เมนู

ตตฺริทํ เอกวตฺถุปริทีปนํ – ทฺเวภาติกตฺเถรานํ กิเรโก ปุณฺณมุโปสถทิวเส ปาติโมกฺขํ โอสาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา จงฺกเม ฐิโต ชุณฺหปกฺเข ปโทสเวลายํ จนฺทาโลเกน สมนฺตโต อาสิญฺจมานขีรธารํ วิย คคนตลํ รชตปฏฺฏสทิสํ วาลิกาสนฺถตญฺจ ภูมิภาคํ ทิสฺวา ‘‘รมณีโย วตายํ กาโล, เทโส จ มม อชฺฌาสยสทิโส, กีว จิรํ นุ โข อยํ ทุกฺขภาโร วหิตพฺโพ’’ติ อตฺตโน อายุสงฺขาเร อุปธาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ อาห – ‘‘ตุมฺเหหิ กถํ ปรินิพฺพายนฺตา ภิกฺขู ทิฏฺฐปุพฺพา’’ติฯ ตตฺร เกจิ อาหํสุ – ‘‘อมฺเหหิ อาสเน นิสินฺนกาว ปรินิพฺพายนฺตา ทิฏฺฐปุพฺพา’’ติฯ เกจิ ‘‘อมฺเหหิ อากาเส ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนกา’’ติฯ เถโร อาห – ‘‘อหํ ทานิ โว จงฺกมนฺตเมว ปรินิพฺพายมานํ ทสฺสยิสฺสามี’’ติฯ ตโต จงฺกเม ติริยํ เลขํ กตฺวา ‘‘อหํ อิโต จงฺกมโกฏิโต ปรโกฏิํ คนฺตฺวา นิวตฺตมาโน อิมํ เลขํ ปตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ วตฺวา จงฺกมํ โอรุยฺห ปรภาคํ คนฺตฺวา นิวตฺตมาโน เอเกน ปาเทน เลขํ อกฺกนฺตกฺขเณเยว ปรินิพฺพายีติฯ

อานาปานสฺสติสมาธิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมปญฺญตฺติกถาวณฺณนา

[167] ยทิปิ อริยา เนว อตฺตนาว อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปสุํ, นาญฺญมญฺญมฺปิ ชีวิตา โวโรเปสุํ, นาปิ มิคลณฺฑิกํ สมณกุตฺตกํ อุปสงฺกมิตฺวา สมาทเปสุํ, ตถาปิ ยถาวุตฺเตหิ ตีหิ ปกาเรหิ มตานํ อนฺตเร อริยานมฺปิ สพฺภาวโต ‘‘อริยปุคฺคลมิสฺสกตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ น หิ อริยา ปาณาติปาตํ กริํสุ น สมาทเปสุํ, นาปิ สมนุญฺญา อเหสุํฯ อถ วา ปุถุชฺชนกาเล อตฺตนาว อตฺตานํ ฆาเตตฺวา มรณสมเย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺคํ ปฏิลภิตฺวา มตานมฺปิ อริยานํ สพฺภาวโต อิมินาว นเยน อตฺตนาว อตฺตานํ ชีวิตา โวโรปนสฺส อริยานมฺปิ สพฺภาวโต อริยปุคฺคลมิสฺสกตฺตา ‘‘โมฆปุริสา’’ติ น วุตฺตํฯ ‘‘เต ภิกฺขู’’ติ วุตฺตนฺติ ‘‘กถญฺหิ นาม เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อตฺตนาปิ อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถ ‘‘โมฆปุริสา’’ติ อวตฺวา ‘‘เต ภิกฺขู’’ติ วุตฺตํฯ

