เมนู

เตนาห ‘‘เอกีภาวโต’’ติ , ปวิเวกโตติ อตฺโถฯ เอกีภาโวติ หิ กายจิตฺตวิเวโก วุตฺโตฯ วุฏฺฐิโตติ ตโต ทุวิธวิเวกโต ภวงฺคุปฺปตฺติยา รูปารมฺมณาทิสงฺขารสมาโยเคน คหฏฺฐปพฺพชิตาทิสตฺตสมาคเมน จ อเปโตฯ อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ คณฺหนฺตีติ อตฺตโน อตฺตโน อาจริยานํ สนฺติเก คณฺหนฺติฯ กามํ ทสานุสฺสติคฺคหเณเนว อานาปานสฺสติปิ คหิตา, สา ปน ตตฺถ สนฺนิปติตภิกฺขูสุ พหูนํ สปฺปายา สาตฺถิกา จ, ตสฺมา ปุน คหิตาฯ ตถา หิ ภควา ตเมว กมฺมฏฺฐานํ เตสํ ภิกฺขูนํ กเถสิฯ อาหาเร ปฏิกูลสญฺญา อสุภกมฺมฏฺฐานสทิสา, จตฺตาโร ปน อารุปฺปา อาทิกมฺมิกานํ อนนุรูปาติ เตสํ อิธ อคฺคหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

เวสาลิํ อุปนิสฺสายาติ เวสาลีนครํ โคจรคามํ กตฺวาฯ อุปฏฺฐานสาลายนฺติ ธมฺมสภายํฯ มุหุตฺเตเนวาติ สตฺถริ สทฺธมฺเม จ คารเวน อุปคตภิกฺขูนํ วจนสมนนฺตรเมว อุฏฺฐหิํสูติ กตฺวา วุตฺตํฯ พุทฺธกาเล กิร ภิกฺขู ภควโต สนฺเทสํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตุํ โอหิตโสตา วิหรนฺติฯ ยสฺสาติ ยสฺส กตฺตพฺพสฺสฯ กาลนฺติ เทสนากาลํ สนฺธาย วทติฯ

ปฐมปญฺญตฺตินิทานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อานาปานสฺสติสมาธิกถาวณฺณนา

[165] อรหตฺตปฺปตฺติยาติ อรหตฺตปฺปตฺติอตฺถายฯ อญฺญํ ปริยายนฺติ อรหตฺตาธิคมตฺถาย อญฺญมฺปิ การณํฯ อาจิกฺขนฺโตติ ปสํสาปุพฺพกํ เทเสนฺโต, ปสํสา จ ตตฺถ อภิรุจิชนเนน อุสฺสาหนตฺถาฯ ตญฺหิ สุตฺวา ภิกฺขู ‘‘ภควา อิมํ สมาธิํ อเนเกหิ อากาเรหิ ปสํสติ, สนฺโต กิรายํ สมาธิ ปณีโต จ อเสจนโก จ สุโข จ วิหาโร, ปาปธมฺเม จ ฐานโส อนฺตรธาเปตี’’ติ สญฺชาตาภิรุจิโน อุสฺสาหชาตา สกฺกจฺจํ อนุยุญฺชิตพฺพํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ มญฺญนฺติฯ

อตฺถโยชนกฺกมนฺติ อตฺถญฺจ โยชนกฺกมญฺจฯ

ภควา อตฺตโน ปจฺจกฺขภูตํ สมาธิํ เทสนานุภาเวน เตสมฺปิ ภิกฺขูนํ อาสนฺนํ ปจฺจกฺขญฺจ กโรนฺโต สมฺปิณฺฑนวเสน ‘‘อยมฺปิ โข’’ติอาทิมาหฯ อสฺสาสปสฺสาสปริคฺคาหิกาติ ทีฆรสฺสาทิวิเสเสหิ สทฺธิํ อสฺสาสปสฺสาเส ปริจฺฉิชฺช คาหิกา, เต อารพฺภ ปวตฺตาติ อตฺโถฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวนฺโต อาห ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ โน ปสฺสาโส โน อสฺสาโสติ โส โสเยว อตฺโถ ปฏิเสเธน วิเสเสตฺวา วุตฺโตฯ อสฺสาสวเสนาติ อสฺสาสํ อารมฺมณํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ปสฺสาสวเสนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อุปฏฺฐานํ สตีติ อสมฺมุสฺสนตาย ตเมว อสฺสาสํ ปสฺสาสญฺจ อุปคนฺตฺวา ฐานํ สติ นามาติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา อานาปาเนสุ สติ อานาปานสฺสตีติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหติฯ อิทานิ สติวเสเนว ปุคฺคลํ นิทฺทิสิตุกาเมน ‘‘โย อสฺสสติ, ตสฺสุปฏฺฐาติ, โย ปสฺสสติ, ตสฺสุปฏฺฐาตี’’ติ วุตฺตํฯ โย อสฺสสติ, ตสฺส สติ อสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐติฯ โย ปสฺสสติ, ตสฺส สติ ปสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ

ยุตฺโตติ สมฺปยุตฺโตฯ อานาปานสฺสติยนฺติ อานาปานสฺสติยํ ปจฺจยภูตายนฺติ อตฺโถฯ ปุริมสฺมิญฺหิ อตฺเถ สมาธิสฺส สติยา สหชาตาทิปจฺจยภาโว วุตฺโต สมฺปยุตฺตวจนโต, ทุติยสฺมิํ ปน อุปนิสฺสยภาโวปิฯ อุปจารชฺฌานสหคตา หิ สติ อปฺปนาสมาธิสฺส อุปนิสฺสโย โหตีติ อุภยถาปิ สหชาตาทีนํ สตฺตนฺนมฺปิ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘ปุน จปรํ, อุทายิ, อกฺขาตา มยา สาวกานํ ปฏิปทา, ยถาปฏิปนฺนา เม สาวกา จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ภาเวนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.247) อุปฺปาทนวฑฺฒนฏฺเฐน ภาวนาติ วุจฺจตีติ ตทุภยวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภาวิโตติ อุปฺปาทิโต วฑฺฒิโต จา’’ติ อาหฯ ตตฺถ ภาวํ วิชฺชมานตํ อิโต คโตติ ภาวิโต, อุปฺปาทิโต ปฏิลทฺธมตฺโตติ อตฺโถฯ อุปฺปนฺโน ปน ลทฺธาเสวโน ภาวิโต, ปคุณภาวํ อาปาทิโต วฑฺฒิโตติ อตฺโถฯ พหุลีกโตติ พหุลํ ปวตฺติโตฯ เตน อาวชฺชนาทิวสีภาวปฺปตฺติมาหฯ โย หิ วสีภาวํ อาปาทิโต, โส อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตพฺพโต ปุนปฺปุนํ ปวตฺติสฺสติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ กโต’’ติฯ

ยถา ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ (ม. นิ. 1.139; อ. นิ. 4.241) วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติ (ที. นิ. 1.226; สํ. นิ. 2.152) จ เอวมาทีสุ ปฐมปเท วุตฺโต เอว-สทฺโท ทุติยาทีสุปิ วุตฺโตเยว โหติ, เอวมิธาปีติ อาห ‘‘อุภยตฺถ เอว-สทฺเทน นิยโม เวทิตพฺโพ’’ติฯ

อุภยปทนิยเมน ลทฺธคุณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อสุภกมฺมฏฺฐานนฺติ อสุภารมฺมณํ ฌานมาหฯ ตญฺหิ อสุเภสุ โยคกมฺมภาวโต โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต จ ‘‘อสุภกมฺมฏฺฐาน’’นฺติ วุจฺจติฯ เกวลนฺติ อิมินา อารมฺมณํ นิวตฺเตติฯ ปฏิเวธวเสนาติ ฌานปฏิเวธวเสนฯ ฌานญฺหิ ภาวนาวิเสเสน อิชฺฌนฺตํ อตฺตโน วิสยํ ปฏิวิชฺฌนฺตเมว ปวตฺตติ ยถาสภาวโต ปฏิวิชฺฌียติ จาติ ปฏิเวโธติ วุจฺจติฯ โอฬาริการมฺมณตฺตาติ พีภจฺฉารมฺมณตฺตาฯ ปฏิกูลารมฺมณตฺตาติ ชิคุจฺฉิตพฺพารมฺมณตฺตาฯ ปริยาเยนาติ การเณน เลสนฺตเรน วาฯ อารมฺมณสนฺตตายปีติ อนุกฺกเมน วิเจตพฺพตํ ปตฺตารมฺมณสฺส ปรมสุขุมตํ สนฺธายาหฯ สนฺเต หิ สนฺนิสินฺเน อารมฺมเณ ปวตฺตมาโน ธมฺโม สยมฺปิ สนฺนิสินฺโนว โหติฯ เตนาห – ‘‘สนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต’’ติ, นิพฺพุตสพฺพปริฬาโหติ อตฺโถฯ อารมฺมณสนฺตตาย ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ สนฺตตา โลกุตฺตรธมฺมารมฺมณาหิ ปจฺจเวกฺขณาหิ ทีเปตพฺพาฯ

นาสฺส สนฺตปณีตภาวาวหํ กิญฺจิ เสจนนฺติ อเสจนโก, อเสจนกตฺตา อนาสิตฺตโก, อนาสิตฺตกตฺตา เอว อพฺโพกิณฺโณ อสมฺมิสฺโส ปริกมฺมาทินา, ตโตเยว ปาฏิเยกฺโก, วิสุํเยเวโก อาเวณิโก อสาธารโณฯ สพฺพเมตํ สรสโต เอว สนฺตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, ปริกมฺมํ วา สนฺตภาวนิมิตฺตํฯ ปริกมฺมนฺติ จ กสิณกรณาทินิมิตฺตุปฺปาทปริโยสานํ, ตาทิสํ อิธ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ตทา หิ กมฺมฏฺฐานํ นิรสฺสาทตฺตา อสนฺตํ อปฺปณีตํ สิยาฯ อุปจาเรน วา นตฺถิ เอตฺถ สนฺตตาติ โยชนาฯ ยถา อุปจารกฺขเณ นีวรณวิคเมน องฺคปาตุภาเวน จ ปเรสํ สนฺตตา โหติ, น เอวมิมสฺสฯ อยํ ปน อาทิมนสิ…เป.… ปณีโต จาติ โยชนาฯ เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิเก สนฺธายาหฯ อนาสิตฺตโกติ อุปเสจเนน อนาสิตฺตโกฯ เตนาห ‘‘โอชวนฺโต’’ติ, โอชวนฺตสทิโสติ อตฺโถฯ มธุโรติ อิฏฺโฐฯ เจตสิกสุขปฺปฏิลาภสํวตฺตนํ ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน อุเปกฺขาย วา สนฺตภาเวน สุขคติกตฺตา สพฺเพสมฺปิ วเสน เวทิตพฺพํฯ

ฌานสมุฏฺฐานปณีตรูปผุฏสรีรตาวเสน ปน กายิกสุขปฺปฏิลาภสํวตฺตนํ ทฏฺฐพฺพํ, ตญฺจ โข ฌานโต วุฏฺฐิตกาเลฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข อปฺปิตปฺปิตกฺขเณติ อิทํ เหตุมฺหิ ภุมฺมวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อวิกฺขมฺภิเตติ ฌาเนน สกสนฺตานโต อนีหเฏ อปฺปหีเนฯ อโกสลฺลสมฺภูเตติ อโกสลฺลํ วุจฺจติ อวิชฺชา, ตโต สมฺภูเตฯ อวิชฺชาปุพฺพงฺคมา หิ สพฺเพ ปาปธมฺมาฯ ขเณเนวาติ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณเนวฯ อนฺตรธาเปตีติ เอตฺถ อนฺตรธาปนํ วินาสนํฯ ตํ ปน ฌานกตฺตุกสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ โหตีติ อาห ‘‘วิกฺขมฺเภตี’’ติฯ วูปสเมตีติ วิเสเสน อุปสเมติฯ วิเสเสน อุปสมนํ ปน สมฺมเทว อุปสมนํ โหตีติ อาห ‘‘สุฏฺฐุ อุปสเมตี’’ติฯ

นนุ จ อญฺโญปิ สมาธิ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณเนว ปฏิปกฺขธมฺเม อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ, อถ กสฺมา อยเมว สมาธิ เอวํ วิเสเสตฺวา วุตฺโตติ? ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย นานาวิตกฺกวูปสมนสพฺภาวโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายา’’ติ (อ. นิ. 9.1; อุทา. 31)ฯ อปิจ ติกฺขปญฺญสฺส ญาณุตฺตรสฺเสตํ กมฺมฏฺฐานํ, ญาณุตฺตรสฺส จ กิเลสปฺปหานํ อิตเรหิ สาติสยํ ยถา สทฺธาธิมุตฺเตหิ ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส, ตสฺมา อิมํ วิเสสํ สนฺธาย ‘‘ฐานโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา นิมิตฺตปาตุภาเว สติ ขเณเนว องฺคปาตุภาวสพฺภาวโต อยเมว สมาธิ ‘‘ฐานโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ วุตฺโต ยถา ตํ มหโต อกาลเมฆสฺส อุฏฺฐิตสฺส ธารานิปาเต ขเณเนว ปถวิยํ รโชชลฺลสฺส วูปสโมฯ เตเนวาห ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหา อกาลเมโฆ อุฏฺฐิโต’’ติอาทิฯ สาสนิกสฺส ฌานภาวนา เยภุยฺเยน นิพฺเพธภาคิยาว โหตีติ อาห ‘‘นิพฺเพธภาคิยตฺตา’’ติฯ พุทฺธานํ ปน เอกํเสน นิพฺเพธภาคิยาว โหติฯ อิมเมว หิ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา สพฺเพปิ สมฺมาสมฺพุทฺธา สมฺมาสมฺโพธิํ อธิคจฺฉนฺติ, อริยมคฺคสฺส ปาทกภูโต อยํ สมาธิ อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อริยมคฺคภาวํ อุปคโต วิย โหตีติ อาห ‘‘อนุปุพฺเพน อริยมคฺควุฑฺฒิปฺปตฺโต’’ติฯ อยํ ปนตฺโถ วิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนานํ วเสน สมฺมเทว ยุชฺชติฯ

กถนฺติ อิทํ ปุจฺฉนาการวิภาวนปทํ, ปุจฺฉา เจตฺถ กเถตุกมฺยตาวเสน อญฺเญสํ อสมฺภวโต, สา จ อุปริ เทสนํ อารุฬฺหานํ สพฺเพสํ ปการวิเสสานํ อามสนวเสนาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กถนฺติ…เป.… วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉา’’ติ อาหฯ กถํ พหุลีกโตติ เอตฺถาปิ อานาปานสฺสติสมาธีติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตตฺถ กถนฺติ อานาปานสฺสติสมาธิพหุลีการํ นานปฺปการโต วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ พหุลีกโต อานาปานสฺสติสมาธีติ ตถา ปุฏฺฐธมฺมนิทสฺสนนฺติ อิมมตฺถํ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินาเยว อติทิสฺสติฯ เหฏฺฐา ปปญฺจวเสน วุตฺตมตฺถํ สุขคฺคหณตฺถํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ’’ติ อาห, ปิณฺฑตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ

ตมตฺถนฺติ ตํ ‘‘กถํ ภาวิโต’’ติอาทินา ปุจฺฉาวเสน สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํฯ ‘‘อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.291; อ. นิ. 3.61) อิธ-สทฺโท โลกํ อุปาทาย วุตฺโตฯ ‘‘อิเธว ติฏฺฐมานสฺสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.369) โอกาสํฯ ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, ภุตฺตาวี อสฺสํ ปวาริโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.30) ปทปูรณมตฺตํฯ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.73) ปน สาสนํฯ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู’’ติ อิธาปิ สาสนเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขเว, อิมสฺมิํ สาสเน ภิกฺขู’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สพฺพปฺปการอานาปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตกสฺสาติ สพฺพปฺปการคฺคหณํ โสฬส ปกาเร สนฺธายฯ เต หิ อิมสฺมิํเยว สาสเนฯ พาหิรกา หิ ชานนฺตา อาทิโต จตุปฺปการเมว ชานนฺติฯ เตนาห ‘‘อญฺญสาสนสฺส ตถาภาวปฺปฏิเสธโน’’ติ, ยถาวุตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสยภาวปฺปฏิเสธโนติ อตฺโถฯ เอเตน ‘‘อิธ, ภิกฺขเว’’ติ อิทํ อนฺโตคธเอว-สทฺทนฺติ ทสฺเสติฯ สนฺติ หิ เอกปทานิปิ อวธารณานิ ยถา วายุภกฺโขติฯ เตเนวาห ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ’’ติอาทิฯ ปริปุณฺณสมณกรณธมฺโม หิ โย, โส สพฺพปฺปการอานาปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตโกฯ ปรปฺปวาทาติ ปเรสํ อญฺญติตฺถิยานํ นานปฺปการวาทา ติตฺถายตนานิฯ

อรญฺญาทิกสฺเสว ภาวนานุรูปเสนาสนตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทุทฺทโม ทมถํ อนุปคโต โคโณ กูฏโคโณฯ ยถา ถเนหิ สพฺพโส ขีรํ น ปคฺฆรติ, เอวํ โทหปฏิพนฺธินี กูฏเธนุอสฺสาติ โคปสฺสฯ รูปสทฺทาทิเก ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกอสฺสาโท รูปารมฺมณาทิรโสปุพฺเพ อาจิณฺณารมฺมณนฺติ ปพฺพชิตโต ปุพฺเพ, อนาทิมติ วา สํสาเร ปริจิตารมฺมณํฯ อุปจารวเสน อุปนิสีทติ, อปฺปนาวเสน อุปนิปชฺชตีติ โยเชตพฺพํฯ

อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ นิพนฺเธยฺยาติ พนฺเธยฺยฯ สติยาติ สมฺมเทว กมฺมฏฺฐานสลฺลกฺขณวสปฺปวตฺตาย สติยาฯ อารมฺมเณติ กมฺมฏฺฐานารมฺมเณฯ ทฬฺหนฺติ ถิรํ, ยถา สโตการิสฺส อุปจารปฺปนาเภโท สมาธิ อิชฺฌติ, ตถา ถามคตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

มุทฺธภูตนฺติ สนฺตตาทิวิเสสคุณวนฺตตาย พุทฺธาทีหิ อริเยหิ สมาเสวิตภาวโต จ มุทฺธสทิสํ, อุตฺตมนฺติ อตฺโถฯ วิเสสาธิคมทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารปทฏฺฐานนฺติ สพฺเพสํ พุทฺธานํ เอกจฺจานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ พุทฺธสาวกานญฺจ วิเสสาธิคมสฺส เจว อญฺญกมฺมฏฺฐาเนน อธิคตวิเสสานํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสฺส จ ปทฏฺฐานภูตํฯ วตฺถุวิชฺชาจริโย วิย ภควา โยคีนํ อนุรูปนิวาสฏฺฐานุปทิสฺสนโตฯ ภิกฺขุ ทีปิสทิโส อรญฺเญ เอกโก วิหริตฺวา ปฏิปกฺขนิมฺมถเนน อิจฺฉิตตฺถสาธนโตฯ ผลมุตฺตมนฺติ สามญฺญผลมาหฯ ปรกฺกมชวโยคฺคภูมินฺติ ภาวนุสฺสาหชวสฺส โยคฺคกรณภูมิภูตํฯ

เอวํ วุตฺตลกฺขเณสูติ อภิธมฺมปริยาเยน สุตฺตนฺตปริยาเยน วุตฺตลกฺขเณสุฯ รุกฺขสมีปนฺติ ‘‘ยาวตา มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูลนฺติ วุจฺจตี’’ติ เอวํ วุตฺตํ รุกฺขสฺส สมีปฏฺฐานํฯ อวเสสสตฺตวิธเสนาสนนฺติ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปฺปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺชนฺติ เอวํ วุตฺตํฯ อุตุตฺตยานุกูลํ ธาตุจริยานุกูลนฺติ คิมฺหาทิอุตุตฺตยสฺส เสมฺหาทิธาตุตฺตยสฺส โมหาทิจริตตฺตยสฺส จ อนุกูลํฯ ตถา หิ คิมฺหกาเล อรญฺญํ อนุกูลํ โสมฺมสีตลภาวโต, เหมนฺเต รุกฺขมูลํ หิมปาตนิวารณโต, วสฺสกาเล สุญฺญาคารํ วสฺสนิวารณเคหสมฺภวโตฯ

เสมฺหธาตุกสฺส เสมฺหปกติกสฺส อรญฺญํ อนุกูลํ ทูรํ คนฺตฺวา ภิกฺขาจรเณน เสมฺหสฺส วูปสมนโต, ปิตฺตธาตุกสฺส รุกฺขมูลํ อนุกูลํ สีตวาตสมฺผสฺสสมฺภวโต , วาตธาตุกสฺส สุญฺญาคารํ อนุกูลํ วาตนิวารณโตฯ โมหจริตสฺส อรญฺญํ อนุกูลํฯ มหาอรญฺเญ หิ จิตฺตํ น สงฺกุจติ วิวฏงฺคณภาวโต, โทสจริตสฺส รุกฺขมูลํ อนุกูลํ ปสาทนียภาวโต, ราคจริตสฺส สุญฺญาคารํ อนุกูลํ วิสภาคารมฺมณานํ ปเวสนิวารณโตฯ อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิกนฺติ อสงฺโกจาวิกฺเขปปกฺขิกํฯ สยนญฺหิ โกสชฺชปกฺขิกํ, ฐานจงฺกมนานิ อุทฺธจฺจปกฺขิกานิ, น เอวํ นิสชฺชาฯ ตโต เอว ตสฺสา สนฺตตาฯ นิสชฺชาย ทฬฺหภาวํ ปลฺลงฺกาภุชเนน, อสฺสาสปสฺสาสานํ ปวตฺตนสุขตํ อุปริมกายสฺส อุชุกฏฺฐปเนน, อารมฺมณปริคฺคหูปายํ ปริมุขํ สติยา ฐปเนน ทสฺเสนฺโตฯ

อูรุพทฺธาสนนฺติ อูรูนมโธพนฺธนวเสน นิสชฺชาฯ เหฏฺฐิมกายสฺส อนุชุกํ ฐปนํ นิสชฺชาวจเนเนว โพธิตนฺติฯ อุชุํ กายนฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโยติ อาห – ‘‘อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวา’’ติฯ ตํ ปน อุชุกฏฺฐปนํ สรูปโต ปโยชนโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐารสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น ปณมนฺตีติ น โอณมนฺติฯ น ปริปตตีติ น วิคจฺฉติ วีถิํ น วิลงฺเฆติ, ตโต เอว ปุพฺเพนาปรํ วิเสสุปฺปตฺติยา วุฑฺฒิํ ผาติํ อุปคจฺฉติฯ อิธ ปริ-สทฺโท อภิ-สทฺเทน สมานตฺโถติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺฐานํเยว ปุรกฺขตฺวาติ อตฺโถฯ ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 16, 20) วิยฯ นิยฺยานฏฺโฐ ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโฐ, ตสฺมา ปริคฺคหิตนิยฺยานนฺติ สพฺพถา คหิตาสมฺโมสํ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สติํ กตฺวา, ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ สโตวาติ สติยา สมนฺนาคโต เอว สรนฺโต เอว อสฺสสติ, นาสฺส กาจิ สติวิรหิตา อสฺสาสปฺปวตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ สโต ปสฺสสตีติ เอตฺถาปิ สโตว ปสฺสสตีติ เอว-สทฺโท อาเนตฺวา วตฺตพฺโพฯ สโตการีติ สโต เอว หุตฺวา สติยา เอว วา กาตพฺพสฺส กตฺตา, กรณสีโล วาฯ

พาตฺติํสาย อากาเรหีติ จตูสุ จตุกฺเกสุ อาคตานิ ทีฆรสฺสาทีนิ โสฬส ปทานิ อสฺสาสปสฺสาสวเสน ทฺวิธา วิภชิตฺวา วุตฺเตหิ ทีฆมสฺสาสํ อาทิํ กตฺวา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิปสฺสาสปริยนฺเตหิ พาตฺติํสากาเรหิฯ

ยทิ ‘‘สโตว อสฺสสติ, สโต ปสฺสสตี’’ติ เอตสฺส วิภงฺเค วุตฺตํ, อถ กสฺมา ‘‘อสฺสสติ ปสฺสสติ’’จฺเจว อวตฺวา ‘‘สโตการี’’ติ วุตฺตํ? เอกรสํ เทสนํ กาตุกามตายฯ ปฐมจตุกฺเก ปททฺวยเมว หิ วตฺตมานกาลวเสน อาคตํ, อิตรานิ อนาคตกาลวเสน, ตสฺมา เอกรสํ เทสนํ กาตุกามตาย สพฺพตฺถ ‘‘สโตการิ’’จฺเจว วุตฺตํฯ ทีฆํอสฺสาสวเสนาติ ทีฆอสฺสาสวเสน, วิภตฺติอโลปํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ ทีฆนฺติ วา ภควตา วุตฺตอสฺสาสวเสนฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปนฺติ วิกฺเขปสฺส ปฏิปกฺขภาวโต อวิกฺเขโปติ ลทฺธนามํ จิตฺตสฺส เอกคฺคภาวํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณนาติ ยถาวุตฺตาย สติยา ยถาวุตฺเตน จ ญาเณนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ทีฆํ อสฺสาสํ อารมฺมณภูตํ อวิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส อสมฺโมหโต วา สมฺปชานนฺตสฺส ตตฺถ สติ อุปฏฺฐิตาว โหติ, ตํ สมฺปชานนฺตสฺส อารมฺมณกรณวเสน อสมฺโมหวเสน วา สมฺปชญฺญํ, ตทธีนสติสมฺปชญฺเญน ตํสมงฺคี โยคาวจโร สโตการี นาม โหตีติฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสนาติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี หุตฺวา อสฺสสนสฺส วเสนฯ ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิอสฺสาสวเสนา’’ติ วา ปาโฐ, ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิโน อสฺสาสา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิอสฺสาสา, เตสํ วเสนาติ อตฺโถฯ

อนฺโต อุฏฺฐิตสสนํ อสฺสาโส, พหิ อุฏฺฐิตสสนํ ปสฺสาโสติ อาห – ‘‘อสฺสาโสติ พหินิกฺขมนวาโต’’ติอาทิฯ สุตฺตนฺตฏฺฐกถายํ ปน พหิ อุฏฺฐหิตฺวาปิ อนฺโต สสนโต อสฺสาโส, อนฺโต อุฏฺฐหิตฺวาปิ พหิ สสนโต ปสฺสาโสติ กตฺวา อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺตํฯ อถ วา มาตุกุจฺฉิยํ พหิ นิกฺขมิตุํ อลทฺโธกาโส นาสิกาวาโต มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺเต ปฐมํ พหิ นิกฺขมตีติ วินยฏฺฐกถายํ อุปฺปตฺติกฺกเมน ‘‘อาทิมฺหิ สาโส อสฺสาโส’’ติ พหินิกฺขมนวาโต วุตฺโตฯ เตเนวาห ‘‘สพฺเพสมฺปิ คพฺภเสยฺยกาน’’นฺติอาทิฯ สุตฺตนฺตฏฺฐกถายํ ปน ปวตฺติยํ ภาวนารมฺภสมเย ปฐมํ นาสิกาวาตสฺส อนฺโต อากฑฺฒิตฺวา ปจฺฉา พหิ วิสฺสชฺชนโต ปวตฺติกฺกเมน ‘‘อาทิมฺหิ สาโส อสฺสาโส’’ติ อนฺโตปวิสนวาโต วุตฺโตฯ

