเทเส ชาติมนฺตเอฬกโลมํ ชาติอุณฺณา’’ติ อปเรฯ สุขุมชาติโลมา เอว กิร เกจิ เอฬกา หิมวนฺเต วิชฺชนฺติฯ ‘‘คพฺภํ ผาเลตฺวา คหิตเอฬกโลมํ ชาติอุณฺณา’’ติ อญฺเญฯ

เอเกน อํสุนาติ ขุทฺทกภาณกานํ มเตน วุตฺตํฯ ตถา หิ ‘‘คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา อปจฺฉา อปุเร เอกโต ปาตุภวนฺติฯ ตสฺมิํ ขเณ ปาตุภูตา กลลสงฺขาตา รูปสนฺตติ ปริตฺตา โหติ ขุทฺทกมกฺขิกาย เอกวายาเมน ปาตพฺพมตฺตา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘อติพหุํ เอตํ, สณฺหสูจิยา เตเล ปกฺขิปิตฺวา อุกฺขิตฺตาย ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘เอกเกเส เตลโต อุทฺธริตฺวา คหิเต ตสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ ชนปเท มนุสฺสานํ เกเส อฏฺฐธา ผาลิเต ตโต เอกโกฏฺฐาสปฺปมาโณ อุตฺตรกุรุกานํ เกโส, ตสฺส ปสนฺนติลเตลโต อุทฺธฏสฺส อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘ชาติอุณฺณา นาม สุขุมา, ตสฺสา เอกอํสุโน ปสนฺนติลเตเล ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺต’’นฺติ (วิภ. อฏฺฐ. 26) ขุทฺทกภาณเกหิ วุตฺตํฯ สํยุตฺตภาณกา ปน ‘‘ตีหิ ชาติอุณฺณํสูหิ กตสุตฺตคฺเค สณฺฐิตเตลพินฺทุปฺปมาณํ กลลํ โหตี’’ติ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.235) วทนฺติฯ ‘‘อจฺฉ’’นฺติ วุตฺตมตฺถํ ปริยายนฺตเรน วิภาเวติ ‘‘วิปฺปสนฺน’’นฺติฯ

สปฺปิมณฺโฑติ ปสนฺนสปฺปิฯ ยถาติ อิทํ อาเนตฺวา เอตฺถาปิ สมฺพนฺธิตพฺพํ, สปฺปิมณฺโฑปิ วุตฺตพินฺทุปฺปมาโณว อิธ อธิปฺเปโตฯ

เอวํวณฺณปฺปฏิภาคนฺติ วุตฺตปฺปมาณสณฺฐานปริจฺฉินฺนํ ฯ อถ วา เอวํวณฺณปฺปฏิภาคนฺติ เอวํวณฺณํ เอวํสณฺฐานญฺจฯ ปฏิภชนํ วา ปฏิภาโค, สทิสตาภชนํ สทิสตาปตฺตีติ อตฺโถฯ เอวํวิโธ วณฺณปฺปฏิภาโค รูปโต สณฺฐานโต จ สทิสตาปตฺติ เอตสฺสาติ เอวํวณฺณปฺปฏิภาคํฯ กลลนฺติ ปวุจฺจตีติ ภูตุปาทารูปสงฺขาโต สนฺตานวเสน ปวตฺตมาโน อตฺตภาโว กลลํ นามาติ กถียติฯ วีสวสฺสสตายุกสฺสาติ นิทสฺสนมตฺตํ ตโต อูนาธิกายุกมนุสฺสานมฺปิ สพฺภาวโตฯ

กลลกาเลปีติ ปฐมสตฺตาหพฺภนฺตเร ยํ สนฺตติวเสน ปวตฺตมานํ กลลสงฺขาตํ อตฺตภาวํ ชีวิตา โวโรเปตุํ สกฺกา, ตํ สนฺธาย วทติฯ ตโต วา อุทฺธนฺติ ทุติยสตฺตาหาทีสุ อพฺพุทาทิภาวปฺปตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ นนุ จ อุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สรสนิโรเธเนว นิรุชฺฌนโต อนฺตรา อุปจฺเฉโท น สกฺกา กาตุํ, ‘‘ตสฺมา…เป.… ชีวิตินฺทฺริยํ อุปจฺฉินฺทติ อุปโรเธตี’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘ชีวิตินฺทฺริยสฺส ปเวณีฆฏนํ…เป.… อุปโรเธตีติ วุจฺจตี’’ติฯ กถญฺจายมตฺโถ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘สฺวายมตฺโถ’’ติอาทิฯ