อนุปญฺญตฺติกถาวณฺณนา

[168] อิตฺถีสุ ปฏิพทฺธจิตฺตตา นาม ฉนฺทราเคน สารตฺตตา สาเปกฺขภาโวติ อาห ‘‘สารตฺตา อเปกฺขวนฺโต’’ติฯ มรณสฺส คุณกิตฺตนํ ชีวิเต อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมนฺติ อาห ‘‘ชีวิเต อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา’’ติฯ ‘‘กิํ ตุยฺหิมินา ปาปเกน ทุชฺชีวิเตนา’’ติ อิทํ ชีวิเต อาทีนวทสฺสนํฯ ‘‘มตํ เต ชีวิตา เสยฺโย’’ติอาทิ ปน มรณคุณกิตฺตนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ โลภาทีนํ อติวิย อุสฺสนฺนตฺตา อนุปปริกฺขิตฺวา กตํ สาหสิกกมฺมํ กิพฺพิสนฺติ วุจฺจตีติ อาห – ‘‘กิพฺพิสํ สาหสิกกมฺมํ โลภาทิกิเลสุสฺสท’’นฺติฯ กสฺมา อิทํ วุจฺจตีติ ฉพฺพคฺคิยานํเยเวทํ วจนํฯ มต-สทฺโท ‘‘คต’’นฺติอาทีสุ วิย ภาววจโนติ อาห ‘‘ตว มรณ’’นฺติฯ กตกาโลติ กตมรณกาโลฯ อถ วา กาโลติ มรณสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมา กตกาโลติ กตมรโณติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘กาลํ กตฺวา, มริตฺวา’’ติฯ ทิวิ ภวา ทิพฺพาติ อาห ‘‘เทวโลเก อุปฺปนฺเนหี’’ติฯ สมปฺปิโตติ ยุตฺโตฯ สมงฺคีภูโตติ สมฺมเทว เอกีภาวํ คโตฯ

ปทภาชนียวณฺณนา

[172] อุสฺสุกฺกวจนนฺติ ปุพฺพกาลกิริยาวจนํฯ อยญฺหิ สมานกตฺตุเกสุ ปุพฺพาปรกาลกิริยาวจเนสุ ปุพฺพกาลกิริยาวจนสฺส นิรุตฺติโวหาโรฯ สญฺจิจฺจาติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘ชานิตฺวา สญฺชานิตฺวา เจจฺจ อภิวิตริตฺวา’’ติ เอวํ ปุพฺพกาลกิริยาวเสน พฺยญฺชนานุรูปํ กตฺวา ปทภาชเน วตฺตพฺเพ ตถา อวตฺวา ‘‘ชานนฺโต สญฺชานนฺโต’’ติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กตฺวา ‘‘เจจฺจ อภิวิตริตฺวา วีติกฺกโม’’ติ ชีวิตา โวโรปนสฺส จ ตทตฺถวเสน นิทฺทิฏฺฐตฺตา วุตฺตํ ‘‘พฺยญฺชเน อาทรํ อกตฺวา’’ติฯ ‘‘ชานนฺโต’’ติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ ‘‘สญฺจิจฺจ มนุสฺสวิคฺคหํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปาณวิสยเมตฺถ ชานนนฺติ อาห ‘‘ปาโณติ ชานนฺโต’’ติ, สตฺโต อยนฺติ ชานนฺโตติ อตฺโถฯ ปาโณติ หิ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ วุจฺจติฯ ‘‘มนุสฺสวิคฺคโหติ ชานนฺโต’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาโณติ ชานนฺโต’’ติ วจนํ ‘‘มนุสฺโส อย’’นฺติ อชานิตฺวา เกวลํ สตฺตสญฺญาย ฆาเตนฺตสฺสปิ ปาราชิกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เตเนว เอฬกจตุกฺเก (ปารา. อฏฺฐ. 2.174) เอฬกสญฺญาย มนุสฺสปาณํ วธนฺตสฺส ปาราชิกาปตฺติ ทสฺสิตาฯ ตสฺมา ‘‘มนุสฺสวิคฺคโห’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาโณติ ชานนฺโต’’ติ อวิเสเสน วุตฺตํฯ