สุตฺตนฺตนโยเยว เจตฺถ ‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จ, ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธา วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.157) อิมาย ปาฬิยา สเมติฯ ‘‘ภาวนารมฺเภ ปวตฺติกฺกมสฺเสว อิจฺฉิตตฺตา สุนฺทรตโร’’ติ วทนฺติฯ ตาลุํ อาหจฺจ นิพฺพายตีติ ตาลุํ อาหจฺจ นิรุชฺฌติฯ เตน กิร สมฺปติชาโต พาลทารโก ขิปิตํ กโรติฯ เอวํ ตาวาติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนํฯ เกจิ ‘‘เอวํ ตาวาติ อเนน ปวตฺติกฺกเมน อสฺสาโส พหินิกฺขมนวาโตติ คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย’’ติ วทนฺติฯ

อทฺธานวเสนาติ กาลทฺธานวเสนฯ อยญฺหิ อทฺธาน-สทฺโท กาลสฺส เทสสฺส จ วาจโกติฯ ตตฺถ เทสทฺธานํ อุทาหรณภาเวน ทสฺเสตฺวา กาลทฺธานสฺส วเสน อสฺสาสปสฺสาสานํ ทีฆรสฺสตํ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โอกาสทฺธานนฺติ โอกาสภูตํ อทฺธานํฯ ผริตฺวาติ พฺยาเปตฺวาฯ จุณฺณวิจุณฺณาปิ อเนกกลาปภาเวน, ทีฆมทฺธานนฺติ ทีฆํ ปเทสํฯ ตสฺมาติ สณิกํ ปวตฺติยา ทีฆสนฺตานตาย ทีฆาติ วุจฺจนฺติฯ เอตฺถ จ หตฺถิอาทิสรีเร สุนขาทิสรีเร จ อสฺสาสปสฺสาสานํ เทสทฺธานวิสิฏฺเฐน กาลทฺธานวเสเนว ทีฆรสฺสตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา ‘‘สณิกํ ปูเรตฺวา สณิกเมว นิกฺขมนฺติ, สีฆํ ปูเรตฺวา สีฆเมว นิกฺขมนฺตี’’ติ วจนโตฯ มนุสฺเสสูติ สมานปฺปมาเณสุปิ มนุสฺสสรีเรสุฯ ทีฆํ อสฺสสนฺตีติ ทีฆํ อสฺสาสปฺปพนฺธํ ปวตฺเตนฺตีติ อตฺโถฯ ปสฺสสนฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สุนขสสาทโย วิย รสฺสํ อสฺสสนฺติ ปสฺสสนฺติ จาติ โยชนาฯ อิทํ ปน ทีฆํ รสฺสญฺจ อสฺสสนํ ปสฺสสนญฺจ เตสํ สตฺตานํ สรีรสฺส สภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตสนฺติ เตสํ สตฺตานํฯ เตติ อสฺสาสปสฺสาสาฯ อิตฺตรมทฺธานนฺติ อปฺปกํ กาลํฯ นวหากาเรหีติ ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส ปุพฺเพนาปรํ อลทฺธวิเสสสฺส เกวลํ อทฺธานวเสน อาทิโต วุตฺตา ตโย อาการา, เต จ โข เอกจฺโจ อสฺสาสํ สุฏฺฐุ สลฺลกฺเขติ, เอกจฺโจ ปสฺสาสํ, เอกจฺโจ ตทุภยนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ วเสนฯ เกจิ ปน ‘‘อสฺสสติปิ ปสฺสสติปีติ เอกชฺฌํ วจนํ ภาวนาย นิรนฺตรํ ปวตฺติทสฺสนตฺถ’’นฺติ วทนฺติฯ ฉนฺทวเสน ปุพฺเพ วิย ตโย, ตถา ปาโมชฺชวเสนาติ อิเมหิ นวหิ อากาเรหิฯ

กามญฺเจตฺถ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ตโย เอว อาการา ลพฺภนฺติ, ตนฺติวเสน ปน สพฺเพสํ ปาฬิอารุฬฺหตฺตา เตสํ วเสน ปริกมฺมสฺส กาตพฺพตฺตา จ ‘‘ตตฺรายํ ภิกฺขุ นวหากาเรหี’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ปชานโตติ เอวํ ยถาวุตฺเตหิ อากาเรหิ อสฺสาสปสฺสาเส ปชานโต, ตตฺถ มนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺสฯ เอเกนากาเรนาติ ทีฆํอสฺสาสาทีสุ จตูสุ อากาเรสุ เอเกน อากาเรน, นวสุ ตีสุ วา เอเกนฯ ตถา หิ วกฺขติ –

‘‘ทีโฆ รสฺโส จ อสฺสาโส,

ปสฺสาโสปิ จ ตาทิโส;

จตฺตาโร วณฺณา วตฺตนฺติ,

นาสิกคฺเคว ภิกฺขุโน’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 2.165);

อยํ ภาวนา อสฺสาสปสฺสาสกายานุปสฺสนาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา สมฺปชฺชตี’’ติฯ

อิทานิ ปาฬิวเสเนว เต นว อากาเร ภาวนาวิธิญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ‘‘กถํ ปชานาตี’’ติ ปชานนวิธิํ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉติฯ ทีฆํ อสฺสาสนฺติ วุตฺตลกฺขณํ ทีฆํ อสฺสาสํฯ อทฺธานสงฺขาเตติ อทฺธานนฺติ สงฺขํ คเต ทีเฆ กาเล, ทีฆํ ขณนฺติ อตฺโถฯ โกฏฺฐาสปริยาโย วา สงฺขาต-สทฺโท ‘‘เถยฺยสงฺขาต’’นฺติอาทีสุ วิย, ตสฺมา อทฺธานสงฺขาเตติ อทฺธานโกฏฺฐาเส เทสภาเคติ อตฺโถฯ ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติ ภาวนาย ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหนฺติยา ลทฺธสฺสาทตฺตา ตตฺถ สาติสโย กตฺตุกามตาลกฺขโณ กุสลจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติฯ ฉนฺทวเสนาติ ตถาปวตฺตฉนฺทสฺส วเสน วิเสสภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ วุฑฺฒิํ ผาติํ คเมนฺตสฺสฯ ตโต สุขุมตรนฺติ ยถาวุตฺตฉนฺทปฺปวตฺติยา ปุริมกโต สุขุมตรํฯ ภาวนาพเลน หิ ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถปริฬาหตาย กายสฺส อสฺสาสปสฺสาสา สุขุมตรา หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชตีติ อสฺสาสปสฺสาสานํ สุขุมตรภาเวน อารมฺมณสฺส สนฺตตรตาย กมฺมฏฺฐานสฺส จ วีถิปฺปฏิปนฺนตาย ภาวนาจิตฺตสหคโต ปโมโท ขุทฺทิกาทิเภทา ตรุณปีติ อุปฺปชฺชติฯ

จิตฺตํ วิวตฺตตีติ อนุกฺกเมน อสฺสาสปสฺสาสานํ อติวิย สุขุมตรภาวปฺปตฺติยา อนุปฏฺฐหเน วิเจตพฺพาการปฺปตฺเตหิ เตหิ จิตฺตํ วินิวตฺตตีติ เกจิฯ ภาวนาพเลน ปน สุขุมตรภาวปฺปตฺเตสุ อสฺสาสปสฺสาเสสุ ตตฺถ ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปฺปนฺเน ปกติอสฺสาสปสฺสาสโต จิตฺตํ นิวตฺตติฯ อุเปกฺขา สณฺฐาตีติ ตสฺมิํ ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปจารปฺปนาเภเท สมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ปุน ฌานนิพฺพตฺตนตฺถํ พฺยาปาราภาวโต อชฺฌุเปกฺขนํ โหติ, สา ปนายํ อุเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาติ เวทิตพฺพาฯ

อิเมหิ นวหิ อากาเรหีติ อิเมหิ ยถาวุตฺเตหิ นวหิ ปกาเรหิ ปวตฺตาฯ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสา กาโยติ ทีฆาการา อสฺสาสปสฺสาสา จุณฺณวิจุณฺณาปิ สมูหฏฺเฐน กาโยฯ อสฺสาสปสฺสาเส นิสฺสาย อุปฺปนฺนนิมิตฺตมฺปิ เอตฺถ อสฺสาสปสฺสาสสามญฺญวเสน วุตฺตํฯ อุปฏฺฐานํ สตีติ ตํ อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐตีติ สติ อุปฏฺฐานํ นามฯ อนุปสฺสนา ญาณนฺติ สมถวเสน นิมิตฺตสฺส อนุปสฺสนา วิปสฺสนาวเสน อสฺสาสปสฺสาเส ตนฺนิสฺสยญฺจ กายํ ‘‘รูป’’นฺติ, จิตฺตํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺเม จ ‘‘อรูป’’นฺติ ววตฺถเปตฺวา นามรูปสฺส อนุปสฺสนา จ ญาณํ ตตฺถ ยถาภูตาวโพโธฯ กาโย อุปฏฺฐานนฺติ โส กาโย อารมฺมณกรณวเสน อุปคนฺตฺวา สติ เอตฺถ ติฏฺฐตีติ อุปฏฺฐานํ นามฯ เอตฺถ จ ‘‘กาโย อุปฏฺฐาน’’นฺติ อิมินา อิตรกายสฺสปิ สงฺคโหติ ตถา วุตฺตํ สมฺมสนจารสฺสปิ อิธ อิจฺฉิตตฺตาฯ โน สตีติ โส กาโย สติ นาม น โหติฯ สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จ สรณฏฺเฐน อุปฏฺฐานฏฺเฐน จฯ ตาย สติยาติ ยถาวุตฺตาย สติยาฯ เตน ญาเณนาติ ยถาวุตฺเตเนว ญาเณนฯ ตํ กายนฺติ ตํ อสฺสาสปสฺสาสกายญฺเจว ตนฺนิสฺสยรูปกายญฺจฯ อนุปสฺสตีติ ฌานสมฺปยุตฺตญาเณน เจว วิปสฺสนาญาเณน จ อนุ อนุ ปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ กาเย กายานุปสฺสนา สติปฏฺฐานภาวนาติ เตน อนุปสฺสเนน ยถาวุตฺเต กาเย อยํ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนาติ วุจฺจติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา อยํ ยถาวุตฺเต อสฺสาสปสฺสาสกาเย ตสฺส นิสฺสยภูเต กรชกาเย จ กายสฺเสว อนุปสฺสนา อนุทกภูตาย มรีจิยา อุทกานุปสฺสนา วิย น อนิจฺจาทิสภาเว กาเย นิจฺจาทิภาวานุปสฺสนา, อถ โข ยถารหํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตา สุภภาวสฺเสว อนุปสฺสนาฯ

อถ วา กาเย ‘‘อหนฺติ วา, มมนฺติ วา, อิตฺถีติ วา, ปุริโส’’ติ วา คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ อภาวโต ตาทิสํ อนนุปสฺสิตฺวา กายมตฺตสฺเสว อนุปสฺสนา กายานุปสฺสนา, ตาย กายานุปสฺสนาย สมฺปยุตฺตา สติเยว อุปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํ, ตสฺส ภาวนา วฑฺฒนา กายานุปสฺสนา สติปฏฺฐานภาวนาติฯ

เอเสว นโยติ ‘‘นวหิ อากาเรหี’’ติอาทินา วุตฺตวิธิํ รสฺส-ปเท อติทิสฺสติฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ยถาทสฺสิเต ‘‘กถํ ทีฆํ อสฺสสนฺโต’’ติอาทินา อาคเต ปาฬินเยฯ อิธาติ อิมสฺมิํ รสฺสปทวเสน อาคเต ปาฬินเยฯ อยนฺติ โยคาวจโรฯ อทฺธานวเสนาติ ทีฆกาลวเสนฯ อิตฺตรวเสนาติ ปริตฺตกาลวเสนฯ อิเมหิ อากาเรหีติ อิเมหิ นวหิ อากาเรหิฯ

ตาทิโสติ ทีโฆ รสฺโส จฯ จตฺตาโร วณฺณาติ จตฺตาโร อาการา เต จ ทีฆาทโย เอวฯ นาสิกคฺเคว ภิกฺขุโนติ คาถาสุขตฺถํ รสฺสํ กตฺวา วุตฺตํฯ นาสิกคฺเค วาติ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน อุตฺตโรฏฺฐํ สงฺคณฺหาติฯ

สพฺพกายปฺปฏิสํเวทีติ สพฺพสฺส กายสฺส ปฏิ ปฏิ ปจฺเจกํ สมฺมเทว เวทนสีโล ชานนสีโล, ตสฺส วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวโท เอตสฺส อตฺถิ, ตํ วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวทมาโนติ อตฺโถฯ ตตฺถ ตตฺถ สพฺพ-คฺคหเณน อสฺสาสาทิกายสฺส อนวเสสปริยาทาเน สิทฺเธปิ อเนกกลาปสมุทายภาวโต ตสฺส สพฺเพสมฺปิ ภาคานํ สํเวทนทสฺสนตฺถํ ปฏิ-สทฺทคฺคหณํ, ตตฺถ สกฺกจฺจการิภาวทสฺสนตฺถํ สํ-สทฺทคฺคหณนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สกลสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถา สมาเนสุปิ อสฺสาสปสฺสาเสสุ โยคิโน ปฏิปตฺติวิธาเน ปจฺเจกํ สกฺกจฺจํเยว ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ วิสุํ เทสนา กตา, เอวํ ตเมวตฺถํ ทีเปตุํ สติปิ อตฺถสฺส สมานตาย ‘‘สกลสฺสา’’ติอาทินา ปททฺวยสฺส วิสุํ วิสุํ อตฺถวณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพาฯ ปากฏํ กโรนฺโตติ วิภูตํ กโรนฺโต, สพฺพโส วิภาเวนฺโตติ อตฺโถฯ ปากฏีกรณํ วิภาวนํ ตตฺถ อสมฺมุยฺหนญาเณเนว เนสํ ปวตฺตเนน โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ วิทิตํ กโรนฺโต’’ติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตเนว อสฺสาสปสฺสาเส ปวตฺเตติ, น วิปฺปยุตฺตจิตฺเตน, ตสฺมา เอวํภูโต สพฺพกายปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ วุจฺจติ พุทฺธาทีหีติ โยชนาฯ จุณฺณวิจุณฺณวิสเฏติ อเนกกลาปตาย จุณฺณวิจุณฺณภาเวน วิสเฏฯ

อาทิ ปากโฏ โหติ สติยา ญาณสฺส จ วเสน กตปุพฺพาภิสงฺขารสฺส ปวตฺตตฺตาฯ ตาทิเสน ภวิตพฺพนฺติ จตุตฺถปุคฺคลสทิเสน ภวิตพฺพํ, ปเคว สติํ ญาณญฺจ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ตีสุปิ ฐาเนสุ ญาณสมฺปยุตฺตเมว จิตฺตํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพกายปฺปฏิสํเวทนวเสเนวฯ ฆฏตีติ อุสฺสหติฯ วายมตีติ วายามํ กโรติ, มนสิการํ ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ ตถาภูตสฺสาติ อานาปานสฺสติํ ภาเวนฺตสฺสฯ สํวโรติ สติ วีริยมฺปิ วาฯ ตาย สติยาติ ยา สา อานาปาเน อารพฺภ ปวตฺตา สติ, ตายฯ เตน มนสิกาเรนาติ โย โส ตตฺถ สติปุพฺพงฺคโม ภาวนามนสิกาโร, เตน สทฺธินฺติ อธิปฺปาโยฯ อาเสวตีติ ‘‘ติสฺโส สิกฺขาโย’’ติ วุตฺเต อธิกุสลธมฺเม อาเสวติฯ ตทาเสวนญฺเหตฺถ สิกฺขนนฺติ อธิปฺเปตํฯ ปุริมนเยติ ปุริมสฺมิํ ภาวนานเย, ปฐมวตฺถุทฺวเยติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถาปิ กามํ ญาณุปฺปาทนํ ลพฺภเตว อสฺสาสปสฺสาสานํ ยาถาวโต ทีฆรสฺสภาวาวโพธสพฺภาวโต, ตถาปิ ตํ น ทุกฺกรํ ยถาปวตฺตานํ เตสํ คหณมตฺตภาวโตติ ตตฺถ วตฺตมานกาลปฺปโยโค กโตฯ อิทํ ปน ทุกฺกรํ ปุริสสฺส ขุรธารายํ คมนสทิสํ, ตสฺมา สาติสเยเนตฺถ ปุพฺพาภิสงฺขาเรน ภวิตพฺพนฺติ ทีเปตุํ อนาคตกาลปฺปโยโค กโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ญาณุปฺปาทนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน กายสงฺขารปสฺสมฺภนปีติปฏิสํเวทนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘สํวรสมาทานานํ สงฺคโห’’ติ วทนฺติฯ

กายสงฺขารนฺติ อสฺสาสปสฺสาสํฯ โส หิ จิตฺตสมุฏฺฐาโนปิ สมาโน กรชกายปฏิพทฺธวุตฺติตาย เตน สงฺขรียตีติ กายสงฺขาโรติ วุจฺจติฯ โย ปน ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. 1.102) เอวมาคโต กายสงฺขาโร เจตนาลกฺขโณ สติปิ ทฺวารนฺตรุปฺปตฺติยํ เยภุยฺยวุตฺติยา ตพฺพหุลวุตฺติยา จ กายทฺวาเรน ลกฺขิโต, โส อิธ นาธิปฺเปโตฯ ปสฺสมฺเภนฺโตติอาทีสุ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปทํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อตฺถวจนํฯ

ตสฺมา ปสฺสมฺภนํ นาม วูปสมนํ, ตญฺจ ตถาปโยเค อสติ อุปฺปชฺชนารหสฺส โอฬาริกสฺส กายสงฺขารสฺส ปโยคสมฺปตฺติยา อนุปฺปาทนนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ตตฺราติ ‘‘โอฬาริกํ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโต’’ติ เอตฺถฯ อปริคฺคหิตกาเลติ กมฺมฏฺฐานสฺส อนารทฺธกาเล, ตโต เอว กายจิตฺตานมฺปิ อปริคฺคหิตกาเลฯ ‘‘นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธายา’’ติ หิ อิมินา กายปริคฺคโห , ‘‘ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติ อิมินา จิตฺตปริคฺคโห วุตฺโตฯ เตเนวาห – ‘‘กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ปริคฺคหิตา โหนฺตี’’ติฯ กาโยติ กรชกาโยฯ สทรถาติ สปริฬาหาฯ สา จ เนสํ สทรถตา ครุภาเวน วิย โอฬาริกตาย อวินาภาวินีติ อาห ‘‘โอฬาริกา’’ติฯ พลวตราติ สพลา ถูลาฯ สนฺตา โหนฺตีติ จิตฺตํ ตาว พหิทฺธา วิกฺเขปาภาเวน เอกคฺคํ หุตฺวา กมฺมฏฺฐานํ ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺตมานํ สนฺตํ โหติ วูปสนฺตํ, ตโต เอว ตํสมุฏฺฐานา รูปธมฺมา ลหุมุทุกมฺมญฺญภาวปฺปตฺตา, ตทนุคุณตาย เสสํ ติสนฺตติรูปนฺติ เอวํ จิตฺเต กาเย จ วูปสนฺเต ปวตฺตมาเน ตนฺนิสฺสิตา อสฺสาสปสฺสาสา สนฺตสภาวา อนุกฺกเมน สุขุมสุขุมตรสุขุมตมา หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยทา ปนสฺส กาโยปี’’ติอาทิฯ ปสฺสมฺเภมีติ ปฐมาวชฺชนาฯ อาภุชนํ อาโภโค, สมฺมา อนุ อนุ อาหรณํ สมนฺนาหาโร, ตสฺมิํเยว อตฺเถ อปราปรํ ปวตฺตอาวชฺชนา ตสฺเสว อตฺถสฺส มนสิกรณํ จิตฺเต ฐปนํ มนสิกาโร, วีมํสา ปจฺจเวกฺขณา

สารทฺเธติ สทรเถ สปริฬาเหฯ อธิมตฺตนฺติ พลวํ โอฬาริกํ, ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํฯ กายสงฺขาโร หิ อธิปฺเปโตฯ ‘‘อธิมตฺตํ หุตฺวา ปวตฺตตี’’ติ กิริยาวิเสสนํ วา เอตํฯ สุขุมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ กายมฺหีติ เอตฺถ จิตฺเต จาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

ปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐาย กริยมานํ ทุติยชฺฌานสฺส นานาวชฺชนํ ปริกมฺมํ ปฐมชฺฌานํ วิย ทูรสมุสฺสาริตปฏิปกฺขนฺติ กตฺวา ตํสมุฏฺฐาโน กายสงฺขาโร ปฐมชฺฌาเน จ ทุติยชฺฌานูปจาเร จ โอฬาริโกติ สทิโส วุตฺโตฯ เอส นโย เสสุปจารทฺวเยปิฯ อถ วา ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคมาย ปฏิปชฺชโต ทุกฺขาปฏิปทาทิวเสน กิลมโต โยคิโน กายกิลมถจิตฺตุปฆาตาทิวเสน วิตกฺกาทิสงฺโขเภน สปริปฺผนฺทตาย จ จิตฺตปฺปวตฺติยา ทุติยชฺฌานาทิอุปจาเรสุ กายสงฺขารสฺส โอฬาริกตา เวทิตพฺพาฯ

อติสุขุโมติ อญฺญตฺถ ลพฺภมาโน กายสงฺขาโร จตุตฺถชฺฌาเน อติกฺกนฺตสุขุโมฯ สุขุมภาโวปิสฺส ตตฺถ นตฺถิ กุโต โอฬาริกตา อปฺปวตฺตนโตฯ เตนาห ‘‘อปฺปวตฺติเมว ปาปุณาตี’’ติฯ

ลาภิสฺส สโต อนุปุพฺพสมาปตฺติสมาปชฺชนเวลํ เอกาสเนเนว วา สพฺเพสํ ฌานานํ ปฏิลาภํ สนฺธาย มชฺฌิมภาณกา เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมชฺฌานโต อุปรูปริฌานูปจาเรปิ สุขุมตรํ อิจฺฉนฺติฯ ตตฺถ หิ โสปจารานํ ฌานานํ อุปรูปริ วิเสสวนฺตตา สนฺตตา จ สมฺภเวยฺย, เอกาวชฺชนูปจารํ วา สนฺธาย เอวํ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ เหฏฺฐา วุตฺตวาเทน อิมสฺส วาทสฺส อวิโรโธ สิทฺโธ ภินฺนวิสยตฺตาฯ สพฺเพสํเยวาติ อุภเยสมฺปิฯ ยสฺมา เต สพฺเพปิ วุจฺจมาเนน วิธินา ปสฺสทฺธิมิจฺฉนฺติเยว อปริคฺคหิตกาเล ปวตฺตกายสงฺขาโร ปริคฺคหิตกาเล ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ อิทํ สทิสสนฺตานตาย วุตฺตํฯ น หิ เต เอว โอฬาริกา อสฺสาสาทโย สุขุมา โหนฺติฯ ปสฺสมฺภนากาโร ปน เตสํ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

มหาภูตปริคฺคเห สุขุโมติ จตุธาตุมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สกลรูปปริคฺคเห สุขุโม ภาวนาย อุปรูปริ ปณีตภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘รูปารูปปริคฺคเห สุขุโม’’ติฯ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนายาติ กลาปสมฺมสนมาหฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาโต ปฏฺฐาย พลววิปสฺสนา, ตโต โอรํ ทุพฺพลวิปสฺสนาปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ ‘‘อปริคฺคหิตกาเล’’ติอาทินา สมถนเย วุตฺตนเยนฯ ‘‘อปริคฺคเห ปวตฺโต กายสงฺขาโร มหาภูตปริคฺคเห ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติอาทินา วิปสฺสนานเยปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ โยเชตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ

อสฺสาติ อิมสฺส ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขาร’’นฺติ ปทสฺสฯ โจทนาโสธนาหีติ อนุโยคปริหาเรหิฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรนฯ กถนฺติ ยํ อิทํ ‘‘ปสฺสมฺภยํ…เป.… สิกฺขตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ กถํ เกน ปกาเรน กายสงฺขารสฺส ปสฺสมฺภนํ โยคิโน จ สิกฺขนํ โหตีติ กเถตุกามตาย ปุจฺฉิตฺวา กายสงฺขาเร สรูปโต โอฬาริกสุขุมโต วูปสมโต อนุโยคปริหารโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘กตเม กายสงฺขารา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กายิกาติ รูปกาเย ภวาฯ กายปฺปฏิพทฺธาติ กายสนฺนิสฺสิตาฯ กาเย สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺติ, ตโต เอว เต อกายสมุฏฺฐานาปิ กาเยน สงฺขรียนฺตีติ กายสงฺขาราปสฺสมฺเภนฺโตติ โอฬาริโกฬาริกํ ปสฺสมฺเภนฺโตฯ

เสสปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํฯ โอฬาริกญฺหิ กายสงฺขารํ อวูปสนฺตสภาวํ สนฺนิสีทาเปนฺโต ‘‘ปสฺสมฺเภนฺโต’’ติ วุจฺจติ, อนุปฺปาทนิโรธํ ปาเปนฺโต ‘‘นิโรเธนฺโต’’ติ, สุฏฺฐุ สนฺตสภาวํ นยนฺโต ‘‘วูปสเมนฺโต’’ติฯ

ยถารูเปหีติ ยาทิเสหิฯ กายสงฺขาเรหีติ โอฬาริเกหิ กายสงฺขาเรหิฯ อานมนาติ อภิมุเขน กายสฺส นมนาฯ วินมนาติ วิสุํ วิสุํ ปสฺสโต นมนาฯ สนฺนมนาติ สพฺพโต, สุฏฺฐุ วา นมนาฯ ปณมนาติ ปจฺฉโต นมนาฯ อิญฺชนาทีนิ อานมนาทีนํ เววจนานิ, อธิมตฺตานิ วา อภิมุขจลนาทีนิ อานมนาทโย, มนฺทานิ อิญฺชนาทโยฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ ตถารูปํ อานมนาทีนํ การณภูตํ โอฬาริกํ กายสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโตฯ ตสฺมิญฺหิ ปสฺสมฺภิเต อานมนาทโยปิ ปสฺสมฺภิตา เอว โหนฺติฯ

สนฺตํ สุขุมนฺติ ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ กายสฺส อปริปฺผนฺทนเหตูหิ อานมนาทโย น โหนฺติ, ตถารูปํ ทรถาภาวโต สนฺตํ, อโนฬาริกตาย สุขุมํฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ สามญฺญโต เอกํ กตฺวา วทติฯ อถ วา ปุพฺเพ โอฬาริโกฬาริกํ กายสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโต อนุกฺกเมน กายสฺส อปริปฺผนฺทนเหตุภูเต สุขุมสุขุมตเร อุปฺปาเทตฺวา เตปิ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา ปรมสุขุมตาย โกฏิปฺปตฺตํ ยํ กายสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สนฺตํ สุขุมํ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขาร’’นฺติฯ