เอตฺถาห (สารตฺถ. ฏี. 1.5; อิติวุ. อฏฺฐ. 74) – ขเณ ขเณ นิรุชฺฌนสภาเวสุ สงฺขาเรสุ โก หนฺติ, โก วา หญฺญติ, ยทิ จิตฺตเจตสิกสนฺตาโน, โส อรูปตาย น เฉทนเภทนาทิวเสน วิโกปนสมตฺโถ, นปิ วิโกปนีโยฯ อถ รูปสนฺตาโน, โส อเจตนตาย กฏฺฐกลิงฺครูปโมติ น ตตฺถ เฉทนาทินา ปาณาติปาโต ลพฺภติ ยถา มตสรีเรฯ ปโยโคปิ ปาณาติปาตสฺส ยถาวุตฺโต ปหรณปฺปหาราทิโก อตีเตสุ วา สงฺขาเรสุ ภเวยฺย อนาคเตสุ วา ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วา, ตตฺถ น ตาว อตีตานาคเตสุ สมฺภวติ เตสํ อภาวโต, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ จ สงฺขารานํ ขณิกตฺตา สรเสเนว นิรุชฺฌนสภาวตาย วินาสาภิมุเขสุ นิปฺปโยชโน ปโยโค สิยา, วินาสสฺส จ การณรหิตตฺตา น ปหรณปฺปหาราทิปฺปโยคเหตุกํ มรณํ, นิรีหกตาย จ สงฺขารานํ กสฺส โส ปโยโค, ขณิกตฺตา วธาธิปฺปายสมกาลภิชฺชนกสฺส กิริยาปริโยสานกอาลานวฏฺฐานโต กสฺส วา ปาณาติปาตกมฺมพทฺโธติ?

วุจฺจเต – วธกเจตนาสหิโต สงฺขารานํ ปุญฺโช สตฺตสงฺขาโต หนฺติฯ เตน ปวตฺติตวธปฺปโยคนิมิตฺตํ อปคตุสฺมาวิญฺญาณชีวิตินฺทฺริโย มตโวหารปฺปวตฺตินิพนฺธโน ยถาวุตฺตวธปฺปโยคากรเณ อุปฺปชฺชนารโห รูปารูปธมฺมสมูโห หญฺญติ, เกวโล วา จิตฺตเจตสิกสนฺตาโน วธปฺปโยคาวิสยภาเวปิ ตสฺส ปญฺจโวการภเว รูปสนฺตานาธีนวุตฺติตาย รูปสนฺตาเน ปเรน ปโยชิตชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยควเสน ตนฺนิพฺพตฺติวินิพนฺธกวิสทิสรูปุปฺปตฺติยา วิหเต วิจฺเฉโท โหตีติ น ปาณาติปาตสฺส อสมฺภโว, นปิ อเหตุโก ปาณาติปาโต, น จ ปโยโค นิปฺปโยชโน ปจฺจุปฺปนฺเนสุ สงฺขาเรสุ กตปฺปโยควเสน ตทนนฺตรํ อุปฺปชฺชนารหสฺส สงฺขารกลาปสฺส ตถา อนุปฺปตฺติโตฯ ขณิกานํ สงฺขารานํ ขณิกมรณสฺส อิธ มรณภาเวน อนธิปฺเปตตฺตา สนฺตติมรณสฺส จ ยถาวุตฺตนเยน สเหตุกภาวโต น อเหตุกํ มรณํ, น จ กตฺตุรหิโต ปาณาติปาตปฺปโยโค นิรีหเกสุปิ สงฺขาเรสุ สนฺนิหิตตามตฺเตน อุปการเกสุ อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปผลุปฺปาทเน นิยเตสุ การเณสุ กตฺตุโวหารสิทฺธิโต ยถา ‘‘ปทีโป ปกาเสติ, นิสากโร จนฺทิมา’’ติฯ น จ เกวลสฺส วธาธิปฺปายสหภุโน จิตฺตเจตสิกกลาปสฺส ปาณาติปาโต อิจฺฉิโต สนฺตานวเสน อวฏฺฐิตสฺเสว ปฏิชานนโต, สนฺตานวเสน ปวตฺตมานานญฺจ ปทีปาทีนํ อตฺถกิริยาสิทฺธิ ทิสฺสตีติ อตฺเถว ปาณาติปาเตน กมฺมุนา พทฺโธฯ อยญฺจ วิจาโร อทินฺนาทานาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ วิภาเวตพฺโพฯ

โวโรเปตุํ น สกฺกาติ อุปกฺกเมน โวโรเปตุํ น สกฺกาฯ สตฺตฏฺฐชวนวารมตฺตนฺติ ขุทฺทกภาณกานํ มเตน วุตฺตํฯ สํยุตฺตภาณกา ปน ‘‘รูปสนฺตติ อรูปสนฺตตี’’ติ ทฺเว สนฺตติโย วตฺวา ‘‘อุทกํ อกฺกมิตฺวา คตสฺส ยาว ตีเร อกฺกนฺตอุทกเลขา น วิปฺปสีทติ, อทฺธานโต อาคตสฺส ยาว กาเย อุสุมภาโว น วูปสมฺมติ, อาตปา อาคนฺตฺวา คพฺภํ ปวิฏฺฐสฺส ยาว อนฺธการภาโว น วิคจฺฉติ, อนฺโตคพฺเภ กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กริตฺวา ทิวา วาตปานํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ยาว อกฺขีนํ ผนฺทนภาโว น วูปสมฺมติ, อยํ รูปสนฺตติ นามฯ

ทฺเว ตโย ชวนวารา อรูปสนฺตติ นามา’’ติ วตฺวา ‘‘ตทุภยมฺปิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นามา’’ติ วทนฺติ ฯ มชฺฌิมภาณกา ปน วทนฺติ ‘‘เอกทฺเวสนฺตติวารปริยาปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํฯ ตตฺถ อนฺธกาเร นิสีทิตฺวา อาโลกฏฺฐานํ คตสฺส น จ ตาว อารมฺมณํ ปากฏํ โหติฯ ยาว ปน ตํ ปากฏํ โหติ, เอตฺถนฺตเร ปวตฺตา รูปสนฺตติ อรูปสนฺตติ วา เอกทฺเวสนฺตติวารา นามาติ เวทิตพฺพาฯ อาโลกฏฺฐาเน จริตฺวา โอวรกํ ปวิฏฺฐสฺสปิ น ตาว สหสา รูปํ ปากฏํ โหติฯ ยาว ปน ตํ ปากฏํ โหติ, เอตฺถนฺตเร ปวตฺตา รูปสนฺตติ อรูปสนฺตติ วา เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพาฯ ทูเร ฐตฺวา ปน รชกานํ หตฺถวิการํ ฆณฺฏิเภริอาโกฏนวิการญฺจ ทิสฺวาปิ น ตาว สทฺทํ สุณาติฯ ยาว ปน ตํ สุณาติ, เอตสฺมิมฺปิ อนฺตเร เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา’’ติฯ เอตฺถ จ อาโลกฏฺฐานโต โอวรกํ ปวิฏฺฐสฺส ปเคว ตตฺถ นิสินฺนสฺส ยาว รูปคตํ ปากฏํ โหติ, ตตฺถ อุปฑฺฒเวลา อวิภูตปฺปายา, อุปฑฺฒเวลา วิภูตปฺปายา ตทุภยํ คเหตฺวา ‘‘ทฺเวสนฺตติวารา’’ติ วุตฺตํ, ตยิทํ น สพฺพสาธารณํ, เอกจฺจสฺส สีฆมฺปิ ปากฏํ โหตีติ ‘‘เอกทฺเวสนฺตติวารา’’ติ เอกคฺคหณมฺปิ กตํฯ

สภาคสนฺตติวเสนาติ กุสลากุสลโสมนสฺสุเปกฺขาทินา สภาคสนฺตติวเสนฯ อิมินา อรูปสนฺตติ ทสฺสิตาฯ สตฺตฏฺฐชวนวารมตฺตนฺติ จ กามาวจรชวนวเสเนว เวทิตพฺพํ, น อิตรชวนวเสนฯ น หิ เต ปริมิตกาลา, อนฺตรา ปวตฺตภวงฺคาทโยปิ ตทนฺโตคธาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ยาว วา อุณฺหโต อาคนฺตฺวาติอาทินา ปน รูปสนฺตติํ ทสฺเสติฯ อนฺธการํ โหตีติ อนฺธการํ น วิคจฺฉติฯ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนญฺเจตฺถ อฏฺฐกถาสุ อาคตํ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สุตฺเตฯ ตถา หิ ภทฺเทกรตฺตสุตฺเต อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สนฺธาย ‘‘โย จาวุโส มโน, เย จ ธมฺมา, อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺมิํ เจ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํ, ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส ตทภินนฺทติ, ตทภินนฺทนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรตี’’ติ (ม. นิ. 3.284) วุตฺตํฯ เอตฺถ หิ มโนติ สสมฺปยุตฺตํ วิญฺญาณมาหฯ ธมฺมาติ อารมฺมณธมฺมาฯ มโนติ วา มนายตนํฯ ธมฺมาติ เวทนาทโย อรูปกฺขนฺธาฯ อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ เอตํ อุภยํ โหตีติ อตฺโถฯ วิญฺญาณนฺติ นิกนฺติวิญฺญาณํฯ ตญฺหิ ตสฺมิํ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราควเสน ปฏิพทฺธํ โหติฯ

อภินนฺทตีติ ตณฺหาทิฏฺฐาภินนฺทนาหิ อภินนฺทติ ฯ ตถาภูโต จ วตฺถุปริญฺญาย อภาวโต เตสุ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ, ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อากฑฺฒียตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ‘‘ทฺวาทสายตนานิ เอกํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ อาคตตฺตา ตตฺถ ปวตฺโต ฉนฺทราโค อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ, น ขณปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณติ วิญฺญายติฯ

สตฺโตติ ขนฺธสนฺตาโนฯ ตตฺถ หิ สตฺตปญฺญตฺติฯ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยํฯ รูปชีวิตินฺทฺริเย หิ วิโกปิเต อิตรมฺปิ ตํสมฺพนฺธตาย วินสฺสตีติฯ ตํ วุตฺตปฺปการเมวาติ ตํ ชีวิตินฺทฺริยาติปาตนวิธานํ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการเมวฯ สรเสเนว ปตนสภาวสฺส อนฺตรา เอว อตีว ปาตนํ อติปาโต, สณิกํ ปติตุํ อทตฺวา สีฆปาตนนฺติ อตฺโถฯ อติกฺกมฺม วา สตฺถาทีหิ อภิภวิตฺวา ปาตนํ อติปาโต, ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโตฯ ยาย เจตนาย ปวตฺตมานสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส นิสฺสยภูเตสุ มหาภูเตสุ อุปกฺกมกรณเหตุ ตํมหาภูตปจฺจยา อุปฺปชฺชนมหาภูตา นุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สา ตาทิสปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกา วธกเจตนา ปาณาติปาโตฯ เตนาห ‘‘ยาย เจตนายา’’ติอาทิฯ