อิตีติอาทิ โจทกวจนํฯ ตตฺถ อิตีติ ปการตฺเถ นิปาโต, กิราติ อรุจิสูจเน, เอวญฺเจติ อตฺโถฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย ‘‘วุตฺตปฺปกาเรน ยทิ อติสุขุมมฺปิ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภตี’’ติฯ เอวํ สนฺเตติ เอวํ สติ ตยา วุตฺตากาเร ลพฺภมาเนฯ วาตูปลทฺธิยาติ วาตสฺส อุปลทฺธิยาฯ -สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, อสฺสาสาทิวาตารมฺมณสฺส จิตฺตสฺส ปภาวนา อุปฺปาทนา ปวตฺตนา น โหติ, เต จ เตน ปสฺสมฺเภตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ อสฺสาสปสฺสาสานญฺจ ปภาวนาติ โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส ภาวนาย ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา สุขุมานํ เตสํ ปภาวนา จ น โหติ อุภเยสํ เตสํ เตน ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพโตฯ

อานาปานสฺสติยาติ อานาปานารมฺมณาย สติยา จ ปวตฺตนํ น โหติ อานาปานานํ อภาวโตฯ ตโต เอว ตํสมฺปยุตฺตสฺส อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา อุปฺปาทนาปิ น โหติฯ น หิ กทาจิ อารมฺมเณน วินา สารมฺมณา ธมฺมา สมฺภวนฺติฯ น จ นํ ตนฺติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํฯ ตํ วุตฺตวิธานํ สมาปตฺติํ ปณฺฑิตา ปญฺญวนฺโต น เจว สมาปชฺชนฺติปิ ตโต น วุฏฺฐหนฺติปีติ โยชนาฯ เอวํ โจทโก สพฺเพน สพฺพํ อภาวูปนยนํ ปสฺสมฺภนนฺติ อธิปฺปาเยน โจเทติฯ

ปุน อิติ กิราติอาทิ ยถาวุตฺตาย โจทนาย วิสฺสชฺชนาฯ ตตฺถ กิราติ ยทีติ เอตสฺส อตฺเถ นิปาโตฯ อิติ กิร สิกฺขติ, มยา วุตฺตากาเรน ยทิ สิกฺขตีติ อตฺโถฯ เอวํ สนฺเตติ เอวํ ปสฺสมฺภเน สติฯ ปภาวนา โหตีติ ยทิปิ โอฬาริกา กายสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, สุขุมา ปน อตฺเถวาติ อนุกฺกเมน ปรมสุขุมภาวปฺปตฺตสฺส วเสน นิมิตฺตุปฺปตฺติยา อานาปานสฺสติยา อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา อิชฺฌเตวาติ อธิปฺปาโยฯ

ยถา กถํ วิยาติ ยถาวุตฺตวิธานํ ตํ กถํ วิย ทฏฺฐพฺพํ, อตฺถิ กิญฺจิ ตทตฺถสมฺปฏิปาทเน โอปมฺมนฺติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ โอปมฺมํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เสยฺยถาปีติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโตฯ กํเสติ กํสภาชเนฯ นิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตสฺส, เตสํ สทฺทานํ ปวตฺตาการสฺสาติ อตฺโถฯ สามิอตฺเถ หิ อิทํ อุปโยควจนํฯ สุคฺคหิตตฺตาติ สุฏฺฐุ คหิตตฺตาฯ สุมนสิกตตฺตาติ สุฏฺฐุ จิตฺเต ฐปิตตฺตาฯ สูปธาริตตฺตาติ สมฺมเทว อุปธาริตตฺตา สลฺลกฺขิตตฺตาฯ สุขุมกา สทฺทาติ อนุรเว อาห, เย อปฺปกาฯ อปฺปตฺโถ หิ อยํ -สทฺโทฯ สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตาปีติ สุขุโม สทฺโทว นิมิตฺตํ สุขุมสทฺทนิมิตฺตํ, ตทารมฺมณตายปีติ วุตฺตํ โหติฯ กามํ ตทา สุขุมาปิ สทฺทา นิรุทฺธา, สทฺทนิมิตฺตสฺส ปน สุคฺคหิตตฺตา สุขุมตรสทฺทนิมิตฺตารมฺมณภาเวนปิ จิตฺตํ ปวตฺตติฯ อาทิโต ปฏฺฐาย หิ ตสฺส ตสฺส นิรุทฺธสฺส สทฺทสฺส นิมิตฺตํ อวิกฺขิตฺเตน จิตฺเตน อุปธาเรนฺตสฺส อนุกฺกเมน ปริโยสาเน อติสุขุมสทฺทนิมิตฺตมฺปิ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตํ ปวตฺตเตวฯ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ ตสฺมิํ ยถาอุปฏฺฐิเต นิมิตฺเต สมาธานสพฺภาวโตฯ

เอวํ สนฺเตติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํฯ

ตตฺถ ยสฺส สุตฺตปทสฺส สทฺธิํ โจทนาโสธนาหิ อตฺโถ วุตฺโต, ตํ อุทฺธริตฺวา กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานานิ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปสฺสมฺภย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ วุตฺตอสฺสาสปสฺสาสา กาโยติ โยชนา เวทิตพฺพาฯ อถ วา ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ เอตฺถ อสฺสาสปสฺสาสา กาโยติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ มหาสติปฏฺฐานสุตฺเต (ที. นิ. 2.372 อาทโย; ม. นิ. 1.105 อาทโย) กายานุปสฺสนํ กเถนฺเตน ปฐมจตุกฺกสฺเสว วุตฺตตฺตา, อานาปานสฺสติสุตฺเตปิ ‘‘ยสฺมิํ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ทีฆํ อสฺสสามีติ ปชานาติ…เป.… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ กาเย กายานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุ วิหรตี’’ติ (ม. นิ. 2.149) วุตฺตตฺตา จ ‘‘กายานุปสฺสนาวเสน วุตฺตสฺส ปฐมจตุกฺกสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ

อาทิกมฺมิกสฺส กมฺมฏฺฐานวเสนาติ สมถกมฺมฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตํ, วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ ปน อิตรจตุกฺเกสุปิ ลพฺภเตวฯ เอตฺถาติ ปฐมจตุกฺเกฯ สห ปฏิสมฺภิทาหีติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, ปุญฺญวนฺตานํ ปน อุปนิสฺสยสมฺปนฺนานํ อภิญฺญาปิ สิชฺฌติเยวฯ จตุพฺพิธนฺติ ปาติโมกฺขสํวราทิวเสน จตุพฺพิธํฯ อนาปชฺชนนฺติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อญฺญตรสฺส อนาปชฺชนํฯ อาปนฺนวุฏฺฐานนฺติ อาปนฺนสปฺปฏิกมฺมาปตฺติโต ยถาธมฺมํ ปฏิกมฺมกรเณน วุฏฺฐานํ, เทสนาคามินิโต เทสนาย, วุฏฺฐานคามินิโต ปริวาสาทิวินยกมฺมกรเณน วุฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ เทสนายปิ หิ อาปนฺนาปตฺติโต วุฏฺฐานํ โหตีติ สาปิ วุฏฺฐาเนเนว สงฺคหิตาฯ กิเลเสหิ จ อปฺปฏิปีฬนนฺติ โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปลาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโทติ เอวมาทีหิ ปาปธมฺเมหิ อปฺปฏิปีฬนํ, เตสํ อนุปฺปาทนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

ยมิทํ อาภิสมาจาริกสีลํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ทฺเวอสีติ ขนฺธกวตฺตานิ จุทฺทสวิธํ มหาวตฺตนฺติ เอตฺถ มหาวตฺตํ นาม วตฺตกฺขนฺธเก วุตฺตานิ อาคนฺตุกวตฺตํ อาวาสิกคมิกอนุโมทนภตฺตคฺคปิณฺฑจาริกอารญฺญิกเสนาสนชนฺตาฆรวจฺจกุฏิอุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอาจริยอนฺเตวาสิกวตฺตนฺติ จุทฺทส วตฺตานิฯ ตโต อญฺญานิ ปน กทาจิ ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเลเยว จริตพฺพานิ ทฺวาสีติ ขนฺธกวตฺตานิ, น สพฺพาสุ อวตฺถาสุ จริตพฺพานิ, ตสฺมา มหาวตฺเตสุ อคณิตานิฯ

ตตฺถ ‘‘ปาริวาสิกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตํ ปญฺญเปสฺสามี’’ติ อารภิตฺวา ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพํ…เป.… น ฉมายํ จงฺกมนฺเต จงฺกเม จงฺกมิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. 76) วุตฺตวตฺตานิ ฉสฏฺฐิ, ตโต ปรํ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา ปาริวาสิกวุฑฺฒตเรน ภิกฺขุนา สทฺธิํ มูลายปฏิกสฺสนารเหน, มานตฺตารเหน, มานตฺตจาริเกน, อพฺภานารเหน ภิกฺขุนา สทฺธิํ เอกจฺฉนฺเน อาวาเส วตฺถพฺพ’’นฺติอาทินา (จูฬว. 82) วุตฺตานิ ปกตตฺเต จริตพฺเพหิ อนญฺญตฺตา วิสุํ ตานิ อคเณตฺวา ปาริวาสิกวุฑฺฒตราทีสุ ปุคฺคลนฺตเรสุ จริตพฺพตฺตา เตสํ วเสน สมฺปิณฺเฑตฺวา เอเกกํ กตฺวา คณิตานิ ปญฺจาติ เอกสตฺตติ วตฺตานิ, อุกฺเขปนียกมฺมกตวตฺเตสุ วตฺตปญฺญาปนวเสน วุตฺตํ ‘‘น ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ…เป.… นหาเน ปิฏฺฐิปริกมฺมํ สาทิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. 51) อิทํ อภิวาทนาทีนํ อสาทิยนํ เอกํ, ‘‘น ปกตตฺโต ภิกฺขุ สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสตพฺโพ’’ติอาทีนิ (จูฬว. 51) จ ทสาติ เอวเมตานิ ทฺวาสีติฯ เอเตสฺเวว ปน กานิจิ ตชฺชนียกมฺมาทิวตฺตานิ กานิจิ ปาริวาสิกาทิวตฺตานีติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทฺวาสีติ เอวฯ อญฺญตฺถ ปน อฏฺฐกถาปเทเส อปฺปกํ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตีติ อสีติ ขนฺธกวตฺตานีติ วุจฺจติฯ อาภิสมาจาริกสีลนฺติ เอตฺถ อภิสมาจาโรติ อุตฺตมสมาจาโร, อภิสมาจาโรว อาภิสมาจาริกํ, อภิสมาจารํ วา อารพฺภ ปญฺญตฺตํ อาภิสมาจาริกํ, ตเทว สีลนฺติ อาภิสมาจาริกสีลํฯ ขนฺธกวตฺตปริยาปนฺนสฺส สีลสฺเสตํ อธิวจนํฯ อหํ สีลํ รกฺขามิ, กิํ อาภิสมาจาริเกนาติอาทีสุ สีลนฺติ อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนเมว คเหตพฺพํ ขนฺธกวตฺตปริยาปนฺนสฺส อาภิสมาจาริกคฺคหเณน คหิตตฺตาฯ ปริปูเรติ ปริปุณฺเณ, ปริปูริเตติ วา อตฺโถฯ

ตโตติ ยถาวุตฺตสีลวิโสธนโต ปรํฯ อาวาโสติ อาวาสปลิโพโธฯ กุลนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ (วิสุทฺธิ. 1.41) อาวาโสติ เอโกปิ โอวรโก วุจฺจติ เอกมฺปิ ปริเวณํ สกโลปิ สงฺฆาราโมฯ สฺวายํ น สพฺพสฺเสว ปลิโพโธ โหติ, โย ปเนตฺถ นวกมฺมาทิอุสฺสุกฺกํ วา อาปชฺชติ, พหุภณฺฑสนฺนิจโย วา โหติ, เยน เกนจิ วา การเณน อเปกฺขวา ปฏิพทฺธจิตฺโต, ตสฺเสว ปลิโพโธ โหติ, น อิตรสฺสฯ

กุลนฺติ ญาติกุลํ วา อุปฏฺฐากกุลํ วาฯ เอกจฺจสฺส หิ อุปฏฺฐากกุลมฺปิ ‘‘สุขิเต สุขิโต’’ติอาทินา นเยน สํสฏฺฐสฺส วิหรโต ปลิโพโธ โหติ, โส กุลมานุสเกหิ วินา ธมฺมสฺสวนาย สามนฺตวิหารมฺปิ น คจฺฉติฯ เอกจฺจสฺส มาตาปิตโรปิ ปลิโพธา น โหนฺติ โกรณฺฑกวิหารวาสิตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺยทหรภิกฺขุโน วิยฯ

ลาโภติ จตฺตาโร ปจฺจยาฯ เต กถํ ปลิโพธา โหนฺติ? ปุญฺญวนฺตสฺส หิ ภิกฺขุโน คตคตฏฺฐาเน มนุสฺสา มหาปริวาเร ปจฺจเย เทนฺติ, โส เตสํ อนุโมเทนฺโต ธมฺมํ เทเสนฺโต สมณธมฺมํ กาตุํ โอกาสํ น ลภติ, อรุณุคฺคมนโต ยาว ปฐมยาโม, ตาว มนุสฺสสํสคฺโค น อุปจฺฉิชฺชติ, ปุน พลวปจฺจูเสเยว พาหุลฺลิกปิณฺฑปาติกา อาคนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, อสุโก อุปฏฺฐาโก อุปาสโก อุปาสิกา อมจฺโจ อมจฺจธีตา ตุมฺหากํ ทสฺสนกามา’’ติ วทนฺติ, โส ‘‘คณฺหาวุโส ปตฺตจีวร’’นฺติ คมนสชฺโชว โหติ นิจฺจพฺยาวโฏ, ตสฺเสว เต ปจฺจยา ปลิโพธา โหนฺติฯ เตน คณํ ปหาย ยตฺถ นํ น ชานนฺติ, ตตฺถ เอกเกน จริตพฺพํฯ เอวํ โส ปลิโพโธ อุปจฺฉิชฺชติฯ

คโณติ สุตฺตนฺติกคโณ วา อาภิธมฺมิกคโณ วาฯ โย ตสฺส อุทฺเทสํ วา ปริปุจฺฉํ วา เทนฺโต สมณธมฺมสฺส โอกาสํ น ลภติ, ตสฺส คโณ ปลิโพโธ โหติฯ เตน โส เอวํ อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ – สเจ เตสํ ภิกฺขูนํ พหุ กตํ โหติ, อปฺปํ อวสิฏฺฐํ, ตํ นิฏฺฐเปตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตพฺพํฯ สเจ อปฺปํ กตํ, พหุ อวสิฏฺฐํ, โยชนโต ปรํ อคนฺตฺวา อนฺโตโยชนปริจฺเฉเท อญฺญํ คณวาจกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิเม อายสฺมา อุทฺเทสาทีหิ สงฺคณฺหตู’’ติ วตฺตพฺพํฯ เอวมฺปิ อลภมาเนน ‘‘มยฺหํ, อาวุโส, เอกํ กิจฺจํ อตฺถิ, ตุมฺเห ยถาผาสุกฏฺฐานานิ คจฺฉถา’’ติ คณํ ปหาย อตฺตโน กมฺมํ กาตพฺพํฯ

กมฺเมนาติ กมฺมปลิโพเธนฯ ‘‘กมฺมญฺจ ปญฺจม’’นฺติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ กมฺมนฺติ นวกมฺมํฯ ตํ กโรนฺเตน วฑฺฒกีอาทีหิ ลทฺธาลทฺธํ ชานิตพฺพํ, กตากเต อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิตพฺพนฺติ สพฺพถาปิ ปลิโพโธ โหติฯ โสปิ เอวํ อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ – สเจ อปฺปํ อวสิฏฺฐํ โหติ, นิฏฺฐเปตพฺพํฯ สเจ พหุ, สงฺฆิกํ เจ, นวกมฺมํ สงฺฆสฺส วา ภารหารกภิกฺขูนํ วา นิยฺยาเตตพฺพํฯ อตฺตโน สนฺตกํ เจ, อตฺตโน ภารหารกานํ นิยฺยาเตตพฺพํฯ ตาทิสํ อลภนฺเตน สงฺฆสฺส ปริจฺจชิตฺวา คนฺตพฺพํฯ

อทฺธานนฺติ มคฺคคมนํฯ ยสฺส หิ กตฺถจิ ปพฺพชฺชาเปกฺโข วา โหติ, ปจฺจยชาตํ วา กิญฺจิ ลทฺธพฺพํ โหติฯ

สเจ ตํ อลภนฺโต น สกฺโกติ อธิวาเสตุํ, อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺตสฺสปิ คมิกจิตฺตํ นาม ทุปฺปฏิวิโนทยํ โหติ, ตสฺมา คนฺตฺวา ตํ กิจฺจํ ตีเรตฺวาว สมณธมฺเม อุสฺสุกฺกํ กาตพฺพํฯ

ญาตีติ วิหาเร อาจริยุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกสมานาจริยกา, ฆเร มาตา ปิตา ภาตาติ เอวมาทิกาฯ เต คิลานา อิมสฺส ปลิโพธา โหนฺติฯ ตสฺมา โส ปลิโพโธ เต อุปฏฺฐหิตฺวา เตสํ ปากติกกรเณน อุปจฺฉินฺทิตพฺโพฯ ตตฺถ อุปชฺฌาโย ตาว คิลาโน สเจ ลหุํ น วุฏฺฐาติ, ยาวชีวํ ปฏิชคฺคิตพฺโพ, ตถา ปพฺพชฺชาจริโย อุปสมฺปทาจริโย สทฺธิวิหาริโก อุปสมฺปาทิตปพฺพาชิตอนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกา จฯ นิสฺสยาจริยอุทฺเทสาจริยนิสฺสยนฺเตวาสิกอุทฺเทสนฺเตวาสิกสมานาจริยกา ปน ยาว นิสฺสยอุทฺเทสา อนุปจฺฉินฺนา, ตาว ปฏิชคฺคิตพฺพาฯ ปโหนฺเตน ตโต อุทฺธมฺปิ ปฏิชคฺคิตพฺพา เอวฯ มาตาปิตูสุ อุปชฺฌาเย วิย ปฏิชคฺคิตพฺพํฯ สเจปิ หิ เต รชฺเช ฐิตา โหนฺติ, ปุตฺตโต จ อุปฏฺฐานํ ปจฺจาสีสนฺติ, กาตพฺพเมวฯ อถ เตสํ เภสชฺชํ นตฺถิ, อตฺตโน สนฺตกํ ทาตพฺพํฯ อสติ, ภิกฺขาจริยาย ปริเยสิตฺวาปิ ทาตพฺพเมวฯ ภาตุภคินีนํ ปน เตสํ สนฺตกเมว โยเชตฺวา ทาตพฺพํฯ สเจ นตฺถิ, อตฺตโน สนฺตกํ ตาวกาลิกํ ทตฺวา ปจฺฉา ลภนฺเตน คณฺหิตพฺพํ, อลภนฺเตน น โจเทตพฺพาฯ อญฺญาตกสฺส ภคินิยา สามิกสฺส เภสชฺชํ เนว กาตุํ, น ทาตุํ วฏฺฏติ, ‘‘ตุยฺหํ สามิกสฺส เทหี’’ติ วตฺวา ปน ภคินิยา ทาตพฺพํฯ ภาตุ ชายายปิ เอเสว นโย, เตสํ ปน ปุตฺตา อิมสฺส ญาตกาเยวาติ เตสํ กาตุํ วฏฺฏติฯ

อาพาโธติ โย โกจิ โรโคฯ โส พาธยมาโน ปลิโพโธ โหติ, ตสฺมา เภสชฺชกรเณน อุปจฺฉินฺทิตพฺโพฯ สเจ ปน กติปาหํ เภสชฺชํ กโรนฺตสฺสปิ น วูปสมฺมติ, ‘‘นาหํ ตุยฺหํ ทาโส, น ภตโก, ตํเยวมฺหิ โปเสนฺโต อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ ทุกฺขปฺปตฺโต’’ติ อตฺตภาวํ ครหิตฺวา สมณธมฺโม กาตพฺโพฯ

คนฺโถติ ปริยตฺติปริหรณํฯ ตํ สชฺฌายาทีหิ นิจฺจพฺยาวฏสฺเสว ปลิโพโธ โหติ, น อิตรสฺสฯ

อิทฺธิยาติ อิทฺธิปลิโพเธนฯ ‘‘อิทฺธีติ เต ทสา’’ติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ อิทฺธีติ โปถุชฺชนิกา อิทฺธิฯ สา หิ อุตฺตานเสยฺยกทารโก วิย ตรุณสสฺสํ วิย จ ทุปฺปริหารา โหติ, อปฺปมตฺตเกน จ ภิชฺชติฯ สา ปน วิปสฺสนาย ปลิโพโธ โหติ, น สมาธิสฺส สมาธิํ ปตฺวา ปตฺตพฺพโต, ตสฺมา วิปสฺสนาตฺถิเกน อิทฺธิปลิโพโธ อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ, อิตเรน อวเสสาติฯ กมฺมฏฺฐานภาวนํ ปริพุนฺเธติ อุปโรเธติ ปวตฺติตุํ น เทตีติ ปลิโพโธ, ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา วุตฺโต, ปริปนฺโถติ อตฺโถฯ อุปจฺฉินฺทิตพฺโพติ สมาปเนน สงฺคหเณน อุปรุนฺธิตพฺโพ, อปลิโพโธ กาตพฺโพติ อตฺโถฯ

กมฺมฏฺฐาเน นิยุตฺโต กมฺมฏฺฐานิโก, ภาวนมนุยุญฺชนฺโตฯ เตน กมฺมฏฺฐานิเกนฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ‘‘อิมสฺมิํ วิหาเร สพฺเพปิ ภิกฺขู’’ติ เอวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ สหวาสีนนฺติ สหวาสีนํ ภิกฺขูนํฯ มุทุจิตฺตตํ ชเนตีติ อตฺตนิ มุทุจิตฺตตํ อุปฺปาเทติฯ อยญฺจ สหวาสีนํ จิตฺตมทฺทวชนนาทิอตฺโถ ‘‘มนุสฺสานํ ปิโย โหตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน เมตฺตานิสํสสุตฺเตน (อ. นิ. 8.1) ทีเปตพฺโพฯ

อโนลีนวุตฺติโก โหตีติ สมฺมาปฏิปตฺติยํ โอลีนวุตฺติโก หีนวีริโย น โหติ, อารทฺธวีริโย โหตีติ อตฺโถฯ ทิพฺเพสุปิ อารมฺมเณสุ, ปเคว อิตเรสูติ อธิปฺปาโยฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ สมณกรณีเย, สพฺพสฺมิํ วา กมฺมฏฺฐานานุโยเคฯ อตฺถยิตพฺพนฺติ ปุพฺพาเสวนวเสน อตฺถยิตพฺพํฯ โยคสฺส ภาวนาย อนุยุญฺชนํ โยคานุโยโค, ตเทว กรณียฏฺเฐน กมฺมํ, ตสฺส โยคานุโยคกมฺมสฺสปทฏฺฐานตฺตาติ นิปฺผตฺติเหตุตฺตาฯ

โอทาตกสิเณ อาโลกกสิณํ, กสิณุคฺฆาฏิมากาสกสิเณ ปริจฺฉินฺนากาสกสิณญฺจ อนฺโตคธํ กตฺวา ปาฬิยํ ปถวีกสิณาทีนํ รูปชฺฌานารมฺมณานํ อฏฺฐนฺนํเยว กสิณานํ สรูปโต วุตฺตตฺตา อากาสกสิณํ อาโลกกสิณญฺจ วชฺเชตฺวา ‘‘อฏฺฐติํสารมฺมเณสู’’ติ ปาฬิยํ อาคตนเยเนว วุตฺตํฯ อฏฺฐกถานเยน ปน อากาสกสิเณ อาโลกกสิเณ จ วิสุํ คหิเต จตฺตาลีสํเยว กมฺมฏฺฐานานิฯ

ตตฺริมานิ จตฺตาลีส กมฺมฏฺฐานานิ – ทส กสิณา, ทส อสุภา , ทส อนุสฺสติโย, จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, จตฺตาโร อารุปฺปา, เอกา สญฺญา, เอกํ ววตฺถานนฺติฯ ตตฺถ ปถวีกสิณํ อาโปกสิณํ เตโชกสิณํ วาโยกสิณํ นีลกสิณํ ปีตกสิณํ โลหิตกสิณํ โอทาตกสิณํ อาโลกกสิณํ ปริจฺฉินฺนากาสกสิณนฺติ อิเม ทส กสิณาฯ อุทฺธุมาตกํ วินีลกํ วิปุพฺพกํ วิจฺฉิทฺทกํ วิกฺขายิตกํ วิกฺขิตฺตกํ หตวิกฺขิตฺตกํ โลหิตกํ ปุฬวกํ อฏฺฐิกนฺติ อิเม ทส อสุภาฯ พุทฺธานุสฺสติ ธมฺม สงฺฆ สีล จาค เทวตานุสฺสติ มรณสฺสติ กายคตาสติ อานาปานสฺสติ อุปสมานุสฺสตีติ อิมา ทส อนุสฺสติโยฯ เมตฺตา กรุณา มุทิตา อุเปกฺขาติ อิเม จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาราฯ อากาสานญฺจายตนํ วิญฺญาณญฺจายตนํ อากิญฺจญฺญายตนํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ อิเม จตฺตาโร อารุปฺปาฯ อาหาเร ปฏิกูลสญฺญา เอกา สญฺญาฯ จตุธาตุววตฺถานํ เอกํ ววตฺถานนฺติฯ

ยํ ยสฺส จริตานุกูลนฺติ เอตฺถ ราคจริตสฺส ตาว ทส อสุภา กายคตาสตีติ เอกาทส กมฺมฏฺฐานานิ อนุกูลานิ, โทสจริตสฺส จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา จตฺตาริ วณฺณกสิณานีติ อฏฺฐ, โมหจริตสฺส จ วิตกฺกจริตสฺส จ เอกํ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานเมว, สทฺธาจริตสฺส ปุริมา ฉ อนุสฺสติโย, พุทฺธิจริตสฺส มรณสฺสติ อุปสมานุสฺสติ จตุธาตุววตฺถานํ อาหาเร ปฏิกูลสญฺญาติ จตฺตาริ, เสสกสิณานิ จตฺตาโร จ อารุปฺปา สพฺพจริตานํ อนุกูลานิฯ กสิเณสุ จ ยํ กิญฺจิ ปริตฺตํ วิตกฺกจริตสฺส, อปฺปมาณํ โมหจริตสฺส อนุกูลนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยถาวุตฺเตเนว นเยนาติ ‘‘โยคานุโยคกมฺมสฺส ปทฏฺฐานตฺตา’’ติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ

ยํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตุกาโม โหติ, ตสฺเสว วเสน จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปทฏฺฐานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อาสวกฺขยปฺปตฺตสฺส ขีณาสวสฺส สนฺติเก คเหตพฺพนฺติ อาห – ‘‘อิมินาว กมฺมฏฺฐาเนน…เป.… อุคฺคเหตพฺพ’’นฺติฯ อรหนฺตาทโย หีติอาทิ เอกจฺจขีณาสวโต พหุสฺสุโตว กมฺมฏฺฐานทาเน เสยฺโยติ ทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ มหาหตฺถิปถํ นีหรนฺโต วิยาติ กมฺมฏฺฐานปถวิํ มหาหตฺถิปถํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต วิยฯ สปฺปายาสปฺปายํ ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ยสฺส กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขติ, ตสฺส อุปการานุปการํ ยุตฺติมคฺคเนน ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ

อิทานิ กมฺมฏฺฐานทายกสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺเตน โธตมกฺขิเตหิ ปาเทหิ อุปาหนา อารุหิตฺวา ฉตฺตํ คเหตฺวา เตลนาฬิมธุผาณิตาทีนิ คาหาเปตฺวา อนฺเตวาสิกปริวุเตน น คนฺตพฺพํ, คมิกวตฺตํ ปน ปูเรตฺวา อตฺตโน ปตฺตจีวรํ สยเมว คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค ยํ ยํ วิหารํ ปวิสติ, สพฺพตฺถ ปวิฏฺฐกาเล อาคนฺตุกวตฺตํ, นิกฺขมนกาเล คมิกวตฺตนฺติ ยถารหํ ตํ ตํ วตฺตํ ปูเรนฺเตน สลฺลหุกปริกฺขาเรน ปรมสลฺเลขวุตฺตินา หุตฺวา คนฺตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สลฺลหุกวุตฺตินา วินยาจารสมฺปนฺเนนา’’ติ อาหฯ เอวํ ปน คนฺตฺวา ตํ วิหารํ ปวิสนฺเตน อนฺตราเยว ทนฺตกฏฺฐํ กปฺปิยํ การาเปตฺวา คเหตฺวา ปวิสิตพฺพํ, น จ มุหุตฺตํ วิสฺสมิตฺวา ปาทโธวนมกฺขนาทีนิ กตฺวา อาจริยสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามีติ อญฺญํ ปริเวณํ ปวิสิตพฺพํฯ กสฺมา? สเจ หิสฺส ตตฺร อาจริยสฺส วิสภาคา ภิกฺขู ภเวยฺยุํ, ตํ เต อาคมนการณํ ปุจฺฉิตฺวา อาจริยสฺส อวณฺณํ ปกาเสตฺวา ‘‘นฏฺโฐสิ, สเจ ตสฺส สนฺติกํ อาคโต’’ติ วิปฺปฏิสารํ อุปฺปาเทยฺยุํ, เยน ตโตว ปฏินิวตฺเตยฺย, ตสฺมา อาจริยสฺส วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉิตฺวา อุชุกํ ตตฺเถว คนฺตพฺพํฯ

วุตฺตปฺปการมาจริยนฺติ –

‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺฐาเน นิโยชโก’’ติฯ (อ. นิ. 7.37; เนตฺติ. 113) –

เอวมาทินา วุตฺตปฺปการํ สทฺธาทิคุณสมนฺนาคตํ เอกนฺตหิเตสิํ วุฑฺฒิปกฺเข ฐิตํ กลฺยาณมิตฺตํ อาจริยํฯ วตฺตปฏิปตฺติยา อาราธิตจิตฺตสฺสาติ เอตฺถ สเจ อาจริโย ทหรตโร โหติ, ปตฺตจีวรปฏิคฺคหณาทีนิ น สาทิตพฺพานิฯ สเจ วุฑฺฒตโร, คนฺตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา ฐาตพฺพํฯ ‘‘นิกฺขิปาวุโส, ปตฺตจีวร’’นฺติ วุตฺเตน นิกฺขิปิตพฺพํฯ ‘‘ปานียํ ปิวา’’ติ วุตฺเตน สเจ อิจฺฉติ, ปาตพฺพํฯ ‘‘ปาเท โธวา’’ติ วุตฺเตน น ตาว โธวิตพฺพาฯ สเจ หิ อาจริเยน อาภตมุทกํ ภเวยฺย, น สารุปฺปํ สิยาฯ ‘‘โธวาวุโส, น มยา อาภตํ, อญฺเญหิ อาภต’’นฺติ วุตฺเตน ปน ยตฺถ อาจริโย น ปสฺสติ, เอวรูเป ปฏิจฺฉนฺเน วา โอกาเส อพฺโภกาสวิหารสฺสปิ วา เอกมนฺเต นิสีทิตฺวา ปาทา โธวิตพฺพาฯ

สเจ อาจริโย เตลนาฬิํ อาหรติ, อุฏฺฐหิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ คเหตพฺพาฯ สเจ หิ น คณฺเหยฺย, ‘‘อยํ ภิกฺขุ อิโต เอว ปฏฺฐาย สมฺโภคํ โกเปตี’’ติ อาจริยสฺส อญฺญถตฺตํ ภเวยฺยฯ คเหตฺวา ปน น อาทิโตว ปาทา มกฺเขตพฺพาฯ สเจ หิ ตํ อาจริยสฺส คตฺตพฺภญฺชนเตลํ ภเวยฺย, น สารุปฺปํ สิยา, ตสฺมา ปฐมํ สีสํ มกฺเขตฺวา ขนฺธาทีนิ มกฺเขตพฺพานิฯ ‘‘สพฺพปาริหาริยเตลมิทํ, อาวุโส, ปาเทปิ มกฺเขหี’’ติ วุตฺเตน ปน ปาเท มกฺเขตฺวา ‘‘อิมํ เตลนาฬิํ ฐเปมิ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา อาจริเย คณฺหนฺเต ทาตพฺพาฯ

คตทิวสโต ปฏฺฐาย ‘‘กมฺมฏฺฐานํ เม, ภนฺเต, กเถถ’’อิจฺเจวํ น วตฺตพฺพํฯ ทุติยทิวสโต ปน ปฏฺฐาย สเจ อาจริยสฺส ปกติอุปฏฺฐาโก อตฺถิ, ตํ ยาจิตฺวา วตฺตํ กาตพฺพํฯ สเจ ยาจิโตปิ น เทติ, โอกาเส ลทฺเธเยว กาตพฺพํฯ กโรนฺเตน จ ขุทฺทกมชฺฌิมมหนฺตานิ ตีณิ ทนฺตกฏฺฐานิ อุปนาเมตพฺพานิฯ สีตํ อุณฺหนฺติ ทุวิธํ มุขโธวนุทกญฺจ นฺหาโนทกญฺจ ปฏิยาเทตพฺพํฯ ตโต ยํ อาจริโย ตีณิ ทิวสานิ ปริภุญฺชติ, ตาทิสเมว นิจฺจํ อุปฏฺฐาเปตพฺพํ, นิยมํ อกตฺวา ยํ วา ตํ วา ปริภุญฺชนฺตสฺส ยถาลทฺธํ อุปนาเมตพฺพํฯ กิํ พหุนา วุตฺเตน, ยํ ตํ ภควตา ‘‘อนฺเตวาสิเกน, ภิกฺขเว, อาจริยมฺหิ สมฺมา วตฺติตพฺพํฯ ตตฺรายํ สมฺมาวตฺตนา – กาลสฺเสว วุฏฺฐาย อุปาหนา โอมุญฺจิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา ทนฺตกฏฺฐํ ทาตพฺพํ, มุโขทกํ ทาตพฺพํ, อาสนํ ปญฺญเปตพฺพํฯ สเจ ยาคุ โหติ, ภาชนํ โธวิตฺวา ยาคุ อุปนาเมตพฺพา’’ติอาทิกํ (มหาว. 66) ขนฺธเก วตฺตํ ปญฺญตฺตํ, ตํ สพฺพมฺปิ กาตพฺพํฯ อิติ อิมินา ยถาวุตฺเตน นเยน ปฏิปชฺชนฺโต วตฺตปฏิปตฺติยา จิตฺตํ อาราเธตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปญฺจสนฺธิกนฺติ ปญฺจปพฺพํ, ปญฺจภาคนฺติ อตฺโถฯ กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคณฺหนนฺติ กมฺมฏฺฐานคนฺถสฺส อุคฺคณฺหนํ, ตทตฺถปริปุจฺฉา กมฺมฏฺฐานสฺส ปริปุจฺฉนาฯ อถ วา คนฺถโต อตฺถโต จ กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคณฺหนํ อุคฺคโห, ตตฺถ สํสยปริปุจฺฉนา ปริปุจฺฉากมฺมฏฺฐานสฺส อุปฏฺฐานนฺติ นิมิตฺตุปฏฺฐานํ, เอวํ ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส ‘‘เอวมิทํ นิมิตฺตํ อุปฏฺฐาตี’’ติ อุปธารณํ, ตถา กมฺมฏฺฐานปฺปนา ‘‘เอวํ ฌานมปฺเปตี’’ติฯ กมฺมฏฺฐานสฺส ลกฺขณนฺติ คณนานุพนฺธนาผุสนานํ วเสน ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ฐปนาย สมฺปตฺติ, ตโต ปรมฺปิ วา สลฺลกฺขณาทิวเสน มตฺถกปฺปตฺตีติ กมฺมฏฺฐานสภาวสฺส สลฺลกฺขณํฯ เตนาห – ‘‘กมฺมฏฺฐานสภาวุปธารณนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ

อตฺตนาปิ น กิลมติ โอธิโส กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคณฺหนโต, ตโต เอว อาจริยมฺปิ น วิเหเฐติ ธมฺมาธิกรณมฺปิ ภาวนาย มตฺถกํ ปาปนโตฯ ตสฺมาติ ตํนิมิตฺตํ อตฺตโนอกิลมนอาจริยาวิเหฐนเหตุฯ โถกนฺติ โถกํ โถกํฯ ตตฺถาติ ยตฺถ อาจริโย วสติ, ตตฺถฯ สปฺปายํ โหตีติ อาวาสสปฺปายาทิลาเภน มนสิการผาสุตา ภาวนานุกูลตา โหติฯ โยชนปรมนฺติ อิมินา คาวุตอฑฺฒโยชนานิปิ สงฺคณฺหาติฯ ยสฺมา ปน มนฺทปญฺโญ คาวุเต อฑฺฒโยชเน โยชนมตฺเต วา วสนฺโต กมฺมฏฺฐานสฺส กิสฺมิญฺจิเทว ฐาเน สนฺเทเห วา สติสมฺโมเส วา ชาเต กาลสฺเสว วิหาเร วตฺตํ กตฺวา อนฺตรามคฺเค ปิณฺฑาย จริตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเนเยว อาจริยสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตํ ทิวสํ อาจริยสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ โสเธตฺวา ทุติยทิวเส อาจริยํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค ปิณฺฑาย จริตฺวา อกิลมนฺโตเยว อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อาคนฺตุํ สกฺขิสฺสติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มนฺทปญฺโญ โยชนปรมํ คนฺตฺวา’’ติฯ สเจ ติกฺขปญฺโญ โยชนปรเม ผาสุกฏฺฐานํ น ลภติ, เตน กมฺมฏฺฐาเน สพฺพํ คณฺฐิฏฺฐานํ ฉินฺทิตฺวา วิสุทฺธํ อาวชฺชนปฏิพทฺธํ กมฺมฏฺฐานํ กตฺวา โยชนปรมโต ทูรมฺปิ คนฺตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ติกฺขปญฺโญ ทูรมฺปิ คนฺตฺวา’’ติฯ

อฏฺฐารสเสนาสนโทสวิวชฺชิตนฺติ มหตฺตํ, นวตฺตํ, ชิณฺณตฺตํ, ปนฺถนิสฺสิตตฺตํ, โสณฺฑี, ปณฺณํ, ปุปฺผํ, ผลํ, ปตฺถนียตา, นครสนฺนิสฺสิตตา, ทารุสนฺนิสฺสิตตา, เขตฺตสนฺนิสฺสิตตา, วิสภาคานํ ปุคฺคลานํ อตฺถิตา, ปฏฺฏนสนฺนิสฺสิตตา, ปจฺจนฺตสนฺนิสฺสิตตา, รชฺชสีมสนฺนิสฺสิตตา, อสปฺปายตา, กลฺยาณมิตฺตานํ อลาโภติ อิเมหิ อฏฺฐารสหิ เสนาสนโทเสหิ วิวชฺชิตํฯ อิเมสญฺหิ อฏฺฐารสนฺนํ โทสานํ อญฺญตเรน สมนฺนาคตํ เสนาสนํ ภาวนาย อนนุรูปํฯ

กสฺมา? มหาวิหาเร (วิสุทฺธิ. 1.52) ตาว พหู นานาฉนฺทา สนฺนิปตนฺติ, เต อญฺญมญฺญํ ปฏิวิรุทฺธตาย วตฺตํ น กโรนฺติ, โพธิยงฺคณาทีนิ อสมฺมฏฺฐาเนว โหนฺติ, อนุปฏฺฐาปิตํ ปานียํ ปริโภชนียํฯ

ตตฺรายํ ‘‘โคจรคาเม ปิณฺฑาย จริสฺสามี’’ติ ปตฺตจีวรมาทาย นิกฺขนฺโตปิ สเจ ปสฺสติ วตฺตํ อกตํ, ปานียฆฏํ วา ริตฺตํ, อถาเนน วตฺตํ กาตพฺพํ โหติ, ปานียํ อุปฏฺฐาเปตพฺพํ , อกโรนฺโต วตฺตเภเท ทุกฺกฏํ อาปชฺชติฯ กโรนฺตสฺส กาโล อติกฺกมติ, อติทิวา ปวิฏฺโฐ นิฏฺฐิตาย ภิกฺขาย กิญฺจิ น ลภติฯ ปฏิสลฺลานคโตปิ สามเณรทหรภิกฺขูนํ อุจฺจาสทฺเทน สงฺฆกมฺเมหิ จ วิกฺขิปติฯ ยตฺถ ปน สพฺพํ วตฺตํ กตเมว โหติ, อวเสสาปิ จ ฆฏฺฏนา นตฺถิ, เอวรูเป มหาวิหาเรปิ วิหาตพฺพํฯ

นววิหาเร พหุ นวกมฺมํ โหติ, อกโรนฺตํ อุชฺฌายนฺติฯ ยตฺถ ปน ภิกฺขู เอวํ วทนฺติ ‘‘อายสฺมา ยถาสุขํ สมณธมฺมํ กโรตุ, มยํ นวกมฺมํ กริสฺสามา’’ติ, เอวรูเป วิหาตพฺพํฯ

ชิณฺณวิหาเร ปน พหุ ปฏิชคฺคิตพฺพํ โหติ, อนฺตมโส อตฺตโน เสนาสนมตฺตมฺปิ อปฺปฏิชคฺคนฺตํ อุชฺฌายนฺติ, ปฏิชคฺคนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ ปริหายติฯ

ปนฺถนิสฺสิเต มหาปถวิหาเร รตฺตินฺทิวํ อาคนฺตุกา สนฺนิปตนฺติฯ วิกาเล อาคตานํ อตฺตโน เสนาสนํ ทตฺวา รุกฺขมูเล วา ปาสาณปิฏฺเฐ วา วสิตพฺพํ โหติ, ปุนทิวเสปิ เอวเมวาติ กมฺมฏฺฐานสฺส โอกาโส น โหติฯ ยตฺถ ปน เอวรูโป อาคนฺตุกสมฺพาโธ น โหติ, ตตฺถ วิหาตพฺพํฯ

โสณฺฑี นาม ปาสาณโปกฺขรณี โหติฯ ตตฺถ ปานียตฺถํ มหาชโน สโมสรติ, นครวาสีนํ ราชกุลูปกตฺเถรานํ อนฺเตวาสิกา รชนกมฺมตฺถาย อาคจฺฉนฺติ, เตสํ ภาชนทารุโทณิกาทีนิ ปุจฺฉนฺตานํ ‘‘อสุเก จ อสุเก จ ฐาเน’’ติ ทสฺเสตพฺพานิ โหนฺติฯ เอวํ สพฺพกาลมฺปิ นิจฺจพฺยาวโฏ โหติฯ

ยตฺถ นานาวิธํ สากปณฺณํ โหติ, ตตฺถสฺส กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ทิวาวิหารํ นิสินฺนสฺสปิ สนฺติเก สากหาริกา คายมานา ปณฺณํ อุจฺจินนฺติโย วิสภาคสทฺทสงฺฆฏฺฏเนน กมฺมฏฺฐานนฺตรายํ กโรนฺติฯ

ยตฺถ ปน นานาวิธา มาลาคจฺฉา สุปุปฺผิตา โหนฺติ, ตตฺราปิ ตาทิโสเยว อุปทฺทโวฯ

ยตฺถ นานาวิธํ อมฺพชมฺพุปนสาทิผลํ โหติ, ตตฺถ ผลตฺถิกา อาคนฺตฺวา ยาจนฺติ, อเทนฺตสฺส กุชฺฌนฺติ, พลกฺกาเรน วา คณฺหนฺติ, สายนฺหสมเย วิหารมชฺเฌ จงฺกมนฺเตน เต ทิสฺวา ‘‘กิํ อุปาสกา เอวํ กโรถา’’ติ วุตฺตา ยถารุจิ อกฺโกสนฺติ, อวาสายปิสฺส ปรกฺกมนฺติฯ

ปตฺถนีเย ปน โลกสมฺมเต ทกฺขิณคิริหตฺถิกุจฺฉิเจติยคิริจิตฺตลปพฺพตสทิเส วิหาเร วิหรนฺตํ ‘‘อยํ อรหา’’ติ สมฺภาเวตฺวา วนฺทิตุกามา มนุสฺสา สมนฺตา โอสรนฺติ, เตนสฺส น ผาสุ โหติฯ ยสฺส ปน ตํ สปฺปายํ โหติ, เตน ทิวา อญฺญตฺถ คนฺตฺวา รตฺติํ วสิตพฺพํฯ

นครสนฺนิสฺสิเต วิสภาคารมฺมณานิ อาปาถมาคจฺฉนฺติ, กุมฺภทาสิโยปิ ฆเฏหิ นิฆํสนฺติโย คจฺฉนฺติ, โอกฺกมิตฺวา มคฺคํ น เทนฺติ, อิสฺสรมนุสฺสาปิ วิหารมชฺเฌ สาณิํ ปริกฺขิปิตฺวา นิสีทนฺติฯ

ทารุสนฺนิสฺสเย ปน ยตฺถ กฏฺฐานิ จ ทพฺพุปกรณรุกฺขา จ สนฺติ, ตตฺถ กฏฺฐหาริกา ปุพฺเพ วุตฺตสากปุปฺผหาริกา วิย อผาสุกํ กโรนฺติฯ วิหาเร รุกฺขา สนฺติ, เต ‘‘ฉินฺทิตฺวา ฆรานิ กริสฺสามา’’ติ มนุสฺสา อาคนฺตฺวา ฉินฺทนฺติฯ สเจ สายนฺหสมเย ปธานฆรา นิกฺขมิตฺวา วิหารมชฺเฌ จงฺกมนฺโต เต ทิสฺวา ‘‘กิํ อุปาสกา เอวํ กโรถา’’ติ วทติ, ยถารุจิ อกฺโกสนฺติ, อวาสายปิสฺส ปรกฺกมนฺติฯ

โย ปน เขตฺตสนฺนิสฺสิโต โหติ สมนฺตา เขตฺเตหิ ปริวาริโต, ตตฺถ มนุสฺสา วิหารมชฺเฌเยว ขลํ กตฺวา ธญฺญํ มทฺทนฺติ, ปมุเขสุ สยนฺติ, อญฺญมฺปิ พหุํ อผาสุํ กโรนฺติฯ ยตฺรปิ มหาสงฺฆโภโค โหติ, อารามิกกุลานํ คาโว รุนฺธนฺติ, อุทกวารํ ปฏิเสเธนฺติ, มนุสฺสา วีหิสีสํ คเหตฺวา ‘‘ปสฺสถ ตุมฺหากํ อารามิกกุลานํ กมฺม’’นฺติ สงฺฆสฺส ทสฺเสนฺติฯ เตน เตน การเณน ราชราชมหามตฺตานํ ฆรทฺวารํ คนฺตพฺพํ โหติ, อยมฺปิ เขตฺตสนฺนิสฺสิเตเนว สงฺคหิโตฯ

ยตฺถ อญฺญมญฺญวิสภาคา เวรี ภิกฺขู วิหรนฺติ, เย กลหํ กโรนฺตา ‘‘มา, ภนฺเต, เอวํ กโรถา’’ติ วาริยมานา ‘‘เอตสฺส ปํสุกูลิกสฺส อาคตกาลโต ปฏฺฐาย นฏฺฐามฺหา’’ติ วตฺตาโร ภวนฺติฯ

โยปิ อุทกปฏฺฏนํ วา ถลปฏฺฏนํ วา สนฺนิสฺสิโต โหติ, ตตฺถ อภิณฺหํ นาวาหิ จ สตฺเถหิ จ อาคตมนุสฺสา ‘‘โอกาสํ เทถ, ปานียํ เทถ, โลณํ เทถา’’ติ ฆฏฺฏยนฺตา อผาสุํ กโรนฺติฯ

ปจฺจนฺตสนฺนิสฺสิเต ปน มนุสฺสา พุทฺธาทีสุ อปฺปสนฺนา โหนฺติฯ

รชฺชสีมสนฺนิสฺสิเต ราชภยํ โหติฯ ตญฺหิ ปเทสํ เอโก ราชา ‘‘น มยฺหํ วเส วตฺตตี’’ติ ปหรติ, อิตโรปิ ‘‘น มยฺหํ วเส วตฺตตี’’ติฯ ตตฺรายํ ภิกฺขุ กทาจิ อิมสฺส รญฺโญ วิชิเต วิจรติ, กทาจิ เอตสฺส, อถ นํ ‘‘จรปุริโส อย’’นฺติ มญฺญมานา อนยพฺยสนํ ปาเปนฺติฯ

อสปฺปายตาติ วิสภาครูปาทิอารมฺมณสโมสรเณน วา อมนุสฺสปริคฺคหิตตาย วา อสปฺปายตาฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร เถโร อรญฺเญ วสติฯ อถสฺส เอกา ยกฺขินี ปณฺณสาลทฺวาเร ฐตฺวา คายิฯ โส นิกฺขมิตฺวา ทฺวาเร อฏฺฐาสิ, สา คนฺตฺวา จงฺกมนสีเส คายิฯ เถโร จงฺกมนสีสํ อคมาสิ, สา สตโปริเส ปปาเต ฐตฺวา คายิฯ เถโร ปฏินิวตฺติ, อถ นํ สา เวเคน คนฺตฺวา คเหตฺวา ‘‘มยา, ภนฺเต, น เอโก, น ทฺเว ตุมฺหาทิสา ขาทิตา’’ติ อาหฯ

ยตฺถ น สกฺกา โหติ อาจริยํ วา อาจริยสมํ วา อุปชฺฌายํ วา อุปชฺฌายสมํ วา กลฺยาณมิตฺตํ ลทฺธุํ, ตตฺถ โส กลฺยาณมิตฺตานํ อลาโภ มหาโทโสเยวฯ ตสฺมา อิเมสํ อฏฺฐารสนฺนํ โทสานํ อญฺญตเรน สมนฺนาคตํ เสนาสนํ ภาวนาย อนนุรูปนฺติ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ อฏฺฐกถาสุ

‘‘มหาวาสํ นวาวาสํ, ชราวาสญฺจ ปนฺถนิํ;

โสณฺฑิํ ปณฺณญฺจ ปุปฺผญฺจ, ผลํ ปตฺถิตเมว จฯ

‘‘นครํ ทารุนา เขตฺตํ, วิสภาเคน ปฏฺฏนํ;

ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํ, ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติฯ

‘‘อฏฺฐารเสตานิ ฐานานิ, อิติ วิญฺญาย ปณฺฑิโต;

อารกา ปริวชฺเชยฺย, มคฺคํ สปฺปฏิภยํ ยถา’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.52);

ปญฺจเสนาสนงฺคสมนฺนาคตนฺติ คามโต นาติทูรนาจฺจาสนฺนตาทีหิ ปญฺจหิ เสนาสนงฺเคหิ สมนฺนาคตํฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ นาติทูรํ โหติ นาจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ, ทิวา อปฺปากิณฺณํ รตฺติํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ, อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ, ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรน อุปฺปชฺชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน เถรา ภิกฺขู วิหรนฺติ พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา, เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปริปญฺหติ ‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ, อิมสฺส โก อตฺโถ’ติฯ ตสฺส เต อายสฺมนฺโต อวิวฏญฺเจว วิวรนฺติ, อนุตฺตานีกตญฺจ อุตฺตานิํ กโรนฺติ, อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขาฐานิเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. 10.11)ฯ

เอตฺถ จ นาติทูรํ นาจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนนฺติ เอกํ องฺคํ, ทิวา อปฺปากิณฺณํ รตฺติํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ เอกํ, อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสนฺติ เอกํ, ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส…เป.… ปริกฺขาราติ เอกํ, ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน เถรา…เป.… กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺตีติ เอกํฯ เอวํ ปญฺจงฺคานิ เวทิตพฺพานิฯ

อุปจฺฉินฺนขุทฺทกปลิโพเธนาติ เอตฺถ ปน ขุทฺทกปลิโพเธ อุปจฺฉินฺทนฺเตน ทีฆานิ เกสนขโลมานิ ฉินฺทิตพฺพานิ, ชิณฺณจีวเรสุ อคฺคฬอนุวาตปริภณฺฑทานาทินา ทฬฺหีกมฺมํ วา ตนฺตุจฺเฉทาทีสุ ตุนฺนกมฺมํ วา กาตพฺพํ, กิลิฏฺฐานิ วา รชิตพฺพานิฯ สเจ ปตฺเต มลํ โหติ, ปตฺโต ปจิตพฺโพ, มญฺจปีฐาทีนิ โสเธตพฺพานิฯ ภตฺตสมฺมทํ ปฏิวิโนเทตฺวาติ โภชนนิมิตฺตํ ปริสฺสมํ วิโนเทตฺวาฯ อาหาเร หิ อาสยํ ปวิฏฺฐมตฺเต ตสฺส อาคนฺตุกตาย เยภุยฺเยน สิยา สรีรสฺส โกจิ ปริสฺสโม, ตํ วูปสเมตฺวาฯ ตสฺมิญฺหิ อวูปสนฺเต สรีรเขเทน จิตฺตํ เอกคฺคตํ น ลเภยฺยาติฯ อุคฺคเหตพฺพโต อุคฺคโห, สพฺโพปิ กมฺมฏฺฐานวิธิ, น ปุพฺเพ วุตฺตอุคฺคหมตฺตํฯ อาจริยโต อุคฺคโห อาจริยุคฺคโห, ตโตฯ เอกปทมฺปีติ เอกโกฏฺฐาสมฺปิฯ

อนุพนฺธนาติ อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุคมนวเสน สติยา นิรนฺตรํ อนุปวตฺตนาฯ ผุสนาติ อสฺสาสปสฺสาเส คเณนฺตสฺส คณนํ ปฏิสํหริตฺวา เต สติยา อนุพนฺธนฺตสฺส ยถา อปฺปนา โหติ, ตถา จิตฺตํ ฐเปนฺตสฺส จ นาสิกคฺคาทิฏฺฐานสฺส เนสํ ผุสนาฯ