ปหรณนฺติ กายวิญฺญตฺติสหิตาย วธกเจตนาย อธิปฺเปตตฺถสาธนํฯ อาณาปนนฺติ วจีวิญฺญตฺติสหิตาย วธกเจตนาย อธิปฺเปตตฺถสาธนํฯ เตเนว ‘‘สาเวตุกาโม น สาเวตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุปนิกฺขิปนนฺติ อสิอาทีนํ ตสฺส อุปนิกฺขิปนํฯ

อฏฺฐกถาสุ วุตฺตมตฺถํ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺเขปโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิชฺชาปริชปฺปนนฺติ มนฺตปริชปฺปนํฯ อิทานิ อฏฺฐกถาสุ วิตฺถาริตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺฐกถาสุ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อาถพฺพณิกาติ อาถพฺพณเวทเวทิโนฯ อาถพฺพณํ ปโยเชนฺตีติ อาถพฺพณเวทวิหิตํ มนฺตํ ตตฺถ วุตฺตวิธินา ปโยเชนฺติฯ อาถพฺพณิกา หิ สตฺตาหํ อโลณกํ ภุญฺชิตฺวา ทพฺเพ อตฺถริตฺวา ปถวิยํ สยมานา ตปํ จริตฺวา สตฺตเม ทิวเส สุสานภูมิํ สชฺเชตฺวา สตฺตเม ปเท ฐตฺวา หตฺถํ วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา มุเขน วิชฺชํ ปริชปฺปนฺติ, อถ เนสํ กมฺมํ สมิชฺฌติฯ ปฏิเสนายาติ อิทํ เหฏฺฐา อุปริ วา ปททฺวเยน สมฺพนฺธมุปคจฺฉติฯ

อีติํ อุปฺปาเทนฺตีติ ฑํสิตฺวา มารณตฺถาย วิจฺฉิกาทีนํ วิสฺสชฺชนวเสน ปีฬํ อุปฺปาเทนฺติ ฯ เอตีติ อีติฯ อุปทฺทวนฺติ ตโต อธิกตรปีฬํฯ ปชฺชรกนฺติ วิสมชฺชรํฯ สูจิกนฺติ องฺคปจฺจงฺคานิ สูจีหิ วิย วิชฺฌิตฺวา ปวตฺตมานํ สูลํฯ วิสูจิกนฺติ สสูลํ อามาติสารํฯ ปกฺขนฺทิยนฺติ รตฺตาติสารํฯ วิชฺชํ ปริวตฺเตตฺวาติ คนฺธารวิชฺชาทิกํ อตฺตโน วิชฺชํ กตุปจารํ ปริชปฺปิตฺวา มนฺตปฐนกฺกเมน ปฐิตฺวาฯ เตหีติ เตหิ วตฺถูหิฯ

ปโยชนนฺติ ปวตฺตมานํฯ ทิสฺวาติอาทิ ทิฏฺฐวิสาทีนํ ยถากฺกเมน วุตฺตํฯ ทฺวตฺติพฺยามสตปฺปมาณนาคุทฺธรเณติ ทฺวตฺติพฺยามสตปฺปมาเณ มหากาเย นิมฺมินิตฺวา ฐิตานํ นาคานํ อุทฺธรเณฯ กุมฺภณฺฑานนฺติ กุมฺภณฺฑเทวานํฯ เต กิร เทวา มโหทรา โหนฺติ, รหสฺสงฺคมฺปิ จ เนสํ กุมฺโภ วิย มหนฺตํ โหติ, ตสฺมา ‘‘กุมฺภณฺฑา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เวสฺสวณสฺส ยกฺขาธิปติภาเวปิ นยนาวุเธน กุมฺภณฺฑานํ มรณสฺส อิธ วุตฺตตฺตา เตสุปิ ตสฺส อาณาปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

เกจีติ มหาสงฺฆิกาฯ ‘‘อโห วต ยํ ตํ กุจฺฉิคตํ คพฺภํ น โสตฺถินา อภินิกฺขเมยฺยา’’ติ ปาโฐ สุนฺทรตโรฯ ‘‘อโห วตายํ ต’’นฺติปิ ปาโฐฯ ‘‘อยํ อิตฺถี ตํ กุจฺฉิคตํ คพฺภํ น โสตฺถินา อภินิกฺขาเมยฺยา’’ติ วตฺตพฺพํฯ กุลุมฺพสฺสาติ คพฺภสฺส กุลสฺเสว วา, กุฏุมฺพสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ ภาวนามยิทฺธิยาติ อธิฏฺฐานิทฺธิํ สนฺธาย วทนฺติฯ ฆฏเภทนํ วิย อิทฺธิวินาโส, อคฺคินิพฺพาปนํ วิย ปรูปฆาโตติ อุปมาสํสนฺทนํฯ ตํ เตสํ อิจฺฉามตฺตเมวาติ เอตฺถายํ วิจารณา – ตุมฺเห อิทฺธิยา ปรูปฆาตํ วเทถ, อิทฺธิ นาม เจสา อธิฏฺฐานิทฺธิ วิกุพฺพนิทฺธิ มโนมยิทฺธิ ญาณวิปฺผาริทฺธิ สมาธิวิปฺผาริทฺธิ อริยิทฺธิ กมฺมวิปากชิทฺธิ ปุญฺญวโตอิทฺธิ วิชฺชามยิทฺธิ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธีติ ทสวิธาฯ ตตฺถ กตรํ อิทฺธิํ วเทถาติ? ภาวนามยนฺติฯ กิํ ปน ภาวนามยิทฺธิยา ปรูปฆาตกมฺมํ โหตีติ? อาม เอกวารํ โหติฯ ยถา หิ อาทิตฺตฆรสฺส อุปริ อุทกภริเต ฆเฏ ขิตฺเต ฆโฏปิ ภิชฺชติ, อคฺคิปิ นิพฺพายติ, เอวเมว ภาวนามยิทฺธิยา เอกวารํ ปรูปฆาตกมฺมํ โหติ, ตโต ปฏฺฐาย ปน สา นสฺสตีติฯ

อถ เน ‘‘ภาวนามยิทฺธิยา เนว เอกวารํ, น ทฺเว วาเร ปรูปฆาตกมฺมํ โหตี’’ติ วตฺวา สญฺญตฺติํ อาคจฺฉนฺตา ปุจฺฉิตพฺพา ‘‘ภาวนามยิทฺธิ กิํ กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตา, สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, ทุกฺขาย , อทุกฺขมสุขาย, สวิตกฺกสวิจารา, อวิตกฺกวิจารมตฺตา, อวิตกฺกอวิจารา, กามาวจรา, รูปาวจรา, อรูปาวจรา’’ติฯ

อิมํ ปน ปญฺหํ เย ชานนฺติ, เต เอวํ วกฺขนฺติ ‘‘ภาวนามยิทฺธิ กุสลา วา โหติ อพฺยากตา วา, อทุกฺขมสุขเวทนียา เอว, อวิตกฺกอวิจารา เอว, รูปาวจรา เอวา’’ติฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘ปาณาติปาตเจตนา กุสลากุสลาทีสุ กตรํ โกฏฺฐาสํ ภชตี’’ติฯ ชานนฺตา วกฺขนฺติ ‘‘ปาณาติปาตเจตนา อกุสลาว, ทุกฺขเวทนียาว, สวิตกฺกสวิจาราว, กามาวจรา เอวา’’ติฯ เอวํ สนฺเต ‘‘ตุมฺหากํ กถา เนว กุสลตฺติเกน สเมติ, น เวทนาตฺติเกน, น วิตกฺกตฺติเกน, น ปริตฺตตฺติเกนา’’ติฯ กิํ ปน เอวํ มหนฺตํ สุตฺตํ นิรตฺถกนฺติ? โน นิรตฺถกํ, ตุมฺเห ปนสฺส อตฺถํ น ชานาถฯ อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโตติ เอตฺถ หิ น ภาวนามยิทฺธิ อธิปฺเปตา, อาถพฺพณิทฺธิ ปน อธิปฺเปตาฯ สา หิ เอตฺถ ลพฺภมานา ลพฺภตีติฯ

หริตพฺพํ อุปนิกฺขิปิตพฺพนฺติ หารํ, หารเมว หารกนฺติ อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ ชีวิตหรณกํ อุปนิกฺขิปิตพฺพํ วา สตฺถํ สตฺถหารกนฺติ วิกปฺปทฺวเยนาหฯ ‘‘หารกสตฺถ’’นฺติ จ วตฺตพฺเพ สตฺถหารกนฺติ วิเสสนสฺส ปรนิปาตํ กตฺวา วุตฺตํฯ ยถา ลภติ, ตถา กเรยฺยาติ อธิปฺปายตฺถมาหฯ อุปนิกฺขิเปยฺยาติ ‘‘ปริเยเสยฺยา’’ติ อิมสฺส สิขาปฺปตฺตมตฺถํ ทสฺเสติฯ อิตรถาติ ‘‘ปริเยเสยฺยา’’ติ อิมสฺส อุปนิกฺขิเปยฺยาติ เอวมตฺถํ อคฺคเหตฺวา ยทิ ปริเยสนมตฺตเมว อธิปฺเปตํ สิยาติ อตฺโถฯ ปริยิฏฺฐมตฺเตนาติ ปริเยสิตมตฺเตนฯ ‘‘สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺยา’’ติ อิมินา วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส พฺยญฺชนานุรูปโต ปริปุณฺณํ กตฺวา อวุตฺตตฺตา อาห ‘‘พฺยญฺชนํ อนาทิยิตฺวา’’ติฯ สสติ หิํสตีติ สตฺถํ, สสนฺติ หิํสนฺติ เตนาติ วา สตฺถนฺติ ลคุฬปาสาณาทีนมฺปิ สตฺถสงฺคหิตตฺตา อาห – ‘‘ยํ เอตฺถ ถาวรปฺปโยคสงฺคหิตํ สตฺถํ, ตเทว ทสฺเสตุ’’นฺติฯ

วุตฺตาวเสสนฺติ วุตฺตอสิอาทีหิ อวสิฏฺฐํฯ ลคุฬนฺติ มุคฺครสฺเสตํ อธิวจนํฯ สตฺถสงฺคโหติ มาติกายํ ‘‘สตฺถหารก’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตสตฺถสงฺคโหฯ ยสฺมา…เป.… ตสฺมา ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ปทภาชนํ วุตฺตนฺติ อีทิสํ เหฏฺฐา วุตฺตวิภงฺคนยเภททสฺสนนฺติ เวทิตพฺพํฯ นรเก วา ปปตาติอาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ปปาเต วา ปปตา’’ติ ปรโต วุตฺตํ อวุตฺตญฺจ ‘‘รุกฺขโต วา ปปตา’’ติอาทิ สพฺพํ มรณูปายํ สงฺคณฺหาติฯ