ยสฺมา ปน คณนาทิวเสน วิย ผุสนาทิวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถิ, ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว คณนา กาตพฺพาติ ทสฺเสตุํ อิธ ผุสนาคหณนฺติ ทีเปนฺโต ‘‘ผุสนาติ ผุฏฺฐฏฺฐาน’’นฺติ อาหฯ ฐปนาติ สมาธานํฯ ตญฺหิ สมฺมเทว อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อาธานํ ฐปนํ โหติฯ ตถา หิ สมาธิ ‘‘จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิตี’’ติ นิทฺทิฏฺโฐฯ สมาธิปฺปธานา ปน อปฺปนาติ อาห ‘‘ฐปนาติ อปฺปนา’’ติฯ อนิจฺจตาทีนํ สํลกฺขณโต สลฺลกฺขณา วิปสฺสนาฯ ปวตฺตโต นิมิตฺตโต จ วินิวฏฺฏนโต วินิวฏฺฏนา มคฺโคฯ สกลสํกิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวโต สพฺพโส สุทฺธีติ ปาริสุทฺธิ ผลํเตสนฺติ วิวฏฺฏนาปาริสุทฺธีนํฯ ปฏิปสฺสนาติ ปติ ปติ ทสฺสนํ เปกฺขนํฯ เตนาห ‘‘ปจฺจเวกฺขณา’’ติฯ

ขณฺฑนฺติ เอกํ ตีณิ ปญฺจาติ เอวํ คณนาย ขณฺฑนํฯ โอกาเสติ คณนาวิธิํ สนฺธายาห, คณนานิสฺสิโตว น กมฺมฏฺฐานนิสฺสิโตฯ สิขาปฺปตฺตํ นุ โขติ อิทํ จิรตรํ คณนาย มนสิกโรนฺตสฺส วเสน วุตฺตํฯ โส หิ ตถา ลทฺธํ อวิกฺเขปมตฺตํ นิสฺสาย เอวํ มญฺเญยฺยฯ อสฺสาสปสฺสาเสสุ โย อุปฏฺฐาติ, ตํ คเหตฺวาติ อิทํ อสฺสาสปสฺสาเสสุ ยสฺส เอโกว ปฐมํ อุปฏฺฐาติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยสฺส ปน อุโภปิ อุปฏฺฐหนฺติ, เตน อุภยมฺปิ คเหตฺวา คเณตพฺพํ โย อุปฏฺฐาตีติ อิมินา จ ทฺวีสุ นาสาปุฏวาเตสุ โย ปากฏตโร อุปฏฺฐาติ, โส คเหตพฺโพติ อยมฺปิ อตฺโถ ทีปิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปวตฺตมานํ ปวตฺตมานนฺติ อาเมฑิตวจเนน นิรนฺตรํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปลกฺขณํ ทสฺเสติฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน อุปลกฺเขตฺวาวาติ อตฺโถฯ ปฐมํ เอเกกสฺมิํ อุปฏฺฐิเตปิ อุปลกฺเขตฺวาว คเณนฺตสฺส กเมน อุโภปิ ปากฏา โหนฺตีติ อาห – ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา ปากฏา โหนฺตี’’ติฯ เตน ‘‘อุปลกฺเขตฺวาว คเณตพฺพ’’นฺติ อิมสฺส ‘‘ตสฺเสวํ คณยโต…เป.… ปากฏา โหนฺตี’’ติ อิทํ การณวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ปากฏา โหนฺตีติ คณนาวเสน พหิทฺธา วิกฺเขปาภาวโต วิภูตา โหนฺติฯ

ปลิฆาย ปริวตฺตนกํ ยตฺถ นิกฺขิปนฺติ, โส ปลิฆตฺถมฺโภติยามรตฺตินฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ ปุริมนเยนาติ สีฆคณนาย, โคปาลกคณนายาติ อตฺโถฯ เอโก ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจาติ คณนาวิธิทสฺสนํฯ ตสฺมา อฏฺฐาติอาทีสุปิ เอกโต ปฏฺฐาเยว ปจฺเจกํ อฏฺฐาทีนิ ปาเปตพฺพานิฯ

‘‘สีฆํ สีฆํ คเณตพฺพเมวา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ นิทสฺสนญฺจ ทสฺเสติ ‘‘คณนาปฏิพทฺเธ หี’’ติอาทินาฯ ตตฺถ อรียติ เตน นาวาติ อริตฺตํ, ปาชนทณฺโฑฯ อริตฺเตน อุปตฺถมฺภนํ อริตฺตุปตฺถมฺภนํ, ตสฺส วเสน

นิปฺปริยายโต นิรนฺตรปฺปวตฺติ นาม ฐปนายเมวาติ อาห ‘‘นิรนฺตรปฺปวตฺตํ วิยา’’ติฯ อนฺโต ปวิสนฺตํ มนสิกโรนฺโต อนฺโต จิตฺตํ ปเวเสติ นามฯ พหิ จิตฺตนีหรเณปิ เอเสว นโยฯ วาตพฺภาหตนฺติ อพฺภนฺตรคตวาตํ พหุลํ มนสิกโรนฺตสฺส วาเตน ตํ ฐานํ อพฺภาหตํ วิย เมเทน ปูริตํ วิย จ โหติ, ตถา อุปฏฺฐาติฯ นีหรโตติ ผุฏฺโฐกาสํ มุญฺจิตฺวา นีหรโตฯ ตถา ปน นีหรโต วาตสฺส คติสมนฺเวสนมุเขน นานารมฺมเณสุ จิตฺตํ วิธาวตีติ อาห ‘‘ปุถุตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ วิกฺขิปตี’’ติฯ

เอตนฺติ เอตํ อสฺสาสปสฺสาสชาตํฯ อนุคมนนฺติ ปวตฺตปวตฺตานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อารมฺมณกรณวเสน สติยา อนุ อนุ ปวตฺตนํ อนุคจฺฉนํฯ เตเนวาห – ‘‘ตญฺจ โข อาทิมชฺฌปริโยสานานุคมนวเสนา’’ติฯ นาภิ อาทิ ตตฺถ ปฐมํ อุปฺปชฺชนโตฯ ปฐมุปฺปตฺติวเสน หิ อิธ อาทิจินฺตา, น อุปฺปตฺติมตฺตวเสนฯ ตถา หิ เต นาภิโต ปฏฺฐาย ยาว นาสิกคฺคา สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชนฺเตวฯ ยตฺถ ยตฺถ จ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ ธมฺมานํ คมนาภาวโตฯ ยถาปจฺจยํ ปน เทสนฺตรปฺปตฺติยํ คติสมญฺญาฯ หทยํ มชฺฌนฺติ หทยสมีปํ ตสฺส อุปริภาโค มชฺฌํฯ นาสิกคฺคํ ปริโยสานนฺติ นาสิกฏฺฐานํ ตสฺส ปริโยสานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สมญฺญาย ตทวธิภาวโตฯ ตถา เหเต จิตฺตสมุฏฺฐานา วุตฺตา, น จ พหิทฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ สมฺภโว อตฺถิฯ เตนาห ‘‘อพฺภนฺตรปวิสนวาตสฺส นาสิกคฺคํ อาที’’ติฯ ปวิสนนิกฺขมนปริยาโย ปน ตํสทิสวเสเนว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ วิกฺเขปคตนฺติ วิกฺเขปํ อุปคตํ, วิกฺขิตฺตํ อสมาหิตนฺติ อตฺโถฯ สารทฺธายาติ สทรถภาวายฯ อิญฺชนายาติ กมฺมฏฺฐานมนสิการสฺส จลนายฯ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ วาฯ สารทฺธาติ สทรถาฯ อิญฺชิตาติ อิญฺชนกา จลนกา, ตถา ผนฺทิตา

อาทิมชฺฌปริโยสานวเสนาติอาทิมชฺฌปริโยสานานุคมนวเสน น มนสิ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘อนุพนฺธนาย มนสิกโรนฺเตน ผุสนาวเสน ฐปนาวเสน จ มนสิ กาตพฺพ’’นฺติ เยน อธิปฺปาเยน วุตฺตํ, ตํ วิวริตุํ ‘‘คณนานุพนฺธนาวเสน วิยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิสุํ มนสิกาโร นตฺถีติ คณนาย อนุพนฺธนาย จ วินา ยถากฺกมํ เกวลํ ผุสนาวเสน ฐปนาวเสน จ กมฺมฏฺฐานมนสิกาโร นตฺถิฯ นนุ ผุสนาย วินา ฐปนาย วิย ผุสนาย วินา คณนายปิ มนสิกาโร นตฺถิเยวาติ? ยทิปิ นตฺถิ, คณนา ปน ยถา กมฺมฏฺฐานมนสิการสฺส มูลภาวโต ปธานภาเวน คเหตพฺพา, เอวํ อนุพนฺธนา ฐปนาย ตาย วินา ฐปนาย อสมฺภวโตฯ ตสฺมา สติปิ ผุสนาย นานนฺตริกภาเว คณนานุพนฺธนา เอว มูลภาวโต ปธานภาเวน คเหตฺวา อิตราสํ ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘คณนานุพนฺธนาวเสน วิย หิ ผุสนาฐปนาวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถี’’ติฯ ยทิ เอวํ ตา กสฺมา อุทฺเทเส วิสุํ คหิตาติ อาห ‘‘ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว คเณนฺโตติ อิมินา คณนาย ผุสนา องฺคนฺติ ทสฺเสติฯ เตนาห – ‘‘คณนาย จ ผุสนาย จ มนสิ กโรตี’’ติฯ ตตฺเถวาติ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยวฯ เตติ อสฺสาสปสฺสาเสฯ สติยา อนุพนฺธนฺโตติ คณนาวิธิํ อนุคนฺตฺวา สติยา นิพนฺธนฺโต, ผุฏฺโฐกาเสเยว เต นิรนฺตรํ อุปธาเรนฺโตติ อตฺโถฯ อปฺปนาวเสน จิตฺตํ ฐเปนฺโตติ ยถา อปฺปนา โหติ, เอวํ ยถาอุปฏฺฐิเต นิมิตฺเต จิตฺตํ ฐเปนฺโต สมาทหนฺโตฯ อนุพนฺธนาย จาติอาทีสุ อนุพนฺธนาย จ ผุสนาย จ ฐปนาย จ มนสิ กโรตีติ วุจฺจตีติ โยชนาฯ สฺวายมตฺโถติ ยฺวายํ ‘‘ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว คเณนฺโต ตตฺเถว คณนํ ปฏิสํหริตฺวา เต สติยา อนุพนฺธนฺโต’’ติ วุตฺโต, โส อยมตฺโถฯ ยา อจฺจนฺตาย น มิโนติ น วินิจฺฉินติ, สา มานสฺส สมีเปติ อุปมา ยถา โคโณ วิย ควโยติฯ

ปงฺคุโฬติ ปีฐสปฺปีฯ โทลาติ เปงฺโขโลฯ กีฬตนฺติ กีฬนฺตานํฯ มาตาปุตฺตานนฺติ อตฺตโน ภริยาย ปุตฺตสฺส จฯ อุโภ โกฏิโยติ อาคจฺฉนฺตสฺส ปุริมโกฏิํ, คจฺฉนฺตสฺส ปจฺฉิมโกฏินฺติ ทฺเวปิ โกฏิโยฯ มชฺฌญฺจาติ โทลาผลกสฺเสว มชฺฌํฯ อุปนิพนฺธนตฺถมฺโภ วิยาติ อุปนิพนฺธนตฺถมฺโภ, นาสิกคฺคํ มุขนิมิตฺตํ วา, ตสฺส มูเล สมีเป ฐตฺวาฯ กถํ ฐตฺวา ? สติยา วเสนฯ

สติญฺหิ ตตฺถ สูปฏฺฐิตํ กโรนฺโต โยคาวจโร ตตฺถ ฐิโต นาม โหติ อวยวธมฺเมน สมุทายสฺส อปทิสิตพฺพโต นิมิตฺเตติ นาสิกคฺคาทินิมิตฺเตฯ สติยา นิสินฺโนติ สติวเสน นิสีทนฺโตฯ ‘‘สติญฺหิ ตตฺถา’’ติอาทินา ฐาเน วิย วตฺตพฺพํฯ ตตฺถาติ ผุฏฺฐฏฺฐาเนฯ เตติ นครสฺส อนฺโต พหิ จ คตา มนุสฺสา เตสํ สงฺคหา จ หตฺถคตาฯ อาทิโต ปภุตีติ อุปเมยฺยตฺถทสฺสนโต ปฏฺฐายฯ

คาถายํ นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนนิมิตฺตํฯ อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺสาติ เอกสฺส จิตฺตสฺส น อารมฺมณํ, อารมฺมณํ น โหนฺตีติ อตฺโถฯ อชานโต จ ตโย ธมฺเมติ นิมิตฺตํ อสฺสาโส ปสฺสาโสติ อิเม นิมิตฺตาทโย ตโย ธมฺเม อารมฺมณกรณวเสน อวินฺทนฺตสฺสฯ -สทฺโท พฺยติเรเกฯ ภาวนาติ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนาฯ นุปลพฺภตีติ น อุปลพฺภติ น สิชฺฌตีติ อยํ โจทนาคาถาย อตฺโถฯ ทุติยา ปน ปริหารคาถา สุวิญฺเญยฺยาวฯ

กถนฺติ ตาสํ โจทนาปริหารคาถานํ อตฺถํ วิวริตุํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ อิเม ตโย ธมฺมาติอาทีสุ ปทโยชนาย สทฺธิํ อยมตฺถนิทฺเทโส – อิเม นิมิตฺตาทโย ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส กถํ อารมฺมณํ น โหนฺติ, อสติปิ อารมฺมณภาเว น จิเม น จ อิเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ, กถญฺจ น โหนฺติ อวิทิตา, เตสญฺหิ อวิทิตตฺเต จิตฺตญฺจ กถํ วิกฺเขปํ น คจฺฉติ, ปธานญฺจ ภาวนาย นิปฺผาทกํ วีริยญฺจ กถํ ปญฺญายติ, นีวรณานํ วิกฺขมฺภกํ สมฺมเทว สมาธานาวหํ ภาวนานุโยคสงฺขาตํ ปโยคญฺจ โยคี กถํ สาเธติ, อุปรูปริ โลกิยโลกุตฺตรญฺจ วิเสสํ กถมธิคจฺฉตีติฯ

อิทานิ ตมตฺถํ กกโจปมาย สาเธตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภูมิภาคสฺส วิสมตาย จญฺจเล รุกฺเข เฉทนกิริยา น สุกรา สิยา, ตถา จ สติ กกจทนฺตคติ ทุวิญฺเญยฺยาติ อาห – ‘‘สเม ภูมิภาเค’’ติฯ กกเจนาติ ขุทฺทเกน ขรปตฺเตนฯ เตนาห ‘‘ปุริโส’’ติฯ ผุฏฺฐกกจทนฺตานนฺติ ผุฏฺฐผุฏฺฐกกจทนฺตานํ วเสนฯ เตน กกจทนฺเตหิ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว ปุริสสฺส สติยา อุปฏฺฐานํ ทสฺเสติฯ เตนาห – ‘‘น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิ กโรตี’’ติฯ

กกจสฺส อากฑฺฒนกาเล ปุริสาภิมุขํ ปวตฺตา อาคตา, เปลฺลนกาเล ตโต วิคตา คตาติ วุตฺตา, น จ อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา อวิทิตา โหนฺติ สพฺพตฺถ สติยา อุปฏฺฐิตตฺตา ฉินฺทิตพฺพฏฺฐานํ อผุสิตฺวา คจฺฉนฺตานํ อาคจฺฉนฺตานญฺจ กกจทนฺตานํ อภาวโตฯ ปธานนฺติ รุกฺขสฺส เฉทนวีริยํฯ ปโยคนฺติ ตสฺเสว เฉทนกิริยํฯ อุปมายํ ‘‘วิเสสมธิคจฺฉตี’’ติ ปทํ ปาฬิยํ นตฺถิ, โยเชตฺวา ปน ทสฺเสตพฺพํฯ เตเนว วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.227) อุปมายมฺปิ ‘‘วิเสสมธิคจฺฉตี’’ติ ปทํ โยเชตฺวาว วุตฺตํฯ ตํสํวณฺณนายญฺจ ‘‘วิเสสนฺติ อเนกภาวาปาทนํ, เตน จ สาเธตพฺพํ ปโยชนวิเสส’’นฺติ อตฺโถ วุตฺโตฯ

ยถา รุกฺโขติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํฯ อุปนิพนฺธติ อารมฺมเณ จิตฺตํ เอตายาติ สติ อุปนิพนฺธนา นาม, ตสฺสา อสฺสาสปสฺสาสานํ สลฺลกฺขณสฺส นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนานิมิตฺตํ, นาสิกคฺคํ มุขนิมิตฺตํ วาฯ เอวเมวนฺติ ยถา โส ปุริโส กกเจน รุกฺขํ ฉินฺทนฺโต อาคตคเต กกจทนฺเต อมนสิกโรนฺโตปิ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว สติยา อุปฏฺฐปเนน อาคตคเต กกจทนฺเต ชานาติ, สุตฺตปทญฺจ อวิรชฺฌนฺโต อตฺถกิจฺจํ สาเธติ, เอวเมวํฯ นาสิกคฺเค มุขนิมิตฺเตติ ทีฆนาสิโก นาสิกคฺเค, อิตโร มุขํ อสนํ นิมียติ ฉาทียติ เอเตนาติ มุขนิมิตฺตนฺติ ลทฺธนาเม อุตฺตโรฏฺเฐฯ

อิทํ ปธานนฺติ เยน วีริยารมฺเภน อารทฺธวีริยสฺส โยคิโน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ กมฺมนิยํ ภาวนากมฺมกฺขมํ ภาวนากมฺมโยคฺคํ โหติ, อิทํ วีริยํ ปธานนฺติ ผเลน เหตุํ ทสฺเสติฯ อุปกฺกิเลสา ปหียนฺตีติ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสภูตานิ นีวรณานิ วิกฺขมฺภนวเสน ปหียนฺติฯ วิตกฺกา วูปสมฺมนฺตีติ ตโต เอว กามวิตกฺกาทโย มิจฺฉาวิตกฺกา อุปสมํ คจฺฉนฺติ, นีวรณปฺปหาเนน วา ปฐมชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา วิตกฺกวูปสมาปเทเสน ทุติยชฺฌานาทีนมธิคมมาหฯ อยํ ปโยโคติ อยํ ฌานาธิคมสฺส เหตุภูโต กมฺมฏฺฐานานุโยโค ปโยโคฯ สํโยชนา ปหียนฺตีติ ทสปิ สํโยชนานิ มคฺคปฺปฏิปาฏิยา สมุจฺเฉทวเสน ปหียนฺติฯ อนุสยา พฺยนฺตี โหนฺตีติ ตถา สตฺตปิ อนุสยา อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน ภงฺคมตฺตสฺสปิ อนวเสสโต วิคตนฺตา โหนฺติฯ

เอตฺถ จ สํโยชนปฺปหานํ นาม อนุสยนิโรเธเนว โหติ, ปหีเนสุ จ สํโยชเนสุ อนุสยานํ เลโสปิ น ภวิสฺสตีติ จ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สํโยชนา ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตี โหนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อยํ วิเสโสติ อิมํ สมาธิํ นิสฺสาย อนุกฺกเมน ลพฺภมาโน อยํ สํโยชนปฺปหานาทิโก อิมสฺส สมาธิสฺส วิเสโสติ อตฺโถฯ

ยสฺสาติ เยนฯ อนุปุพฺพนฺติ อนุกฺกเมนฯ ปริจิตาติ ปริจิณฺณาฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – อานาปานสฺสติ ยถา พุทฺเธน ภควตา เทสิตา, ตถา เยน ทีฆรสฺสปชอานนาทิวิธินา อนุปุพฺพํ ปริจิตา สุฏฺฐุ ภาวิตา, ตโต เอว ปริปุณฺณา โสฬสนฺนํ วตฺถูนํ ปาริปูริยา สพฺพโส ปุณฺณา, โส ภิกฺขุ อิมํ อตฺตโน ขนฺธาทิโลกํ ปญฺโญภาเสน ปภาเสติฯ ยถา กิํ? อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา อพฺภาทิอุปกฺกิเลสวิมุตฺโต จนฺทิมา ตารกราชา วิยาติฯ ‘‘อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา’’ติ หิ ปทสฺส นิทฺเทเส มหิกาทีนมฺปิ วุตฺตตฺตา เอตฺถ อาทิ-สทฺทโลโป กโตติ เวทิตพฺโพฯ

อิธาติ กกจูปมายฯ อสฺสาติ โยคิโนฯ อิธาติ วา อิมสฺมิํ ฐาเนฯ อสฺสาติ อุปมาภูตสฺส กกจสฺสฯ อาคตคตวเสน ยถา ตสฺส ปุริสสฺส อมนสิกาโร, เอวํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อาคตคตวเสน อมนสิการมตฺตเมว อานยนปฺปโยชนํฯ น จิเรเนวาติ อิทํ กตาธิการํ สนฺธาย วุตฺตํฯ นิมิตฺตนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตํฯ อวเสสชฺฌานงฺคปฏิมณฺฑิตาติ วิตกฺกาทิอวเสสชฺฌานงฺคปฏิมณฺฑิตาติ วทนฺติ, วิจาราทีติ ปน วตฺตพฺพํ นิปฺปริยาเยน วิตกฺกสฺส อปฺปนาภาวโตฯ โส หิ ปาฬิยํ ‘‘อปฺปนา พฺยปฺปนา’’ติ นิทฺทิฏฺโฐ, ตํสมฺปโยคโต วา ยสฺมา ฌานํ อปฺปนาติ อฏฺฐกถาโวหาโร, ฌานงฺเคสุ จ สมาธิ ปธานํ, ตสฺมา ตํ อปฺปนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อวเสสชฺฌานงฺคปฏิมณฺฑิตา อปฺปนาสงฺขาตา ฐปนา จ สมฺปชฺชตี’’ติ อาหฯ กสฺสจิ ปน คณนาวเสเนว มนสิการกาลโต ปภุตีติ เอตฺถ ‘‘อนุกฺกมโต…เป.… ปตฺตํ วิย โหตี’’ติ เอตฺตโกว คนฺโถ ปริหีโน, ปุราณโปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ โส คนฺโถ ลิขิโตเยว ติฏฺฐติฯ

สารทฺธกายสฺส กสฺสจิ ปุคฺคลสฺสฯ โอนมติ วตฺถิกาทิปลมฺพเนนฯ วิกูชตีติ สทฺทํ กโรติฯ วลิํ คณฺหาตีติฯ ตตฺถ ตตฺถ วลินํ โหติฯ กสฺมา? ยสฺมา สารทฺธกาโย ครุโก โหตีติฯ กายทรถวูปสเมน สทฺธิํ สิชฺฌมาโน โอฬาริกอสฺสาสปสฺสาสนิโรโธ พฺยติเรกมุเขน ตสฺส สาธนํ วิย วุตฺโตฯ โอฬาริกอสฺสาสปสฺสาสนิโรธวเสนาติ อนฺวยวเสน ตทตฺถสฺส สาธนํฯ กายทรเถ วูปสนฺเตติ จิตฺตชรูปานํ ลหุมุทุกมฺมญฺญภาเวน โย เสสติสนฺตติรูปานมฺปิ ลหุอาทิภาโว, โส อิธ กายสฺส ลหุภาโวติ อธิปฺเปโตฯ สฺวายํ ยสฺมา จิตฺตสฺส ลหุอาทิภาเวน วินา นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ลหุกํ โหตี’’ติฯ

โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส นิรุทฺเธติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตนยมฺหิ วิเจตพฺพาการปฺปตฺตสฺส กายสงฺขารสฺส วิจยนวิธิํ ทสฺเสตุํ อานีตํฯ

อุปรูปริ วิภูตานีติ ภาวนาพเลน อุทฺธํ อุทฺธํ ปากฏานิ โหนฺติฯ เทสโตติ ปกติยา ผุสนเทสโต, ปุพฺเพ อตฺตโน ผุสนวเสน อุปธาริตฏฺฐานโตฯ

‘‘กตฺถ นตฺถี’’ติ ฐานวเสน ‘‘กสฺส นตฺถี’’ติ ปุคฺคลวเสน จ วีมํสิยมานมตฺถํ เอกชฺฌํ กตฺวา วิภาเวตุํ ‘‘อนฺโตมาตุกุจฺฉิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘ยถา อุทเก นิมุคฺคสฺส นิรุทฺโธกาสตาย อสฺสาสปสฺสาสา น ปวตฺตนฺติ, เอวํ อนฺโตมาตุกุจฺฉิยํฯ ยถา มตานํ สมุฏฺฐาปกจิตฺตาภาวโต, เอวํ อสญฺญีภูตานํ มุจฺฉาปเรตานํ อสญฺญีสุ วา ชาตานํ, ตถา นิโรธสมาปนฺนาน’’นฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํฯ มหาคณฺฐิปเท ปน ‘‘มุจฺฉาปเรตานํ จิตฺตปฺปวตฺติยา ทุพฺพลภาวโต’’ติ การณํ วุตฺตํฯ จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนานํ ธมฺมตาวเสเนว เนสํ อนุปฺปชฺชนํ, ตถา รูปารูปภวสมงฺคีนํฯ เกจิ ปน ‘‘อนุปุพฺพโต สุขุมภาวปฺปตฺติยา จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนสฺส, รูปภเว รูปานํ ภวงฺคสฺส จ สุขุมภาวโต รูปภวสมงฺคีนํ นตฺถี’’ติ การณํ วทนฺติฯ อตฺถิเยว เต อสฺสาสปสฺสาสา ปาริเสสโตติ อธิปฺปาโย ยถาวุตฺตสตฺตฏฺฐานวินิมุตฺตสฺส อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุปฺปชฺชนฏฺฐานสฺส อภาวโตฯ ปกติผุฏฺฐวเสนาติ ปกติยา ผุสนฏฺฐานวเสนฯ

นิมิตฺตํ ฐเปตพฺพนฺติ สติยา ตตฺถ สุขปฺปวตฺตนตฺถํ ถิรตรํ สญฺญาณํ ปวตฺเตตพฺพํฯ ถิรสญฺญาปทฏฺฐานา หิ สติฯ อิมเมวาติ อิมํ เอว อนุปฏฺฐหนฺตสฺส กายสงฺขารสฺส กณฺฏกุฏฺฐาปนญาเยน อุปฏฺฐาปนวิธิเมวฯ อตฺถวสนฺติ เหตุํฯ อตฺโถ หิ ผลํฯ โส ยสฺส วเสน ปวตฺตติ, โส อตฺถวโสติฯ มุฏฺฐสฺสติสฺสาติ วินฏฺฐสฺสติสฺสฯ อสมฺปชานสฺสาติ สมฺปชญฺญวิรหิตสฺส, ภาเวนฺตสฺส อนุกฺกเมน อนุปฏฺฐหนฺเต อสฺสาสปสฺสาเส วีมํสิตฺวา ‘‘อิเม เต’’ติ อุปธาเรตุํ สมฺมเทว ชานิตุญฺจ สมตฺถาหิ สติปญฺญาหิ วิรหิตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ อิโต อญฺญํ กมฺมฏฺฐานํฯ ครุกนฺติ ภาริยํฯ สา จสฺส ครุกตา ภาวนาย สุทุกฺกรภาเวนาติ อาห ‘‘ครุกภาวน’’นฺติฯ