เตเนวาห ‘‘น หิ สกฺกา สพฺพํ สรูเปเนว วตฺตุ’’นฺติฯ ปรโต วุตฺตนยตฺตาติ ปรโต นิคมนวเสน วุตฺตสฺส ทุติยปทสฺส ปทภาชเน วุตฺตนยตฺตาฯ อตฺถโต วุตฺตเมวาติ มรณูปายสฺส พหุวิธตานิทสฺสนตฺถํ, ตโต เอกเทเส ทสฺสิเต สพฺพํ วุตฺตเมว โหตีติ อธิปฺปาโยฯ น หิ สกฺกา…เป.… วตฺตุนฺติ ‘‘รุกฺขโต วา ปปตา’’ติอาทินา สรูปโต สพฺพํ มรณูปายํ ปริโยสานํ ปาเปตฺวา น สกฺกา วตฺตุนฺติ อตฺโถฯ

มตํ เต ชีวิตา เสยฺโยติ เอตฺถ วุตฺตมรณํ ยสฺมา อิติ-สทฺโท นิทสฺเสติ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตมรณํ อิติ-สทฺทสฺส อตฺโถติ ตมฺปิ คเหตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘มรณจิตฺโต มรณมโนติ อตฺโถ’’ติฯ จิตฺตสฺส อตฺถทีปนตฺถํ วุตฺโตติ จิตฺต-สทฺทสฺส วิจิตฺตาทิอเนกตฺถวิสยตฺตา นายํ จิตฺต-สทฺโท อิธ อญฺญสฺมิํ อตฺเถ วตฺตมาโน ทฏฺฐพฺโพ, อปิ ตุ วิญฺญาณสฺมิํเยว วตฺตมาโน เวทิตพฺโพติ ตสฺส อตฺถสฺส นิยมนตฺถํ วุตฺโตฯ อิมินา ปุนรุตฺติโทสสฺสปิ อิธ อนวกาโสติ ทสฺเสติฯ น ตาว อตฺโถ วุตฺโตติ ‘‘อิติ จิตฺตมโน’’ติ อุทฺธริตฺวาปิ อิติ-สทฺทนิทสฺสิตสฺส มรณสฺส อปรามฏฺฐภาวโต วุตฺตํฯ ตาว-สทฺเทน ปน ปรโต ‘‘จิตฺตสงฺกปฺโป’’ติ อิมสฺส ปทภาชเน ‘‘มรณสญฺญี’’ติอาทินา อิติสทฺทตฺถสฺส วกฺขมานตํ วิภาเวติฯ ตตฺถ หิ อิติ-สทฺทนิทสฺสิตํ มรณสงฺขาตมตฺถํ คเหตฺวา ‘‘มรณสญฺญี มรณเจตโน มรณาธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห – ‘‘จิตฺตสงฺกปฺโปติ อิมสฺมิํ ปเท อธิการวเสน อิติสทฺโท อาหริตพฺโพ’’ติฯ กสฺมา อาหริตพฺโพติ อาห ‘‘อิทญฺหี’’ติอาทิฯ กถํ ปเนตํ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘ตถา หิสฺสา’’ติอาทิฯ อสฺสาติ อิติ-สทฺทสฺสฯ ตเมว อตฺถนฺติ มรณสงฺขาตมตฺถํฯ ‘‘มรณสญฺญี’’ติอาทีสุ หิ มรณํ อิติ-สทฺทสฺส อตฺโถ, ‘‘สญฺญี’’ติอาทิ สงฺกปฺปสทฺทสฺสฯ จิตฺตสทฺทสฺส ปเนตฺถ วิจิตฺตวจนตา สงฺกปฺปสทฺทสฺส สญฺญาเจตนาธิปฺปายวเสน ติธา อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน วิภาวิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห – ‘‘จิตฺโต นานปฺปการโก สงฺกปฺโป’’ติอาทิฯ อธิปฺปายสทฺเทน กิเมตฺถ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘อธิปฺปาโยติ วิตกฺโก เวทิตพฺโพ’’ติฯ น อิทํ วิตกฺกสฺส นามนฺติ อิทํ ปน น เกวลํ วิตกฺกสฺเสว นามนฺติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ปากฏตฺตา โอฬาริกตฺตา จ อุจฺจาการตา เวทิตพฺพา, อปากฏตฺตา อโนฬาริกตฺตา จ อวจาการตาฯ