อุปรูปริ สนฺตสุขุมภาวาปตฺติโต ‘‘พลวตี สุวิสทา สูรา จ สติ ปญฺญา จ อิจฺฉิตพฺพา’’ติ วตฺวา สุขุมสฺส นาม อตฺถสฺส สาธเนนปิ สุขุเมเนว ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิทานิ อนุปฏฺฐหนฺตานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ ปริเยสนุปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตาหิ จ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนุปทนฺติ ปทานุปทํฯ จริตฺวาติ โคจรํ คเหตฺวาฯ ตสฺมิํเยว ฐาเนติ อุปนิพนฺธนนิมิตฺตสญฺญิเต ฐาเนฯ โยเชตฺวาติ มนสิกาเรน โยเชตฺวาฯ ‘‘สติรสฺมิยา พนฺธิตฺวา’’ติ วา วุตฺตเมวตฺถมาห ‘‘ตสฺมิํเยว ฐาเน โยเชตฺวา’’ติฯ น หิ อุปเมยฺเย พนฺธนโยชนฏฺฐานานิ วิสุํ ลพฺภนฺติฯ นิมิตฺตนฺติ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ วาฯ อุภยมฺปิ หิ อิธ เอกชฺฌํ วุตฺตํฯ ตถา หิ ตูลปิจุอาทิ อุปมตฺตยํ อุคฺคเห ยุชฺชติ, เสสํ อุภยตฺถฯ เอกจฺเจติ เอเก อาจริยาฯ

ตารกรูปํ วิยาติ ตารกาย ปภารูปํ วิยฯ มณิคุฬิกาทิอุปมา ปฏิภาเค วฏฺฏนฺติฯ กถํ ปเนตํ เอกํเยว กมฺมฏฺฐานํ อเนกาการโต อุปฏฺฐาตีติ อาห ‘‘ตญฺจ ปเนต’’นฺติอาทิฯ สุตฺตนฺตนฺติ เอกํ สุตฺตํฯ ปคุณปฺปวตฺติภาเวน อวิจฺเฉทํ มหาวิสยตญฺจ สนฺธายาห ‘‘มหตี ปพฺพเตยฺยา นที วิยา’’ติฯ ตตฺถ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สมนฺตภทฺทกํ สุตฺตํ สพฺพภาคมโนหรา สพฺพปาลิผุลฺลา วนฆฏา วิยาติ อาห ‘‘เอกา วนราชิ วิยา’’ติฯ

เตนาห ภควา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสฺสิตคฺเค’’ติ (ขุ. ปา. 6.13; สุ. นิ. 236) นานานุสนฺธิยํ นานาเปยฺยาลํ วิวิธนยนิปุณํ พหุวิธกมฺมฏฺฐานมุขํ สุตฺตนฺตํ อตฺถิเกหิ สกฺกจฺจํ สมุปปชฺชิตพฺพนฺติ อาห – ‘‘สีตจฺฉาโย…เป.… รุกฺโข วิยา’’ติฯ สญฺญานานตายาติ นิมิตฺตุปฏฺฐานโต ปุพฺเพ ปวตฺตสญฺญานํ นานาวิธภาวโตฯ สญฺญชนฺติ ภาวนาสญฺญาชนิตํ ภาวนาสญฺญาย สญฺชานนมตฺตํฯ น หิ อสภาวสฺส กุโตจิ สมุฏฺฐานํ อตฺถิฯ เตนาห – ‘‘นานโต อุปฏฺฐาตี’’ติ, อุปฏฺฐานาการมตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อิเม ตโย ธมฺมาติ อสฺสาโส ปสฺสาโส นิมิตฺตนฺติ อิเม ตโย ธมฺมาฯ นตฺถีติ กมฺมฏฺฐานวเสน มนสิกาตพฺพภาเวน นตฺถิ น อุปลพฺภติฯ น อุปจารนฺติ อุปจารมฺปิ น ปาปุณาติ, ปเคว อปฺปนนฺติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺส ปนาติ วิชฺชมานปกฺโข วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส สมตฺถนตฺถํ กกจูปมายํ อาคตา ‘‘นิมิตฺต’’นฺติอาทิกา คาถา ปจฺจานีตาฯ นิมิตฺเตติ ยถาวุตฺเต ปฏิภาคนิมิตฺเตฯ เอวํ โหตีติ ภาวนมนุยุตฺตสฺส เอวํ โหติ, ตสฺมา ‘‘ปุนปฺปุนํ เอวํ มนสิ กโรหี’’ติ วตฺตพฺโพฯ โวสานํ อาปชฺเชยฺยาติ ‘‘นิมิตฺตํ นาม ทุกฺกรํ อุปฺปาเทตุํ, ตยิทํ ลทฺธํ, หนฺทาหํ ทานิ ยทา วา ตทา วา วิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี’’ติ สงฺโกจํ อาปชฺเชยฺยฯ วิสีเทยฺยาติ ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ภาวนมนุยุตฺตสฺส นิมิตฺตมฺปิ น อุปฺปนฺนํ, อภพฺโพ มญฺเญ วิเสสสฺสา’’ติ วิสาทํ อาปชฺเชยฺยฯ ‘‘อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามีติ ปฏิปนฺนสฺส นิมิตฺต’’นฺติ วุตฺเต กถํ สงฺโกจาปตฺติ, ภิยฺโยโส มตฺตาย อุสฺสาหเมว กเรยฺยาติ ‘‘นิมิตฺตมิทํ…เป.… วตฺตพฺโพ’’ติ มชฺฌิมภาณกา อาหุฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน ปฏิภาคนิมิตฺเตเยว ภาวนาจิตฺตสฺส ฐปเนนฯ อิโต ปภุตีติ อิโต ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺฐายฯ ปุพฺเพ ยํ วุตฺตํ ‘‘อนุพนฺธนาย ผุสนาย ฐปนาย จ มนสิ กโรตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.อานาปานสฺสติสมาธิกถา), ตตฺถ อนุพนฺธนํ ผุสนญฺจ วิสฺสชฺเชตฺวา ฐปนาวเสเนว ภาเวตพฺพนฺติ อาห ‘‘ฐปนาวเสน ภาวนา โหตี’’ติฯ

โปราเณหิ วุตฺโตวายมตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิมิตฺเต’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ นิมิตฺเตติ ปฏิภาคนิมิตฺเตฯ ฐปยํ จิตฺตนฺติ ภาวนาจิตฺตํ ฐเปนฺโต, ฐปนาวเสน มนสิกโรนฺโตติ อตฺโถฯ นานาการนฺติ ‘‘จตฺตาโร วณฺณา’’ติ เอวํ วุตฺตํ นานาการํฯ อาการสามญฺญวเสน เหตํ เอกวจนํฯ วิภาวยนฺติ วิภาเวนฺโต อนฺตรธาเปนฺโตฯ นิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย หิ เต อาการา อมนสิการโต อนฺตรหิตา วิย โหนฺติฯ

อสฺสาสปสฺสาเสติ อสฺสาสปสฺสาเส โย นานากาโร, ตํ วิภาวยํ, อสฺสาสปสฺสาสสมฺภูเต วา นิมิตฺเตฯ สกํ จิตฺตํ นิพนฺธตีติ ตาย เอว ฐปนาย อตฺตโน จิตฺตํ อุปนิพนฺธติ, อปฺเปตีติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘วิภาวยนฺติ วิภาเวนฺโต, วิทิตํ ปากฏํ กโรนฺโต’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ ปุพฺพภาควเสน ยุชฺเชยฺยฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ธิติสมฺปนฺนตฺตา ธีโร โยคี อสฺสาสปสฺสาเส นานาการํ วิภาเวนฺโต นานาการโต เต ปชานนฺโต วิทิเต ปากเฏ กโรนฺโต นานาการํ วา โอฬาริโกฬาริเก ปสฺสมฺเภนฺโต วูปสเมนฺโต ตตฺถ ยํ ลทฺธํ นิมิตฺตํ, ตสฺมิํ จิตฺตํ ฐเปนฺโต อนุกฺกเมน สกํ จิตฺตํ นิพนฺธติ อปฺเปตีติฯ

ยทา สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ สุวิสทานิ ติกฺขานิ ปวตฺตนฺติ, ตทา อสฺสทฺธิยาทีนํ ทูรีภาเวน สาติสยํ ถามปฺปตฺเตหิ สตฺตหิ พเลหิ ลทฺธุปตฺถมฺภานิ วิตกฺกาทีนิ กามาวจราเนว ฌานงฺคานิ พหูนิ หุตฺวา ปาตุภวนฺติฯ ตโต เอว เตสํ อุชุวิปจฺจนีกภูตา กามจฺฉนฺทาทโย สทฺธิํ ตเทกฏฺเฐหิ ปาปธมฺเมหิ วิทูรี ภวนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติยา สทฺธิํ, ตํ อารพฺภ อุปจารชฺฌานํ อุปฺปชฺชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิมิตฺตุปฏฺฐานโต ปภุติ นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตาเนว โหนฺตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สนฺนิสินฺนาวาติ สมฺมเทว นิสีทิํสุ เอว, อุปสนฺตาเยวาติ อตฺโถฯ วิกฺขมฺภิตาเนว สนฺนิสินฺนาวาติ อวธารเณน ปน ตทตฺถํ อุสฺสาโห กาตพฺโพติ ทสฺเสติฯ ทฺวีหากาเรหีติ ฌานธมฺมานํ ปฏิปกฺขทูรีภาโว ถิรภาวปฺปตฺติ จาติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิฯ อิทานิ ตานิ การณานิ อวตฺถามุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘อุปจารภูมิยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุปจารภูมิยนฺติ อุปจาราวตฺถายํฯ ยทิปิ หิ ตทา ฌานงฺคานิ ปฏุตรานิ มหคฺคตภาวปฺปตฺตานิ นุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ ปน ปฏิปกฺขธมฺมานํ วิกฺขมฺภเนน จิตฺตํ สมาธิยติฯ เตนาห ‘‘นีวรณปฺปหาเนนา’’ติฯ ปฏิลาภภูมิยนฺติ ฌานสฺส อธิคมาวตฺถายํฯ ตทา หิ อปฺปนาปฺปตฺตานํ ฌานธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา จิตฺตํ สมาธิยติฯ เตนาห ‘‘องฺคปาตุภาเวนา’’ติฯ

อุปจาเร องฺคานิ น ถามชาตานิ โหนฺติ องฺคานํ อถามชาตตฺตาฯ ยถา นาม ทหโร กุมารโก อุกฺขิปิตฺวา ฐปิยมาโน ปุนปฺปุนํ ภูมิยํ ปตติ, เอวเมว อุปจาเร อุปฺปนฺเน จิตฺตํ กาเลน นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กโรติ, กาเลน ภวงฺคํ โอตรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุปจารสมาธิ กุสลวีถิยํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรตี’’ติฯ

อปฺปนายํ ปน องฺคานิ ถามชาตานิ โหนฺติ เตสํ ถามชาตตฺตาฯ ยถา นาม พลวา ปุริโส อาสนา วุฏฺฐาย ทิวสมฺปิ ติฏฺเฐยฺย, เอวเมว อปฺปนาสมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน จิตฺตํ สกิํ ภวงฺควารํ ฉินฺทิตฺวา เกวลมฺปิ รตฺติํ เกวลมฺปิ ทิวสํ ติฏฺฐติ, กุสลชวนปฏิปาฏิวเสเนว ปวตฺตติฯ เตนาห – ‘‘อปฺปนาสมาธิ…เป.… น ภวงฺคํ โอตรตี’’ติฯ วณฺณโตติ ปิจุปิณฺฑตารกรูปาทีสุ วิย อุปฏฺฐิตวณฺณโตฯ ลกฺขณโตติ ขรภาวาทิสภาวโต อนิจฺจาทิสภาวโต วาฯ รกฺขิตพฺพํ ตํ นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

ลทฺธปริหานีติ ลทฺธอุปจารชฺฌานปริหานิฯ นิมิตฺเต อวินสฺสนฺเต ตทารมฺมณํ ฌานํ อปริหีนเมว โหติ, นิมิตฺเต ปน อารกฺขาภาเวน วินฏฺเฐ ลทฺธํ ลทฺธํ ฌานมฺปิ วินสฺสติ ตทายตฺตวุตฺติโตฯ เตนาห ‘‘อารกฺขมฺหี’’ติอาทิฯ

อิทานิ ตตฺรายํ รกฺขณูปาโยติอาทินา –

‘‘อาวาโส โคจโร ภสฺสํ, ปุคฺคโล โภชนํ อุตุ;

อิริยาปโถติ สตฺเตเต, อสปฺปาเย วิวชฺชเยฯ

‘‘สปฺปาเย สตฺต เสเวถ, เอวญฺหิ ปฏิปชฺชโต;

น จิเรเนว กาเลน, โหติ กสฺสจิ อปฺปนา’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.59) –

เอวํ วุตฺตํ รกฺขณวิธิํ สงฺเขปโต วิภาเวติฯ ตตฺรายํ วิตฺถาโร – ยสฺมิํ อาวาเส วสนฺตสฺส อนุปฺปนฺนํ วา นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนํ วา วินสฺสติ, อนุปฏฺฐิตา จ สติ น อุปฏฺฐาติ, อสมาหิตญฺจ จิตฺตํ น สมาธิยติ, อยํ อสปฺปาโยฯ ยตฺถ นิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ เจว ถาวรญฺจ โหติ, สติ อุปฏฺฐาติ, จิตฺตํ สมาธิยติ, อยํ สปฺปาโยฯ ตสฺมา ยสฺมิํ วิหาเร พหู อาวาสา โหนฺติ, ตตฺถ เอกเมกสฺมิํ ตีณิ ตีณิ ทิวสานิ วสิตฺวา ยตฺถสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, ตตฺถ วสิตพฺพํฯ

โคจรคาโม ปน โย เสนาสนโต อุตฺตเรน วา ทกฺขิเณน วา นาติทูเร ทิยฑฺฒโกสพฺภนฺตเร โหติ สุลภสมฺปนฺนภิกฺโข, โส สปฺปาโย, วิปรีโต อสปฺปาโยฯ

ภสฺสนฺติ ทฺวตฺติํสติรจฺฉานกถาปริยาปนฺนํ อสปฺปายํฯ ตญฺหิสฺส นิมิตฺตนฺตรธานาย สํวตฺตติฯ ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตํ สปฺปายํ, ตมฺปิมตฺตาย ภาสิตพฺพํฯ

ปุคฺคโลปิ อติรจฺฉานกถิโก สีลาทิคุณสมฺปนฺโน, ยํ นิสฺสาย อสมาหิตํ วา จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิตํ วา จิตฺตํ ถิรตรํ โหติ, เอวรูโป สปฺปาโยฯ กายทฬฺหีพหุโล ปน ติรจฺฉานกถิโก อสปฺปาโยฯ โส หิ ตํ กทฺทโมทกมิว อจฺฉํ อุทกํ มลีนเมว กโรติ, ตาทิสญฺจ อาคมฺม โกฏปพฺพตวาสีทหรสฺเสว สมาปตฺติ วินสฺสติ, ปเคว นิมิตฺตํฯ

โภชนํ ปน กสฺสจิ มธุรํ, กสฺสจิ อมฺพิลํ สปฺปายํ โหติฯ อุตุปิ กสฺสจิ สีโต, กสฺสจิ อุณฺโห สปฺปาโย โหติฯ ตสฺมา ยํ โภชนํ วา อุตุํ วา เสวนฺตสฺส ผาสุ โหติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิตํ วา ถิรตรํ โหติฯ ตํ โภชนํ, โส จ อุตุ สปฺปาโยฯ อิตรํ โภชนํ, อิตโร จ อุตุ อสปฺปาโยฯ

อิริยาปเถสุปิ กสฺสจิ จงฺกโม สปฺปาโย โหติ, กสฺสจิ สยนฏฺฐานนิสชฺชานํ อญฺญตโรฯ ตสฺมา ตํ อาวาสํ วิย ตีณิ ทิวสานิ อุปปริกฺขิตฺวา ยสฺมิํ อิริยาปเถ อสมาหิตํ จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิตํ วา ถิรตรํ โหติ, โส สปฺปาโย, อิตโร อสปฺปาโยติ เวทิตพฺโพฯ อิติ อิมํ สตฺตวิธํ อสปฺปายํ วชฺเชตฺวา สปฺปายํ เสวิตพฺพํฯ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส หิ นิมิตฺตาเสวนพหุลสฺส น จิเรเนว กาเลน โหติ กสฺสจิ อปฺปนาฯ

ยสฺส ปน เอวมฺปิ ปฏิปชฺชโต น โหติ, เตน ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วตฺถุวิสทกิริยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.385; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.118; สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.232; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.418) วิตฺถุวิสทกิริยา นาม อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณํฯ ยทา หิสฺส เกสนขโลมานิ ทีฆานิ โหนฺติ, สรีรํ วา เสทมลคฺคหิตํ, ตทา อชฺฌตฺติกํ วตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํฯ ยทา ปนสฺส จีวรํ ชิณฺณํ กิลิฏฺฐํ ทุคฺคนฺธํ โหติ, เสนาสนํ วา อุกฺลาปํ, ตทา พาหิรํ วตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํฯ

อชฺฌตฺติกพาหิเร หิ วตฺถุมฺหิ อวิสเท อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ ญาณมฺปิ อปริสุทฺธํ โหติ อปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิยฯ อปริสุทฺเธน จ ญาเณน สงฺขาเร สมฺมสโต สงฺขาราปิ อวิภูตา โหนฺติ, กมฺมฏฺฐานมนุยุญฺชโต กมฺมฏฺฐานมฺปิ วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ เวปุลฺลํ น คจฺฉติฯ วิสเท ปน อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ ญาณมฺปิ วิสทํ โหติ ปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิยฯ ปริสุทฺเธน จ ญาเณน สงฺขาเร สมฺมสโต สงฺขาราปิ วิภูตาโหนฺติ, กมฺมฏฺฐานมนุยุญฺชโต กมฺมฏฺฐานมฺปิ วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ เวปุลฺลํ คจฺฉติฯ

อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํฯ สเจ หิสฺส สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ, ตโต วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหกิจฺจํ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานกิจฺจํ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปกิจฺจํ, ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติฯ ตสฺมา ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน วา ยถา วา มนสิกโรโต พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกาเรน หาเปตพฺพํฯ วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ เจตฺถ นิทสฺสนํฯ สเจ ปน วีริยินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อถ เนว สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขกิจฺจํ กาตุํ สกฺโกติ, น อิตรานิ อิตรกิจฺจเภทํฯ ตสฺมา ตํ ปสฺสทฺธาทิภาวนาย หาเปตพฺพํฯ ตตฺราปิ โสณตฺเถรวตฺถุ ทสฺเสตพฺพํฯ เอวํ เสเสสุปิ เอกสฺส พลวภาเว สติ อิตเรสํ อตฺตโน กิจฺเจสุ อสมตฺถตา เวทิตพฺพาฯ

วิเสสโต ปเนตฺถ สทฺธาปญฺญานํ สมาธิวีริยานญฺจ สมตํ ปสํสนฺติฯ พลวสทฺโธ หิ มนฺทปญฺโญ มุธปฺปสนฺโน โหติ, อวตฺถุสฺมิํ ปสีทติฯ พลวปญฺโญ มนฺทสทฺโธ เกราฏิกปกฺขํ ภชติ, เภสชฺชสมุฏฺฐิโต วิย โรโค อเตกิจฺโฉ โหติฯ อุภินฺนํ สมตาย วตฺถุสฺมิํเยว ปสีทติฯ พลวสมาธิํ ปน มนฺทวีริยํ สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ อภิภวติ, พลววีริยํ มนฺทสมาธิํวีริยสฺส อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ อภิภวติฯ สมาธิ ปน วีริเยน สํโยชิโต โกสชฺเช ปติตุํ น ลภติ, วีริยํ สมาธินา สํโยชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติฯ ตสฺมา ตทุภยํ สมํ กาตพฺพํฯ อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติฯ อปิจ สมาธิกมฺมิกสฺส พลวตีปิ สทฺธา วฏฺฏติฯ เอวญฺหิ สทฺทหนฺโต โอกปฺเปนฺโต อปฺปนํ ปาปุณิสฺสติ, สมาธิปญฺญาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส เอกคฺคตา พลวตี วฏฺฏติฯ

เอวญฺหิ โส อปฺปนํ ปาปุณาติ, วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ปญฺญา พลวตี วฏฺฏติ ฯ เอวญฺหิ โส ลกฺขณปฺปฏิเวธํ ปาปุณาติ, อุภินฺนํ ปน สมตายปิ อปฺปนา โหติเยวฯ สติ ปน สพฺพตฺถ พลวตี วฏฺฏติฯ สติ หิ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปกฺขิกานํ สทฺธาวีริยปญฺญานํ วเสน อุทฺธจฺจปาตโต โกสชฺชปกฺเขน จ สมาธินา โกสชฺชปาตโต รกฺขติฯ ตสฺมา สา โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ, สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ สพฺพราชกิจฺเจสุ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพาฯ

นิมิตฺตกุสลตา นาม ปถวีกสิณาทิกสฺส จิตฺเตกคฺคตานิมิตฺตสฺส อกตสฺส กรณโกสลฺลํ, กตสฺส ภาวนาโกสลฺลํ, ภาวนาย ลทฺธสฺส รกฺขณโกสลฺลญฺจ, ตํ อิธ อธิปฺเปตํฯ

กถํ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคณฺหาติ? ยทาสฺส อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, ตทา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ตโย อภาเวตฺวา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา (สํ. นิ. 5.234) –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุกาโม อสฺส, โส ตตฺถ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ กฏฺฐานิ ปกฺขิเปยฺย, มุขวาตญฺจ ทเทยฺย, น จ ปํสุเกน โอกิเรยฺย, ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ตํ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุนฺติฯ โน เหตํ, ภนฺเตฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมิํ สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมิํ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายฯ อกาโล วีริย…เป.… อกาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุวูปสมยํ โหติฯ

‘‘ยสฺมิํ โข, ภิกฺขเว, สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมิํ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายฯ กาโล สมาธิ…เป.… กาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุวูปสมยํ โหติฯ

เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุกาโม อสฺส, โส ตตฺถ อลฺลานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ กฏฺฐานิ ปกฺขิเปยฺย, อุทกวาตญฺจ ทเทยฺย, ปํสุเกน จ โอกิเรยฺย, ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ตํ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุนฺติฯ เอวํ, ภนฺเต’’ติฯ

เอตฺถ จ ยถาสกํ อาหารวเสน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ ภาวนา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย , อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติฯ ตถา อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมถนิมิตฺตํ อพฺยคฺคนิมิตฺตํ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติ…เป.… ตถา อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี’’ติ (สํ. นิ. 5.232)ฯ

ตตฺถ ยถาสฺส ปสฺสทฺธิอาทโย อุปฺปนฺนปุพฺพา, ตํ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา เตสํ อุปฺปาทนวเสน ปวตฺตมนสิกาโรว ตีสุ ปเทสุปิ โยนิโสมนสิกาโร นามฯ สมถนิมิตฺตนฺติ จ สมถสฺเสเวตํ อธิวจนํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จ ตสฺเสว อพฺยคฺคนิมิตฺตนฺติฯ

อปิจ สตฺต ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – ปณีตโภชนเสวนตา, อุตุสุขเสวนตา, อิริยาปถสุขเสวนตา, มชฺฌตฺตปฺปโยคตา, สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนตา, ปสฺสทฺธกายปุคฺคลเสวนตา, ตทธิมุตฺตตาติฯ

เอกาทส ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – วตฺถุวิสทตา, นิมิตฺตกุสลตา, อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา, สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคหณตา, สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคหณตา, นิรสฺสาทสฺส จิตฺตสฺส สทฺธาสํเวควเสน สมฺปหํสนตา, สมปฺปวตฺตสฺส อชฺฌุเปกฺขนตา, อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา, สมาหิตปุคฺคลเสวนตา, ฌานวิโมกฺขปจฺจเวกฺขณตา, ตทธิมุตฺตตาติฯ

ปญฺจ ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – สตฺตมชฺฌตฺตตา, สงฺขารมชฺฌตฺตตา, สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตา, สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลเสวนตา, ตทธิมุตฺตตาติฯ อิติ อิเมหิ อากาเรหิ เอเต ธมฺเม อุปฺปาเทนฺโต ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติ นามฯ เอวํ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคณฺหาติฯ

กถญฺจ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ? ยทาสฺส อติสิถิลวีริยตาทีหิ จิตฺตํ ลีนํ โหติ, ตทา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ตโย อภาเวตฺวา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา (สํ. นิ. 5.234) –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคิํ อุชฺชาเลตุกาโม อสฺส, โส ตตฺถ อลฺลานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย…เป.… ปํสุเกน จ โอกิเรยฺย, ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ตํ ปริตฺตํ อคฺคิํ อุชฺชาเลตุนฺติฯ โน เหตํ, ภนฺเตฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมิํ สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติฯ อกาโล ตสฺมิํ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายฯ อกาโล สมาธิ…เป.… อกาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุสมุฏฺฐาปยํ โหติฯ

‘‘ยสฺมิญฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมิํ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วีริย…เป.… กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุสมุฏฺฐาปยํ โหติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคิํ อุชฺชาเลตุกาโม อสฺส, โส ตตฺถ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย…เป.… น จ ปํสุเกน โอกิเรยฺย, ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ตํ ปริตฺตํ อคฺคิํ อุชฺชาเลตุนฺติฯ เอวํ, ภนฺเต’’ติฯ

เอตฺถาปิ ยถาสกํ อาหารวเสน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ ภาวนา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา (สํ. นิ. 5.232) –

‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา หีนปฺปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติฯ ตถา อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติฯ ตถา อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี’’ติฯ

ตตฺถ สภาวสามญฺญลกฺขณปฺปฏิเวธวเสน ปวตฺตมนสิกาโร กุสลาทีสุ โยนิโสมนสิกาโร นามฯ อารมฺภธาตุอาทีนํ อุปฺปาทวเสน ปวตฺตมนสิกาโร อารมฺภธาตุอาทีสุ โยนิโสมนสิกาโร นามฯ ตตฺถ อารมฺภธาตูติ ปฐมวีริยํ วุจฺจติฯ นิกฺกมธาตูติ โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตฺตา ตโต พลวตรํฯ ปรกฺกมธาตูติ ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนโต ตโตปิ พลวตรํฯ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียา ธมฺมาติ ปน ปีติยา เอเวตํ นามํ, ตสฺสาปิ อุปฺปาทกมนสิกาโร โยนิโสมนสิกาโร นามฯ

อปิจ สตฺต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – ปริปุจฺฉกตา, วตฺถุวิสทกิริยา, อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา, ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา, ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา, คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณา, ตทธิมุตฺตตาติฯ

เอกาทส ธมฺมา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – อปายาทิภยปจฺจเวกฺขณตา, วีริยายตฺตโลกิยโลกุตฺตรวิเสสาธิคมานิสํสทสฺสิตา, ‘‘พุทฺธปจฺเจกพุทฺธมหอาสาวเกหิ คตมคฺโค มยา คนฺตพฺโพ, โส จ น สกฺกา กุสีเตน คนฺตุ’’นฺติ เอวํ คมนวีถิปจฺจเวกฺขณตา, ทายกานํ มหปฺผลตากรเณน ปิณฺฑาปจายนตา, ‘‘วีริยารมฺภสฺส วณฺณวาที เม สตฺถา, โส จ อนติกฺกมนียสาสโน, อมฺหากญฺจ พหูปกาโร, ปฏิปตฺติยา จ ปูชิยมาโน ปูชิโต โหติ, น อิตรถา’’ติ เอวํ สตฺถุ มหตฺตปจฺจเวกฺขณตา, ‘‘สทฺธมฺมสงฺขาตํ เม มหาทายชฺชํ คเหตพฺพํ, ตญฺจ น สกฺกา กุสีเตน คเหตุ’’นฺติ เอวํ ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา, อาโลกสญฺญามนสิการอิริยาปถปริวตฺตนอพฺโภกาสเสวนาทีหิ ถินมิทฺธวิโนทนตา, กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนตา, อารทฺธวีริยปุคฺคลเสวนตา, สมฺมปฺปธานปจฺจเวกฺขณตา, ตทธิมุตฺตตาติฯ

เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – พุทฺธานุสฺสติ, ธมฺมสงฺฆสีลจาคเทวตานุสฺสติ, อุปสมานุสฺสติ, ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา, สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา, ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา, ตทธิมุตฺตตาติฯ อิติ อิเมหิ อากาเรหิ เอเต ธมฺเม อุปฺปาเทนฺโต ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติ นามฯ เอวํ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติฯ

กถํ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสติ? ยทาสฺส ปญฺญาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานธิคเมน วา นิรสฺสาทํ จิตฺตํ โหติ, ตทา นํ อฏฺฐสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติฯ อฏฺฐ สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกํ ทุกฺขนฺติฯ พุทฺธธมฺมสงฺฆคุณานุสฺสรเณน จสฺส ปสาทํ ชเนติฯ เอวํ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสติฯ

กถํ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ? ยทาสฺส เอวํ ปฏิปชฺชโต อลีนํ อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมถวีถิปฺปฏิปนฺนํ จิตฺตํ โหติ, ตทา ตสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ อพฺยาปารํ อาปชฺชติ สารถิ วิย จ สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุฯ เอวํ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติฯ

อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนา นาม เนกฺขมฺมปฏิปทํ อนารุฬฺหปุพฺพานํ อเนกกิจฺจปฺปสุตานํ วิกฺขิตฺตหทยานํ ปุคฺคลานํ อารกา ปริจฺจาโคฯ สมาหิตปุคฺคลเสวนา นาม เนกฺขมฺมปฏิปทํ ปฏิปนฺนานํ สมาธิลาภีนํ ปุคฺคลานํ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมนํฯ ตทธิมุตฺตตา นาม สมาธิมุตฺตตา, สมาธิครุสมาธินินฺนสมาธิโปณสมาธิปพฺภารตาติ อตฺโถฯ เอวเมตํ ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพํฯ เตนาห – ‘‘อิมานิ ทส อปฺปนาโกสลฺลานิ อวิชหนฺเตนา’’ติฯ ตตฺถ เยน วิธินา อปฺปนาย กุสโล โหติ, โส ทสวิโธปิ วิธิ อปฺปนาโกสลฺลํ ตนฺนิพฺพตฺตํ วา ญาณํ, เอวเมตํ ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทนฺตสฺส ปฏิลทฺธนิมิตฺตสฺมิํ อปฺปนา อุปฺปชฺชติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เอวญฺหิ สมฺปาทยโต, อปฺปนาโกสลฺลํ อิมํ;

ปฏิลทฺเธ นิมิตฺตสฺมิํ, อปฺปนา สมฺปวตฺตตี’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.67);

โยโค กรณีโยติ อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทนฺตสฺสปิ ยทิ อปฺปนา น โหติ, เตน กมฺมฏฺฐานานุโยคํ อวิชหิตฺวา เรณุอาทีสุ มธุกราทีนํ ปวตฺติ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา ลีนุทฺธตภาเวหิ มานสํ โมเจตฺวา วีริยสมตํ โยเชนฺเตน ปุนปฺปุนํ โยโค กาตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เอวญฺหิ ปฏิปนฺนสฺส, สเจ สา นปฺปวตฺตติ;

ตถาปิ น ชเห โยคํ, วายเมเถว ปณฺฑิโตฯ

‘‘หิตฺวา หิ สมฺมวายามํ, วิเสสํ นาม มาณโว;

อธิคจฺเฉ ปริตฺตมฺปิ, ฐานเมตํ น วิชฺชติฯ

‘‘จิตฺตปฺปวตฺติอาการํ, ตสฺมา สลฺลกฺขยํ พุโธ;

สมตํ วีริยสฺเสว, โยชเยถ ปุนปฺปุนํฯ

‘‘อีสกมฺปิ ลยํ ยนฺตํ, ปคฺคณฺเหเถว มานสํ;

อจฺจารทฺธํ นิเสเธตฺวา, สมเมว ปวตฺตเยฯ

‘‘เรณุมฺหิ อุปฺปลทเล, สุตฺเต นาวาย นาฬิยา;

ยถา มธุกราทีนํ, ปวตฺติ สมฺมวณฺณิตาฯ

‘‘ลีนอุทฺธตภาเวหิ, โมจยิตฺวาน สพฺพโส;

เอวํ นิมิตฺตาภิมุขํ, มานสํ ปฏิปาทเย’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.67);

ยถา หิ อเฉโก มธุกโร ‘‘อสุกสฺมิํ รุกฺเข ปุปฺผํ ปุปฺผิต’’นฺติ ญตฺวา ติกฺเขน เวเคน ปกฺขนฺโท ตํ อติกฺกมิตฺวา ปฏินิวตฺเตนฺโต ขีเณ เรณุมฺหิ สมฺปาปุณาติ, อปโร อเฉโก มนฺเทน ชเวน ปกฺขนฺโท ขีเณเยว สมฺปาปุณาติ, เฉโก ปน สเมน ชเวน ปกฺขนฺโท สุเขน ปุปฺผราสิํ สมฺปตฺวา ยาวทิจฺฉกํ เรณุํ อาทาย มธุํ สมฺปาเทตฺวา มธุํ อนุภวติ, ยถา จ สลฺลกตฺตอนฺเตวาสิเกสุ อุทกถาลคเต อุปฺปลปตฺเต สตฺถกมฺมํ สิกฺขนฺเตสุ เอโก อเฉโก เวเคน สตฺถํ ปาเตนฺโต อุปฺปลปตฺตํ ทฺวิธา วา ฉินฺทติ, อุทเก วา ปเวเสติ, อปโร อเฉโก ฉิชฺชนปเวสนภยา สตฺถเกน ผุสิตุมฺปิ น วิสหติ, เฉโก ปน สเมน ปโยเคน ตตฺถ สตฺถปทํ ทสฺเสตฺวา ปริโยทาตสิปฺโป หุตฺวา ตถารูเปสุ ฐาเนสุ กมฺมํ กตฺวา ลาภํ ลภติ, ยถา จ ‘‘โย จตุพฺยามปฺปมาณํ มกฺกฏกสุตฺตํ อาหรติ, โส จตฺตาริ สหสฺสานิ ลภตี’’ติ รญฺญา วุตฺเต เอโก อเฉกปุริโส เวเคน มกฺกฏกสุตฺตํ อากฑฺฒนฺโต ตหิํ ตหิํ ฉินฺทติเยว, อปโร อเฉโก เฉทนภยา หตฺเถน ผุสิตุมฺปิ น วิสหติ, เฉโก ปน โกฏิโต ปฏฺฐาย สเมน ปโยเคน ทณฺฑเก เวเฐตฺวา อาหริตฺวา ลาภํ ลภติ, ยถา จ อเฉโก นิยามโก พลววาเต ลงฺการํ ปูเรนฺโต นาวํ วิเทสํ ปกฺขนฺทาเปติ, อปโร อเฉโก มนฺทวาเต ลงฺการํ โอโรเปนฺโต นาวํ ตตฺเถว ฐเปติ, เฉโก ปน มนฺทวาเต ปูเรตฺวา พลววาเต อฑฺฒลงฺการํ กตฺวา โสตฺถินา อิจฺฉิตฏฺฐานํ ปาปุณาติ, ยถา จ ‘‘โย เตเลน อฉฑฺเฑนฺโต นาฬิํ ปูเรติ, โส ลาภํ ลภตี’’ติ อาจริเยน อนฺเตวาสิกานํ วุตฺเต เอโก อเฉโก ลาภลุทฺโธ เวเคน ปูเรนฺโต เตลํ ฉฑฺเฑติ, อปโร อเฉโก เตลฉฑฺฑนภยา อาสิญฺจิตุมฺปิ น วิสหติ, เฉโก ปน สเมน ปโยเคน ปูเรตฺวา ลาภํ ลภติ, เอวเมว เอโก ภิกฺขุ อุปฺปนฺเน นิมิตฺเต ‘‘สีฆเมว อปฺปนํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ คาฬฺหํ วีริยํ กโรติ, ตสฺส จิตฺตํ อจฺจารทฺธวีริยตฺตา อุทฺธจฺเจ ปตติ, โส น สกฺโกติ อปฺปนํ ปาปุณิตุํฯ เอโก อจฺจารทฺธวีริยตาย โทสํ ทิสฺวา ‘‘กิํ ทานิ เม อปฺปนายา’’ติ วีริยํ หาเปติ, ตสฺส จิตฺตํ อติลีนวีริยตฺตา โกสชฺเช ปตติ, โสปิ น สกฺโกติ อปฺปนํ ปาปุณิตุํฯ

โย ปน อีสกมฺปิ ลีนํ ลีนภาวโต, อุทฺธตํ อุทฺธจฺจโต โมเจตฺวา สเมน ปโยเคน นิมิตฺตาภิมุขํ ปวตฺเตติ, โส อปฺปนํ ปาปุณาติ, ตาทิเสน ภวิตพฺพํฯ

อิทานิ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อปฺปนาปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺเสวํ อนุยุตฺตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปฐมํ ปริกมฺมนฺติอาทิ อคฺคหิตคฺคหเณน วุตฺตํ, คหิตคฺคหเณน ปน อวิเสเสน สพฺเพสํ สพฺพา สมญฺญาฯ สพฺพานิปิ หิ อปฺปนาย ปริกมฺมตฺตา ปฏิสงฺขารกตฺตา ‘‘ปริกมฺมานี’’ติปิ, ยถา คามาทีนํ อาสนฺนปฺปเทโส ‘‘คามูปจาโร ฆรูปจาโร’’ติ วุจฺจติ, เอวํ อปฺปนาย อาสนฺนตฺตา สมีปจาริตฺตา วา ‘‘อุปจารานี’’ติปิ, อิโต ปุพฺเพ ปริกมฺมานํ อุปริ อปฺปนาย จ อนุโลมนโต ‘‘อนุโลมานี’’ติปิ วุจฺจนฺติฯ ยญฺเจตฺถ สพฺพนฺติมํ, ตํ ปริตฺตโคตฺตาภิภวนโต มหคฺคตโคตฺตภาวนโต จ ‘‘โคตฺรภู’’ติปิ วุจฺจติฯ คํ ตายตีติ หิ โคตฺตํ, ปริตฺตนฺติ ปวตฺตมานํ อภิธานํ พุทฺธิญฺจ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ ปริตฺตโคตฺตํฯ ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, เอวํ อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติฯ ตํ ปน มหคฺคตานุตฺตรวิธุรํ กามตณฺหาย โคจรภูตํ กามาวจรธมฺมานํ อาเวณิกรูปํ ทฏฺฐพฺพํฯ มหคฺคตโคตฺเตปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิติ เอวรูปสฺส ปริตฺตโคตฺตสฺส อภิภวนโต มหคฺคตโคตฺตสฺส จ ภาวนโต อุปฺปาทนโต อนฺติมํ ‘‘โคตฺรภู’’ติปิ วุจฺจติฯ จตุตฺถเมว หิ ปญฺจมํ วาติ ขิปฺปาภิญฺญทนฺธาภิญฺญานํ วเสน วุตฺตํฯ ขิปฺปาภิญฺญสฺส หิ จตุตฺถํ อปฺเปติ, ทนฺธาภิญฺญสฺส ปญฺจมํฯ กสฺมา ปน จตุตฺถํ ปญฺจมํ วา อปฺเปติ, น ฉฏฺฐํ วา สตฺตมํ วาติ อาห ‘‘อาสนฺนภวงฺคปาตตฺตา’’ติฯ ยถา หิ ปุริโส ฉินฺนปปาตาภิมุโข ธาวนฺโต ฐาตุกาโมปิ ปริยนฺเต ปาทํ กตฺวา ฐาตุํ น สกฺโกติ, ปปาเต เอว ปตติ, เอวํ ฉฏฺฐํ วา สตฺตมํ วา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ ภวงฺคสฺส อาสนฺนตฺตาฯ ตสฺมา จตุตฺถปญฺจเมสุเยว อปฺปนา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.12) วุตฺตตฺตา ‘‘อาเสวนปจฺจเยน กุสลา ธมฺมา พลวนฺโต โหนฺตี’’ติ อาหฯ

ยถา อลทฺธาเสวนํ ปฐมํ ชวนํ ทุพฺพลตฺตา โคตฺรภุํ น อุปฺปาเทติ, ลทฺธาเสวนํ ปน พลวภาวโต ทุติยํ วา ตติยํ วา โคตฺรภุํ อุปฺปาเทติ, เอวํ ลทฺธาเสวนตาย พลวภาวโต ฉฏฺฐมฺปิ สตฺตมมฺปิ อปฺเปตีติ เถรสฺส อธิปฺปาโยฯ เตนาห – ‘‘ตสฺมา ฉฏฺฐํ สตฺตมํ วา อปฺเปตี’’ติฯ นฺติ เถรสฺส วจนํฯ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาเทหิ อนุปตฺถมฺภิตตฺตา ‘‘อตฺตโนมติมตฺตํ เถรสฺเสต’’นฺติ วตฺวา ปฏิกฺขิตฺตํฯ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา’’ติ ปน สุตฺตปทมการณํ อาเสวนปจฺจยลาภสฺส พลวภาเว อเนกนฺติกตฺตาฯ ตถา หิ อลทฺธาเสวนาปิ ปฐมเจตนา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียา โหติ, ลทฺธาเสวนา ทุติยเจตนา ยาว ฉฏฺฐเจตนา อปราปริยเวทนียาฯ ยทิ ฉฏฺฐํ สตฺตมญฺจ ปริกฺขีณชวตฺตา ทุพฺพลํ, น อาเสวนปจฺจเยน พลวํ, กถํ สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียา อานนฺตริยา จ โหตีติ? นายํ วิเสโส อาเสวนปจฺจยลาเภน พลวปฺปตฺติยา กิญฺจรหิ กิริยาวตฺถาวิเสสโตฯ กิริยาวตฺถา หิ อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน ติวิธาฯ ตตฺถ ปริโยสานาวตฺถาย สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาภาเวน อุปปชฺชเวทนียาทิตา โหติ, น พลวภาเวนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ปฏิสนฺธิยา อนนฺตรปจฺจยภาวิโน วิปากสนฺตานสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวน ตถา อภิสงฺขตตฺตา’’ติ จ วทนฺติ, ตสฺมา ฉฏฺฐสตฺตมานํ ปปาตาภิมุขตาย ปริกฺขีณชวตา น สกฺกา นิวาเรตุํฯ ปุพฺพภาคจิตฺตานีติ ตีณิ จตฺตาริ วา จิตฺตานิฯ

เอตฺถาติ เอติสฺสํ กายานุปสฺสนายํฯ ปาริสุทฺธิํ ปตฺตุกาโมติ อธิคนฺตุกาโม สมาปชฺชิตุกาโม จฯ ตตฺถ สลฺลกฺขณาวิวฏฺฏนาวเสน อธิคนฺตุกาโม, สลฺลกฺขณวเสน สมาปชฺชิตุกาโมติ โยเชตพฺพํฯ อาวชฺชนสมาปชฺชน…เป.… วสิปฺปตฺตนฺติ เอตฺถ เอวํ ตาว ปญฺจ วสิโย เวทิตพฺพา – ปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐาย ปฐมํ วิตกฺกํ อาวชฺชยโต ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ วิตกฺการมฺมณาเนว จตฺตาริ ปญฺจ ชวนานิ ชวนฺติ, ตโต ทฺเว ภวงฺคานิ, ตโต ปน วิจารารมฺมณํ อาวชฺชนํ วุตฺตนเยเนว ชวนานีติ เอวํ ปญฺจสุ ฌานงฺเคสุ ยทา นิรนฺตรํ จิตฺตํ เปเสตุํ สกฺโกติ, อถสฺส อาวชฺชนวสี สิทฺธา โหติฯ อยํ ปน ภวงฺคทฺวยนฺตริตา มตฺถกปฺปตฺตา วสี ภควโต ยมกปาฏิหาริเย ลพฺภติ, อญฺเญสํ วา ธมฺมเสนาปติอาทีนํ เอวรูเป อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย ลหุตรํ อาวชฺชนวสีนิพฺพตฺตนกาเลฯ

สา จ โข อิตฺตรา ปริตฺตกาลา, น สตฺถุ ยมกปาฏิหาริเย วิย จิรตรปฺปพนฺธวตีฯ ตถา หิ ตํ สาวเกหิ อสาธารณํ วุตฺตํฯ อิโต ปรํ สีฆตรา อาวชฺชนวสี นาม นตฺถิฯ

อายสฺมโต ปน มหาโมคฺคลฺลานสฺส นนฺโทปนนฺทนาคราชทมเน วิย สีฆํ สมาปชฺชนสมตฺถตา สมาปชฺชนวสี นามฯ เอตฺถ จ สมาปชฺชิตุกามตานนฺตรํ ทฺวีสุ ภวงฺเคสุ อุปฺปนฺเนสุ ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ สมาปชฺชนํ สีฆํ สมาปชฺชนสมตฺถตาฯ อยญฺจ มตฺถกปฺปตฺตา สมาปชฺชนวสี สตฺถุ ธมฺมเทสนายํ ลพฺภติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โส โข อหํ, อคฺคิเวสฺสน, ตสฺสาเยว กถาย ปริโยสาเน ตสฺมิํเยว ปุริมสฺมิํ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปมิ สนฺนิสาเทมิ เอโกทิํ กโรมิ สมาทหามิ, เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ (ม. นิ. 1.387)ฯ อิโต สีฆตรา หิ สมาปชฺชนวสี นาม นตฺถิฯ

อจฺฉรามตฺตํ วา ทสจฺฉรามตฺตํ วา ขณํ ฌานํ ฐเปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺฐานวสี นามฯ ตเถว อจฺฉรามตฺตํ วา ทสจฺฉรามตฺตํ วา ลหุกํ ขณํ ฌานสมงฺคี หุตฺวา ฌานโต วุฏฺฐาตุํ สมตฺถตา วุฏฺฐานวสี นามฯ ภวงฺคจิตฺตปฺปวตฺติเยว เหตฺถ ฌานโต วุฏฺฐานํ นามฯ เอตฺถ จ ยถา ‘‘เอตฺตกเมว ขณํ ฌานํ ฐเปสฺสามี’’ติ ปุพฺพปริกมฺมวเสน อธิฏฺฐานสมตฺถตา อธิฏฺฐานวสี, เอวํ ‘‘เอตฺตกเมว ขณํ ฌานสมงฺคี หุตฺวา ฌานโต วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ ปุพฺพปริกมฺมวเสน วุฏฺฐานสมตฺถตา วุฏฺฐานวสีติ เวทิตพฺพา, ยา สมาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตาติ วุจฺจติฯ ปจฺจเวกฺขณวสี ปน อาวชฺชนวสิยา เอว วุตฺตาฯ ปจฺจเวกฺขณชวนาเนว หิ ตตฺถ อาวชฺชนานนฺตรานิฯ ยทคฺเคน หิ อาวชฺชนวสีสิทฺธิ, ตทคฺเคน ปจฺจเวกฺขณวสีสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

อรูปปุพฺพงฺคมํ วา…เป.… วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตีติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ฌานงฺคานิ ปริคฺคเหตฺวาติ วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม สลกฺขณรสาทิวเสน ปริคฺคเหตฺวาฯ ‘‘ฌานงฺคานี’’ติ หิ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, ฌานงฺคานิ ปน ปสฺสนฺโต ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม ปสฺสติฯ

เตสํ นิสฺสยํ หทยวตฺถุนฺติ ยถา นาม ปุริโส อนฺโตเคเห สปฺปํ ทิสฺวา อนุพนฺธมาโน ตสฺส อาสยํ ปสฺสติ, เอวเมว โข อยมฺปิ โยคาวจโร เต อรูปธมฺเม อุปปริกฺขนฺโต ‘‘อิเม ธมฺมา กิํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺตี’’ติ ปริเยสมาโน เตสํ นิสฺสยํ หทยวตฺถุํ ปสฺสติฯ ฌานงฺคานิ อรูปนฺติ เอตฺถ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ คหณํ เวทิตพฺพํฯ

อรูปปุพฺพงฺคมํ รูปปริคฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ รูปปุพฺพงฺคมํ อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ เกสาทีสุ โกฏฺฐาเสสุ…เป.… ตํนิสฺสิตรูปานิ จ ปริคฺคเหตฺวาติ เอตฺถ ปน เกเส ตาว ถทฺธลกฺขณํ ปถวีธาตูติ ปริคฺคเหตพฺพํ, ตตฺเถว อาพนฺธนลกฺขณํ อาโปธาตูติ, ปริปาจนลกฺขณํ เตโชธาตูติ, วิตฺถมฺภนลกฺขณํ วาโยธาตูติ เอวํ สพฺพโกฏฺฐาเสสุ เอเกกสฺมิํ โกฏฺฐาเส จตฺตาริ จตฺตาริ มหาภูตานิ ปริคฺคเหตพฺพานิฯ อถาเนน ยาถาวโต สรสลกฺขณโต อาวิภูตาสุ ธาตูสุ กมฺมสมุฏฺฐานมฺหิ ตาว เกเส วุตฺตลกฺขณา ตา จตสฺโส จ ธาตุโย ตํนิสฺสิโต จ วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา ชีวิตํ กายปสาโทติ เอวํ กายทสกวเสน ทส รูปานิ, ตตฺเถว ภาวสฺส อตฺถิตาย ภาวทสกวเสน ทส รูปานิ, อาหารสมุฏฺฐานํ โอชฏฺฐมกํ, อุตุสมุฏฺฐานํ จิตฺตสมุฏฺฐานนฺติ อปรานิปิ จตุวีสตีติ เอวํ จตุสมุฏฺฐาเนสุ จตุวีสติโกฏฺฐาเสสุ จตุจตฺตาลีส รูปานิ ปริคฺคเหตพฺพานิฯ เสโท อสฺสุ เขโฬ สิงฺฆาณิกาติ อิเม ปน จตูสุ อุตุจิตฺตสมุฏฺฐาเนสุ ทฺวินฺนํ โอชฏฺฐมกานํ วเสน โสฬส โสฬส รูปานิฯ อุทริยํ กรีสํ ปุพฺพํ มุตฺตนฺติ อิเมสุ จตูสุ อุตุสมุฏฺฐาเนสุ อุตุสมุฏฺฐานสฺเสว โอชฏฺฐมกสฺส วเสน อฏฺฐ อฏฺฐ รูปานิ ปริคฺคเหตพฺพานิฯ เอส ตาว ทฺวตฺติํสากาเร นโยฯ

เย ปน อิมสฺมิํ ทฺวตฺติํสากาเร อาวิภูเต อปเร จตฺตาโร เตโชโกฏฺฐาสา, ฉ วาโยโกฏฺฐาสาติ ทส อาการา อาวิ ภวนฺติ, ตตฺถ อสิตาทิปริปาจเก ตาว กมฺมชเตโชโกฏฺฐาสมฺหิ โอชฏฺฐมกญฺเจว ชีวิตญฺจาติ นว รูปานิ, ตถา จิตฺตเช อสฺสาสปสฺสาสโกฏฺฐาเส โอชฏฺฐมกญฺเจว สทฺโท จาติ นว, เสเสสุ จตุสมุฏฺฐาเนสุ อฏฺฐสุ ชีวิตนวกญฺเจว ตีณิ จ โอชฏฺฐมกานีติ เตตฺติํส เตตฺติํส รูปานิ ปริคฺคเหตพฺพานิฯ เอวํ วิตฺถารโต ทฺวาจตฺตาลีสาการวเสน อิเมสุ ภูตุปาทายรูเปสุ ปากเฏสุ ชาเตสุ วตฺถุทฺวารวเสน ปญฺจ จกฺขุทสกาทโย หทยวตฺถุทสกญฺจาติ อปรานิปิ สฏฺฐิ รูปานิ ปริคฺคเหตพฺพานิฯ

สเจ ปนสฺส เตน เตน มุเขน รูปํ ปริคฺคเหตฺวา อรูปํ ปริคฺคณฺหโต สุขุมตฺตา อรูปํ น อุปฏฺฐาติ, เตน ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา รูปเมว ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพํ มนสิ กาตพฺพํ ปริคฺคเหตพฺพํ ววตฺถเปตพฺพํฯ ยถา ยถา หิสฺส รูปํ สุวิกฺขาลิตํ โหติ นิชฺชฏํ สุปริสุทฺธํ, ตถา ตถา ตทารมฺมณา อรูปธมฺมา สยเมว ปากฏา โหนฺติฯ

ยถา หิ จกฺขุมโต ปุริสสฺส อปริสุทฺเธ อาทาเส มุขนิมิตฺตํ โอโลเกนฺตสฺส นิมิตฺตํ น ปญฺญายตีติ น อาทาสํ ฉฑฺเฑติ, อถ โข นํ ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชติ, ตสฺส ปริสุทฺเธ อาทาเส นิมิตฺตํ สยเมว ปากฏํ โหติ, เอวเมว เตน ภิกฺขุนา ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา รูปเมว ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพํ มนสิ กาตพฺพํ ปริคฺคเหตพฺพํ ววตฺถเปตพฺพํฯ ยถา ยถา หิสฺส รูปํ สุวิกฺขาลิตํ โหติ นิชฺชฏํ สุปริสุทฺธํ, ตถา ตถา ตทารมฺมณา อรูปธมฺมา สยเมว ปากฏา โหนฺติฯ เอวํ สุวิสุทฺธรูปปริคฺคหสฺส ปนสฺส อรูปธมฺมา ตีหากาเรหิ อุปฏฺฐหนฺติ ผสฺสวเสน วา เวทนาวเสน วา วิญฺญาณวเสน วาฯ

กถํ ? เอกสฺส ตาว ‘‘เกเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา…เป.… อสฺสาสปสฺสาเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติอาทินา นเยน ธาตุโย ปริคฺคณฺหนฺตสฺส ปฐมาภินิปาโต ผสฺโส, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, สทฺธิํ ผสฺเสน เจตนา สงฺขารกฺขนฺโธ, จิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธติ อุปฏฺฐาติฯ เอวํ อรูปธมฺมา ผสฺสวเสน อุปฏฺฐหนฺติฯ เอกสฺส ‘‘เกเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา…เป.… อสฺสาสปสฺสาเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติ ตทารมฺมณรสานุภวนกเวทนา เวทนากฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺโต ผสฺโส จ เจตนา จ สงฺขารกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธติ อุปฏฺฐาติฯ เอวํ เวทนาวเสน อรูปธมฺมา อุปฏฺฐหนฺติฯ อปรสฺส ‘‘เกเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา…เป.… อสฺสาสปสฺสาเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติ อารมฺมณปฏิวิชานนํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, ผสฺโส จ เจตนา จ สงฺขารกฺขนฺโธติ อุปฏฺฐาติฯ เอวํ วิญฺญาณวเสน อรูปธมฺมา อุปฏฺฐหนฺติฯ