[174] กาเยกเทเสปิ กาย-สทฺโท วตฺตตีติ อาห ‘‘หตฺเถน วา’’ติอาทิฯ ปหรเณนาติ สตฺเถนฯ สตฺถญฺหิ ปหรนฺติ เอเตนาติ ปหรณนฺติ วุจฺจติฯ กมฺมุนา พชฺฌตีติ ปาณาติปาตกมฺมุนา พชฺฌติ, ปาณาติปาตกมฺมสฺส สิทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โย โกจิ มรตูติ เอตฺถ ยสฺส กสฺสจิ เอกสฺเสว ชีวิตินฺทฺริยวิสยา วธกเจตนา ปวตฺตติ, น ปหารปจฺจยา มรนฺตสฺเสว ชีวิตินฺทฺริยวิสยา, นาปิ สมูหสฺสาติ เวทิตพฺพาฯ อุภยถาปีติ อุทฺเทสานุทฺเทสานํ วเสนฯ วธกจิตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ ปพนฺธวิจฺเฉทนวเสน อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตตีติ อาห ‘‘ปจฺฉา วา เตเนว โรเคนา’’ติอาทิฯ เยน หิ ปพนฺโธ วิจฺฉิชฺชติ, ตาทิสํ ปโยคํ นิพฺพตฺเตนฺตํ ตทา วธกจิตฺตํ ปวตฺตนฺตํ ปหริตมตฺเตเยว กมฺมุนา พชฺฌติฯ มนุสฺสอรหนฺตสฺส จ ปุถุชฺชนกาเลเยว สตฺถปฺปหาเร วา วิเส วา ทินฺเนปิ ยทิ โส อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว มรติ, อรหนฺตฆาตโก โหติเยวฯ ยํ ปน ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ ทานํ อรหตฺตํ ปตฺวา ปริภุญฺชติ, ปุถุชฺชนสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหติฯ

นนุ จ ยถา อรหตฺตํ ปตฺวา ปริภุตฺตมฺปิ ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ ปุถุชฺชนทานเมว โหติ, เอวํ มรณาธิปฺปาเยน ปุถุชฺชนกาเล ปหาเร ทินฺเน อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว ปหาเรน มเต กสฺมา อรหนฺตฆาตโกเยว โหติ, น ปุถุชฺชนฆาตโกติ? วิเสสสพฺภาวโตฯ ทานญฺหิ เทยฺยธมฺมสฺส ปริจฺจาคมตฺเตน โหติฯ ตถา หิ ทานเจตนา จชิตพฺพํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา จชนมตฺตเมว โหติ, อญฺญสนฺตกกรณํว ตสฺส จชนํ, ตสฺมา ยสฺส ตํ สนฺตกํ กตํ, ตสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหติ, น เอวํ วโธฯ โส หิ ปาโณ ปาณสญฺญิตา วธกเจตนา อุปกฺกโม เตน มรณนฺติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ องฺคานํ ปาริปูริยาว โหติ, น อปาริปูริยาฯ ตสฺมา อรหตฺตํ ปตฺตสฺเสว มรณนฺติ อรหนฺตฆาตโกเยว โหติ, น ปุถุชฺชนฆาตโกฯ ยสฺมา ปน ‘‘อิมํ มาเรมี’’ติ ยํ สนฺตานํ อารพฺภ มารณิจฺฉา, ตสฺส ปุถุชฺชนขีณาสวภาเวน ปโยคมรณกฺขณานํ วเสน สติปิ สนฺตานเภเท อเภโทเยว, ยทา จ อตฺถสิทฺธิ, ตทา ขีณาสวภาโว, ตสฺมา อรหนฺตฆาตโกเยว โหตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

อญฺญจิตฺเตนาติ อวธาธิปฺปาเยน อมาเรตุกามตาจิตฺเตนฯ นตฺถิ ปาณาติปาโตติ อมาเรตุกามตาจิตฺเตน ปหฏตฺตาฯ

กิญฺจาปิ ปฐมปฺปหาโร น สยเมว สกฺโกติ มาเรตุํ, ทุติยํ ปน ลภิตฺวา สกฺโกนฺโต ชีวิตวินาสนเหตุ โหติ, ตสฺมา ‘‘ปโยโค เตน จ มรณ’’นฺติ อิมินา สํสนฺทนโต ปฐมปฺปหาเรเนว กมฺมพทฺโธ ยุตฺโต, น ทุติเยน ตสฺส อญฺญจิตฺเตน ทินฺนตฺตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุภเยหิ มเตปิ ปฐมปฺปหาเรเนว กมฺมุนา พทฺโธ’’ติฯ

กมฺมาปตฺติพฺยตฺติภาวตฺถนฺติ อานนฺตริยาทิกมฺมวิภาคสฺส ปาราชิกาทิอาปตฺติวิภาคสฺส จ วิภาวนตฺถํฯ ‘‘เอฬกํ มาเรมี’’ติ ปวตฺตเจตนาย ปุพฺพภาคตฺตา ‘‘อิมํ มาเรมี’’ติ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาย ตทา สนฺนิหิตตฺตา ยถาวตฺถุกํ กมฺมพทฺโธ โหติเยวาติ อาห ‘‘อิมํ วตฺถุํ มาเรมีติ เจตนาย อตฺถิภาวโต’’ติอาทิฯ สพฺพตฺถ หิ ปุริมํ อภิสนฺธิจิตฺตํ อปฺปมาณํ เตน อตฺถสิทฺธิยา อภาวโต, วธกจิตฺตํ ปน ตทารมฺมณญฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ อนนฺตริยาทิภาเว ปมาณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ฆาตโก จ โหตีติ ปาณฆาตโก โหติ, ปาณาติปาตกมฺมุนาว พทฺโธ โหตีติ อตฺโถฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ ยถากฺกมํ ปาราชิกถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยานิ เวทิตพฺพานิฯ ‘‘มาตาปิตุอรหนฺตานํ อญฺญตรํ มาเรมี’’ติ คุณมหนฺเตสุ ปวตฺตปุพฺพภาคเจตนาย ทารุณภาวโต ตถาวิธปุพฺพภาคเจตนาปริวารา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ทารุณาว โหตีติ อาห – ‘‘อิธ ปน เจตนา ทารุณา โหตี’’ติฯ อิมินา จ ‘‘เอฬกํ มาเรสฺสามี’’ติ มาตาปิตุอาทีนํ มารเณปิ ปุพฺพภาคเจตนาย อทารุณตฺตา อญฺญถา ปวตฺตอานนฺตริยกมฺมโต เอวํ ปวตฺตานนฺตริยสฺส นาติทารุณตา วุตฺตาว โหตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ

โลหิตกนฺติ โลหิตมกฺขิตํฯ กมฺมํ กโรนฺเตติ ยุทฺธกมฺมํ กโรนฺเตฯ ยถาธิปฺปายํ คเตติ โยธํ วิชฺฌิตฺวา ปิตริ วิทฺเธฯ อิทญฺจ ยถาธิปฺปายํ เตน ตถาวิทฺธภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อยถาธิปฺปายํ ปน อุชุกเมว คนฺตฺวา ปิตริ วิทฺเธปิ มรณาธิปฺปาเยน อตฺตนาว กตปฺปโยคตฺตา เนวตฺถิ วิสงฺเกโตติ วทนฺติฯ อานนฺตริยํ ปน นตฺถีติ ปิตรํ อุทฺทิสฺส กตปฺปโยคาภาวโตฯ

อธิฏฺฐายาติ มาติกาวเสน อาณตฺติกปโยคกถาวณฺณนา

เอวํ วิชฺฌาติ เอวํ ธนุํ กฑฺเฒตฺวา วิชฺฌฯ เอวํ ปหราติ เอวํ ทฬฺหํ อสิํ คเหตฺวา ปหรฯ เอวํ ฆาเตหีติ เอวํ กมฺมการณํ กตฺวา มาเรหิฯ มชฺเฌติ หตฺถิโน ปิฏฺฐิมชฺเฌฯ เอเตนาติ ‘‘อธิฏฺฐหิตฺวา อาณาเปตี’’ติอาทินาฯ ตตฺถาติ อาณตฺติกปฺปโยเคฯ

กิญฺจาปิ กิริยวิเสโส อฏฺฐกถาสุ อนาคโต, ปาฬิยํ ปน ‘‘เอวํ วิชฺฌ, เอวํ ปหร, เอวํ ฆาเตหี’’ติ กิริยาวิเสสสฺส ปรามฏฺฐตฺตา อาจริยปรมฺปราย อาภตํ กิริยาวิเสสํ ปาฬิยา สํสนฺทนโต คเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิมาหฯ เฉทนนฺติ หตฺถาทิเฉทนํฯ เภทนนฺติ กุจฺฉิอาทิผาลนํฯ อถ วา อุสุนา วิชฺฌนํ, อสินา เฉทนํ, มุคฺคราทีหิ สีสาทิเภทนนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สงฺขมุณฺฑกนฺติ สงฺขมุณฺฑกมฺมการณํฯ ตํ กโรนฺตา อุตฺตโรฏฺฐอุภโตกณฺณจูฬิกคลวาฏกปริจฺเฉเทน จมฺมํ ฉินฺทิตฺวา สพฺพเกเส เอกโต คณฺฐิํ กตฺวา ทณฺฑเกน ปลิเวเฐตฺวา อุปฺปาเฏนฺติ, สห เกเสหิ จมฺมํ อุฏฺฐหติ, ตโต สีสกฏาหํ ถูลสกฺขราหิ ฆํสิตฺวา โธวนฺตา สงฺขวณฺณํ กโรนฺติฯ เอวมาทีติ อาทิ-สทฺเทน พิลงฺคถาลิกํ ราหุมุขํ โชติมาลิกํ หตฺถปชฺโชติกํ เอรกวตฺติกํ จีรกวาสิกํ เอเณยฺยกํ พฬิสมํสิกํ กหาปณิกํ ขาราปตจฺฉิกํ ปลิฆปริวตฺติกํ ปลาลปีฐกนฺติ เอวมาทิํ สพฺพํ กมฺมการณํ สงฺคณฺหาติฯ

ตตฺถ (อ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.1) พิลงฺคถาลิกนฺติ กญฺชิยอุกฺขลิกกมฺมการณํฯ ตํ กมฺมํ กโรนฺตา สีสกปาลํ อุปฺปาเฏตฺวา ตตฺตํ อโยคุฬํ สณฺฑาเสน คเหตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปนฺติ, เตน มตฺถลุงฺคํ ปกฺกุถิตฺวา อุปริ อุตฺตรติฯ ราหุมุขนฺติ ราหุมุขกมฺมการณํฯ ตํ กโรนฺโต สงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา อนฺโตมุเข ทีปํ ชาเลนฺติ, กณฺณจูฬิกาหิ วา ปฏฺฐาย มุขํ นิขาทเนน ขณนฺติ, โลหิตํ ปคฺฆริตฺวา มุขํ ปูเรติฯ โชติมาลิกนฺติ สกลสรีรํ เตลปิโลติกาย เวเฐตฺวา อาลิมฺเปนฺติฯ หตฺถปชฺโชติกนฺติ หตฺเถ เตลปิโลติกาย เวเฐตฺวา ทีปํ วิย ปชฺชาเลนฺติฯ เอรกวตฺติกนฺติ เอรกวตฺตกมฺมการณํฯ