เอเตเนวุปาเยน ‘‘กมฺมสมุฏฺฐาเน เกเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติอาทินา นเยน ทฺวาจตฺตาลีสาย ธาตุโกฏฺฐาเสสุ จตุนฺนํ จตุนฺนํ ธาตูนํ วเสน เสเสสุปิ วตฺถุ จกฺขาทีสุ ทสเกสุ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถุ รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ จกฺขูติอาทินา วตฺถุทฺวารวเสน ปริคฺคณฺหนฺตสฺส ปฐมาภินิปาโต ผสฺโส, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธติอาทินา ผสฺสาทิวเสน ตีหิ อากาเรหิ อรูปธมฺมา อุปฏฺฐหนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยถาปริคฺคหิตรูปารมฺมณํ ยถาปริคฺคหิตรูปวตฺถุทฺวารารมฺมณํ วา สสมฺปยุตฺตธมฺมํ วิญฺญาณญฺจ ปสฺสตี’’ติฯ

อิทานิ อญฺญถาปิ รูปปุพฺพงฺคมํ อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถา หีติอาทิ กายสฺส จิตฺตสฺส จ อสฺสาสปสฺสาสานํ สมุทยภาวทสฺสนํฯ กมฺมารคคฺครีติ กมฺมารานํ อุกฺกาย อคฺคิธมนภสฺตาฯ ธมมานายาติ ธูมายนฺติยา, วาตํ คาหาเปนฺติยาติ อตฺโถฯ ตชฺชนฺติ ตทนุรูปํฯ เอวเมวนฺติ เอตฺถ กมฺมารคคฺครี วิย กรชกาโย, วายาโม วิย จิตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ กิญฺจาปิ อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตสมุฏฺฐานา, กรชกายํ ปน วินา เตสํ อปฺปวตฺตนโต ‘‘กายญฺจ จิตฺตญฺจ ปฏิจฺจ อสฺสาสปสฺสาสา’’ติ วุตฺตํฯ

ตสฺสาติ นามรูปสฺสฯ ปจฺจยํ ปริเยสตีติ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย’’ติอาทินา อวิชฺชาทิกํ ปจฺจยํ ปริเยสติ วีมํสติ ปริคฺคณฺหาติฯ กงฺขํ วิตรตีติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ โสฬสวตฺถุกํ วิจิกิจฺฉํ อติกฺกมติ ปชหติฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ กลาปสมฺมสนํปุพฺพภาเคติ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิปริยาปนฺนาย อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ปุพฺพภาเค อุปฺปนฺเนฯ โอภาสาทโยติ โอภาโส ญาณํ ปีติ ปสฺสทฺธิ สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุเปกฺขา อุปฏฺฐานํ นิกนฺตีติ อิเม โอภาสาทโย ทสฯ

ตตฺถ (วิสุทฺธิ. 2.733; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.2.6) โอภาโสติ วิปสฺสโนภาโส, โส จ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺฐิตํ สนฺตติปติตํ อุตุสมุฏฺฐานญฺจ ปภสฺสรรูปํฯ ตตฺถ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺฐิตํ โยคิโน สรีรฏฺฐเมว ปภสฺสรํ หุตฺวา ติฏฺฐติ จิตฺตชรูปานํ สรีรํ มุญฺจิตฺวา พหิ อปฺปวตฺตนโต, อิตรํ สรีรํ มุญฺจิตฺวา ญาณานุภาวานุรูปํ สมนฺตโต ปตฺถรติ, ตํ ตสฺเสว ปญฺญายติฯ เตน ผุฏฺโฐกาเส รูปคตมฺปิ ปสฺสติ, ปสฺสนฺโต จ จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสติ, อุทาหุ มโนวิญฺญาเณนาติ วีมํสิตพฺพนฺติ วทนฺติฯ ทิพฺพจกฺขุลาภิโน วิย ตํ มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺยเมวาติ วตฺตุํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ

โส โข ปนายํ โอภาโส กสฺสจิ ภิกฺขุโน ปลฺลงฺกฏฺฐานมตฺตเมว โอภาเสนฺโต อุปฺปชฺชติ, กสฺสจิ อนฺโตคพฺภํ, กสฺสจิ พหิคพฺภมฺปิ, กสฺสจิ สกลวิหารํ, คาวุตํ, อฑฺฒโยชนํ, โยชนํ, ทฺวิโยชนํ, ติโยชนํ, กสฺสจิ ปถวีตลโต ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกา เอกาโลกํ กุรุมาโนฯ ภควโต ปน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอภาเสนฺโต อุทปาทิฯ ตสฺมิํ ปน อุปฺปนฺเน โยคาวจโร ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูโป โอภาโส อุปฺปนฺนปุพฺโพ, อทฺธา มคฺคปฺปตฺโตสฺมิ ผลปฺปตฺโตสฺมี’’ติ อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ, อผลเมว จ ‘‘ผล’’นฺติ คณฺหาติฯ ตสฺส อมคฺคํ ‘‘มคฺโค’’ติ อผลํ วา ‘‘ผล’’นฺติ คณฺหโต วิปสฺสนาวีถิ อุกฺกนฺตา นาม โหติฯ โส อตฺตโน มูลกมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา โอภาสเมว อสฺสาเทนฺโต นิสีทติฯ

ญาณนฺติ วิปสฺสนาญาณํฯ ตสฺส กิร รูปารูปธมฺเม ตุลยนฺตสฺส ตีรยนฺตสฺส วิสฺสฏฺฐอินฺทวชิรมิว อวิหตเวคํ ติขิณํ สูรํ อติวิสทํ ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ

ปีตีติ วิปสฺสนาปีติฯ ตสฺส กิร ตสฺมิํ สมเย ขุทฺทิกา ปีติ ขณิกา ปีติ โอกฺกนฺติกา ปีติ อุพฺเพคา ปีติ ผรณา ปีตีติ อยํ ปญฺจวิธา ปีติ สกลสรีรํ ปูรยมานา อุปฺปชฺชติฯ

ปสฺสทฺธีติ วิปสฺสนาปสฺสทฺธิฯ ตสฺส กิร ตสฺมิํ สมเย รตฺติฏฺฐาเน วา ทิวาฏฺฐาเน วา นิสินฺนสฺส กายจิตฺตานํ เนว ทรโถ, น คารวํ, น กกฺขฬตา, น อกมฺมญฺญตา, น เคลญฺญํ, น วงฺกตา โหติ, อถ โข ปนสฺส กายจิตฺตานิ ปสฺสทฺธานิ ลหูนิ มุทูนิ กมฺมญฺญานิ สุวิสทานิ อุชุกานิเยว โหนฺติฯ โส อิเมหิ ปสฺสทฺธาทีหิ อนุคฺคหิตกายจิตฺโต ตสฺมิํ สมเย อมานุสิํ นาม รติํ อนุภวติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘สุญฺญาคารํ ปวิฏฺฐสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

อมานุสี รตี โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโตฯ

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. 373-374);

เอวมสฺส อิมํ อมานุสิํ รติํ สาธยมานา ลหุตาทิสมฺปยุตฺตา ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติฯ

สุขนฺติ วิปสฺสนาสุขํฯ ตสฺส กิร ตสฺมิํ สมเย สกลสรีรํ อภิสนฺทยมานํ อติปณีตํ สุขมุปฺปชฺชติฯ

อธิโมกฺโขติ สทฺธาฯ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาเยว หิสฺส จิตฺตเจตสิกานํ อติสยปฺปสาทภูตา พลวตี สทฺธา อุปฺปชฺชติฯ

ปคฺคโหติ วีริยํฯ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตเมว หิสฺส อสิถิลมนจฺจารทฺธํ สุปคฺคหิตํ วีริยํ อุปฺปชฺชติฯ

อุปฏฺฐานนฺติ สติฯ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาเยว หิสฺส สูปฏฺฐิตา สุปฺปติฏฺฐิตา นิขาตา อจลา ปพฺพตราชสทิสา สติ อุปฺปชฺชติฯ โส ยํ ยํ ฐานํ อาวชฺชติ สมนฺนาหรติ มนสิ กโรติ ปจฺจเวกฺขติ, ตํ ตํ ฐานมสฺส โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ทิพฺพจกฺขุโน ปรโลโก วิย สติยา อุปฏฺฐาติฯ

อุเปกฺขาติ วิปสฺสนุเปกฺขา เจว อาวชฺชนุเปกฺขา จฯ ตสฺมิญฺหิสฺส สมเย สพฺพสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตภูตา วิปสฺสนุเปกฺขา พลวตี อุปฺปชฺชติ, มโนทฺวาเร อาวชฺชนุเปกฺขาปิฯ สา หิสฺส ตํ ตํ ฐานํ อาวชฺเชนฺตสฺส วิสฺสฏฺฐอินฺทวชิรมิว ปตฺตปุเฏ ปกฺขนฺทตตฺตนาราโจ วิย จ สูรา ติขิณา หุตฺวา วหติฯ

นิกนฺตีติ วิปสฺสนานิกนฺติฯ เอวํ โอภาสาทิปฏิมณฺฑิตาย หิสฺส วิปสฺสนาย อาลยํ กุรุมานา สุขุมา สนฺตาการา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ยา ‘‘กิเลโส’’ติ ปริคฺคเหตุมฺปิ น สกฺกา โหติฯ

ยถา จ โอภาเส, เอวํ เอเตสุปิ อญฺญตรสฺมิํ อุปฺปนฺเน โยคาวจโร ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ ญาณํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ, เอวรูปา ปีติ, ปสฺสทฺธิ, สุขํ, อธิโมกฺโข, ปคฺคโห, อุปฏฺฐานํ, อุเปกฺขา, นิกนฺติ อุปฺปนฺนปุพฺพา, อทฺธา มคฺคปฺปตฺโตสฺมิ ผลปฺปตฺโตสฺมี’’ติ อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ อผลเมว จ ‘‘ผล’’นฺติ คณฺหาติ, ตสฺส อมคฺคํ ‘‘มคฺโค’’ติ อผลํ ‘‘ผล’’นฺติ คณฺหโต วิปสฺสนาวีถิ อุกฺกนฺตา นาม โหติฯ โส อตฺตโน มูลกมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิกนฺติเมว อสฺสาเทนฺโต นิสีทติฯ

เอตฺถ จ โอภาสาทโย อุปกฺกิเลสวตฺถุตาย ‘‘อุปกฺกิเลสา’’ติ วุตฺตา, น อกุสลตฺตา, นิกนฺติ ปน อุปกฺกิเลโส เจว อุปกฺกิเลสวตฺถุ จ ฯ วตฺถุวเสเนว เจเต ทส, คาหวเสน ปน สมติํส โหนฺติฯ กถํ? ‘‘มม โอภาโส อุปฺปนฺโน’’ติ คณฺหโต หิ ทิฏฺฐิคฺคาโห โหติ, ‘‘มนาโป วต โอภาโส อุปฺปนฺโน’’ติ คณฺหโต มานคฺคาโห, โอภาสํ อสฺสาทยโต ตณฺหาคาโหฯ อิติ โอภาเส ทิฏฺฐิมานตณฺหาวเสน ตโย คาหาฯ ตถา เสเสสุปีติ เอวํ คาหวเสน สมติํส อุปกฺกิเลสา โหนฺติฯ เตสํ วเสน อกุสโล อพฺยตฺโต โยคาวจโร โอภาสาทีสุ กมฺปติ วิกฺขิปติ, โอภาสาทีสุ เอเกกํ ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘โอภาเส เจว ญาเณ จ, ปีติยา จ วิกมฺปติ;

ปสฺสทฺธิยา สุเข เจว, เยหิ จิตฺตํ ปเวธติฯ

‘‘อธิโมกฺเข จ ปคฺคาเห, อุปฏฺฐาเน จ กมฺปติ;

อุเปกฺขาวชฺชนาย เจว, อุเปกฺขาย จ นิกนฺติยา’’ติฯ (ปฏิ. ม. 2.7)

กุสโล ปณฺฑิโต พฺยตฺโต พุทฺธิสมฺปนฺโน โยคาวจโร โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ‘‘อยํ โข เม โอภาโส อุปฺปนฺโน, โส โข ปนายํ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม’’ติ อิติ วา ตํ ปญฺญาย ปริจฺฉินฺทติ อุปปริกฺขติฯ อถ วา ปนสฺส เอวํ โหติ – สเจ โอภาโส อตฺตา ภเวยฺย, อตฺตาติ คเหตุํ วฏฺเฏยฺย, อนตฺตาว ปนายํ ‘‘อตฺตา’’ติ คหิโตฯ ตสฺมา โส อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตา, หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺโจ, อุปฺปาทวยปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺโขติ อุปปริกฺขติฯ ยถา จ โอภาเส, เอวํ เสเสสุปิฯ โส เอวํ อุปปริกฺขิตฺวา โอภาสํ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสติฯ ญาณํ…เป.… นิกนฺติํ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสติฯ เอวํ สมนุปสฺสนฺโต โอภาสาทีสุ น กมฺปติ น เวธติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘อิมานิ ทส ฐานานิ, ปญฺญา ยสฺส ปริจฺจิตา;

ธมฺมุทฺธจฺจกุสโล โหติ, น จ วิกฺเขป คจฺฉตี’’ติฯ (ปฏิ. ม. 2.7);

โส เอวํ วิกฺเขปํ อคจฺฉนฺโต ตํ สมติํสวิธํ อุปกฺกิเลสชฏํ วิชเฏตฺวา ‘‘โอภาสาทโย ธมฺมา น มคฺโค, อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปน วีถิปฺปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาญาณํ มคฺโค’’ติ อมคฺคํ มคฺคญฺจ ววตฺถเปติฯ ยํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘โอภาสาทโย ทส วิปสฺสนุปกฺกิเลเส ปหาย อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปฏิปทาญาณํ มคฺโคติ ววตฺถเปตฺวา’’ติฯ อุทยํ ปหายาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาย คหิตํ สงฺขารานํ อุทยํ วิสฺสชฺเชตฺวา เตสํ ภงฺคสฺเสว อนุปสฺสนโต ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ ปตฺวา อาทีนวานุปสฺสนาปุพฺพงฺคมาย นิพฺพิทานุปสฺสนาย นิพฺพินฺทนฺโต มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาสงฺขารุเปกฺขานุโลมญาณานํ จิณฺณปริยนฺเต อุปฺปนฺนโคตฺรภุญาณานนฺตรํ อุปฺปนฺเนน มคฺคญาเณน สพฺพสงฺขาเรสุ วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโตฯ มคฺคกฺขเณ หิ อริโย วิรชฺชติ วิมุจฺจตีติ จ วุจฺจติฯ เตนาห – ‘‘ยถากฺกมํ จตฺตาโร อริยมคฺเค ปาปุณิตฺวา’’ติฯ มคฺคผลนิพฺพานปหีนาวสิฏฺฐกิเลสสงฺขาตสฺส ปจฺจเวกฺขิตพฺพสฺส ปเภเทน เอกูนวีสติเภทสฺสฯ อรหโต หิ อวสิฏฺฐกิเลสาภาเวน เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณญาณานิฯ อสฺสาติ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานิกสฺสฯ

วิสุํ กมฺมฏฺฐานภาวนานโย นาม นตฺถีติ ปฐมจตุกฺกวเสน อธิคตชฺฌานสฺส เวทนาจิตฺตธมฺมานุปสฺสนาวเสน เทสิตตฺตา วุตฺตํฯ เตสนฺติ ติณฺณํ จตุกฺกานํฯ ปีติปฺปฏิสํเวทีติ ปีติยา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวทนสีโล, ตสฺสา วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวโท เอตสฺส อตฺถิ, ตํ วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวทยมาโนฯ ตตฺถ กามํ สํเวทนคฺคหเณเนว ปีติยา สกฺกจฺจํ วิทิตภาโว โพธิโต โหติ, เยหิ ปน ปกาเรหิ ตสฺสา สํเวทนํ อิจฺฉิตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ปฏิ-สทฺทคฺคหณํ ‘‘ปฏิ ปฏิ สํเวทีติ ปฏิสํเวที’’ติฯ เตนาห ‘‘ทฺวีหากาเรหี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ กถํ อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ ปุจฺฉาวจนํฯ สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชตี’’ติ ปีติสหคตานิ ทฺเว ปฐมทุติยชฺฌานานิ ปฏิปาฏิยา สมาปชฺชติฯ ตสฺสาติ เตนฯ ‘‘ปฏิสํวิทิตา’’ติ หิ ปทํ อเปกฺขิตฺวา กตฺตุอตฺเถ เอตํ สามิวจนํฯ สมาปตฺติกฺขเณติ สมาปนฺนกฺขเณฯ ฌานปฏิลาเภนาติ ฌาเนน สมงฺคิภาเวนฯ อารมฺมณโตติ อารมฺมณมุเขน, ตทารมฺมณชฺฌานปริยาปนฺนา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตาฯ

กิํ วุตฺตํ โหติ? ยถา นาม สปฺปปริเยสนํ จรนฺเตน ตสฺส อาสเย ปฏิสํวิทิเต โสปิ ปฏิสํวิทิโต เอว โหติ มนฺตาคทพเลน ตสฺส คหณสฺส สุกรตฺตา, เอวํ ปีติยา อาสยภูเต อารมฺมเณ ปฏิสํวิทิเต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา เอว โหติ สลกฺขณโต สามญฺญลกฺขณโต จ ตสฺสา คหณสฺส สุกรตฺตาติฯ

กถํ อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ วิปสฺสนากฺขเณติ วิปสฺสนาปญฺญาย ติกฺขวิสทปฺปวตฺตาย วิสยโต ทสฺสนกฺขเณฯ ลกฺขณปฏิเวเธนาติ ปีติยา สลกฺขณสฺส สามญฺญลกฺขณสฺส จ ปฏิวิชฺฌเนนฯ ยญฺหิ ยสฺส วิเสสโต สามญฺญโต จ ลกฺขณํ, ตสฺมิํ วิทิเต โส ยาถาวโต วิทิโต เอว โหติฯ เตนาห – ‘‘อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตี’’ติฯ

อิทานิ ตมตฺถํ ปาฬิยา เอว วิภาเวตุํ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทีฆํอสฺสาสวเสนาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ตตฺถ ปน สโตการิตาทสฺสนวเสน ปาฬิ อาคตา, อิธ ปีติปฺปฏิสํวิทิตาวเสนฯ ปีติปฺปฏิสํวิทิตา จ อตฺถโต วิภตฺตา เอวฯ อปิจ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ทีฆํอสฺสาสวเสนาติ ทีฆสฺส อสฺสาสสฺส อารมฺมณภูตสฺส วเสน ปชานโต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโตติ ฌานปริยาปนฺนํ อวิกฺเขโปติ ลทฺธนามํ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ ตํสมฺปยุตฺตาย ปญฺญาย ปชานโตฯ ยเถว หิ อารมฺมณมุเขน ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อารมฺมณมุเขน ปฏิสํวิทิตา เอว โหนฺตีติฯ สติ อุปฏฺฐิตา โหตีติ ทีฆํอสฺสาสวเสน ฌานสมฺปยุตฺตา สติ ตสฺส อารมฺมเณ อุปฏฺฐิตา อารมฺมณมุเขน ฌาเนปิ อุปฏฺฐิตา นาม โหติฯ ตาย สติยาติ เอวํ อุปฏฺฐิตาย ตาย สติยา ยถาวุตฺเตน เตน ญาเณน สุปฺปฏิวิทิตตฺตา อารมฺมณสฺส ตสฺส วเสน ตทารมฺมณา สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติทีฆํปสฺสาสวเสนาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอวํ ปฐมจตุกฺกวเสน ทสฺสิตํ ปีติปฺปฏิสํเวทนํ อารมฺมณโต อสมฺโมหโต จ วิภาคโส ทสฺเสตุํ ‘‘อาวชฺชโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาวชฺชโตติ ฌานํ อาวชฺเชนฺตสฺสฯ สา ปีตีติ สา ฌานปริยาปนฺนา ปีติฯ ชานโตติ สมาปนฺนกฺขเณ อารมฺมณมุเขน ชานโตฯ ตสฺส สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

ปสฺสโตติ ทสฺสนภูเตน ญาเณน ฌานโต วุฏฺฐาย ปสฺสนฺตสฺสฯ ปจฺจเวกฺขโตติ ฌานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสฯ จิตฺตํ อธิฏฺฐหโตติ ‘‘เอตฺตกํ เวลํ ฌานสมงฺคี ภวิสฺสามี’’ติ ฌานจิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺตสฺสฯ เอวํ ปญฺจนฺนํ วสีภาวานํ วเสน ฌานสฺส ปชานนมุเขน อารมฺมณโต ปีติยา ปฏิสํเวทนา ทสฺสิตาฯ

อิทานิ เยหิ ธมฺเมหิ ฌานํ วิปสฺสนา จ สิชฺฌนฺติ, เตสํ ฌานปริยาปนฺนานํ วิปสฺสนามคฺคปริยาปนฺนานญฺจ สทฺธาทีนํ วเสน ปีติปฺปฏิสํเวทนํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺธาย อธิมุจฺจโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อธิมุจฺจโตติ สทฺทหนฺตสฺส, สมถวิปสฺสนาวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ วีริยํ ปคฺคณฺหโตติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อภิญฺเญยฺยนฺติ อภิวิสิฏฺฐาย ปญฺญาย ชานิตพฺพํฯ อภิชานโตติ วิปสฺสนาปญฺญาปุพฺพงฺคมาย มคฺคปญฺญาย ชานโตฯ ปริญฺเญยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ตีรณปริญฺญาย มคฺคปญฺญาย จ ปริชานโตฯ ปหาตพฺพนฺติ สมุทยสจฺจํ ปหานปริญฺญาย มคฺคปญฺญาย จ ปชหโตภาวยโต สจฺฉิกโรโต ภาเวตพฺพํ มคฺคสจฺจํ, สจฺฉิกาตพฺพํ นิโรธสจฺจํฯ เกจิ ปเนตฺถ ปีติยา เอว วเสน อภิญฺเญยฺยาทีนิ อุทฺธรนฺติ, ตํ อยุตฺตํ ฌานาทิสมุทายํ อุทฺธริตฺวา ตโต ปีติยา นิทฺธารณสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ

เอตฺถ จ ‘‘ทีฆํอสฺสาสวเสนา’’ติอาทินา ปฐมจตุกฺกวเสน อารมฺมณโต ปีติปฺปฏิสํเวทนํ วุตฺตํ, ตถา ‘‘อาวชฺชโต’’ติอาทีหิ ปญฺจหิ ปเทหิฯ ‘‘อภิญฺเญยฺยํ อภิชานโต’’ติอาทีหิ ปน อสมฺโมหโต, ‘‘สทฺธาย อธิมุจฺจโต’’ติอาทีหิ อุภยถาปิ สงฺเขปโต สมถวเสน อารมฺมณโต วิปสฺสนาวเสน อสมฺโมหโต ปีติปฺปฏิสํเวทนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กสฺมา ปเนตฺถ เวทนานุปสฺสนายํ ปีติสีเสน เวทนา คหิตา, น สรูปโต เอวาติ? ภูมิวิภาคาทิวเสน เวทนํ ภินฺทิตฺวา จตุธา เวทนานุปสฺสนํ ทสฺเสตุํฯ อปิจ เวทนากมฺมฏฺฐานํ ทสฺเสนฺโต ภควา ปีติยา โอฬาริกตฺตา ตํสมฺปยุตฺตสุขํ สุขคฺคหณตฺถํ ปีติสีเสน ทสฺเสติฯ

เอเตเนว นเยน อวเสสปทานีติ สุขปฺปฏิสํเวที จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวทีติ ปทานิ ปีติปฺปฏิสํเวที-ปเท อาคตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพานิฯ

สกฺกา หิ ‘‘ทฺวีหากาเรหิ สุขปฺปฏิสํวิทิตา โหติ, จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณโต’’ติอาทินา ปีติฏฺฐาเน สุขาทิปทานิ ปกฺขิปิตฺวา ‘‘สุขสหคตานิ ตีณิ ฌานานิ จตฺตาริ วา ฌานานิ สมาปชฺชตี’’ติอาทินา อตฺถํ วิญฺญาตุํฯ เตนาห ‘‘ติณฺณํ ฌานานํ วเสนา’’ติอาทิฯ เวทนาทโยติ อาทิ-สทฺเทน สญฺญา คหิตาฯ เตนาห ‘‘ทฺเว ขนฺธา’’ติฯ วิปสฺสนาภูมิทสฺสนตฺถนฺติ ปกิณฺณกสงฺขารสมฺมสนวเสน วิปสฺสนาย ภูมิทสฺสนตฺถํ ‘‘สุขนฺติ ทฺเว สุขานี’’ติอาทิ วุตฺตํ สมเถ กายิกสุขาภาวโตฯ โสติ โส ปสฺสมฺภนปริยาเยน วุตฺโต นิโรโธฯ ‘‘อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน อปริคฺคหิตกาเล’’ติอาทินา วิตฺถารโต กายสงฺขาเร วุตฺโต, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ กายสงฺขารวเสน อาคโต, อิธ จิตฺตสงฺขารวเสนาติ อยเมว วิเสโสฯ

เอวํ จิตฺตสงฺขารสฺส ปสฺสมฺภนํ อติเทเสน ทสฺเสตฺวา ยทญฺญํ อิมสฺมิํ จตุกฺเก วตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปีติปเทติ ‘‘ปีติปฺปฏิสํเวที’’ติอาทินา เทสิตโกฏฺฐาเสฯ ปีติสีเสน เวทนา วุตฺตาติ ปีติอปเทเสน ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา วุตฺตา, น ปีตีติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ทฺวีสุ จิตฺตสงฺขารปเทสูติ ‘‘จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขาร’’นฺติ จิตฺตสงฺขารปฏิสํยุตฺเตสุ ทฺวีสุ ปเทสุฯ ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ วจนโต จิตฺเตน ปฏิพทฺธาติ จิตฺตปฏิพทฺธาฯ ตโต เอว กามํ จิตฺเตน สงฺขรียนฺตีติ จิตฺตสงฺขารา, สญฺญาเวทนาทโย, อิธ ปน อุปลกฺขณมตฺตํ, สญฺญาเวทนาว อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘สญฺญาสมฺปยุตฺตา เวทนา’’ติฯ

จิตฺตปฺปฏิสํเวทีติ เอตฺถ ทฺวีหากาเรหิ จิตฺตปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณโต อสมฺโมหโต จฯ กถํ อารมฺมณโต? จตฺตาริ ฌานานิ สมาปชฺชติ, ตสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ฌานปฏิลาเภนาติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรน สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยนฺติ อาห – ‘‘จตุนฺนํ ฌานานํ วเสน จิตฺตปฏิสํวิทิตา เวทิตพฺพา’’ติฯ จิตฺตํ โมเทนฺโตติ ฌานสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ สมฺปยุตฺตาย ปีติยา โมทยมาโน, ตํ วา ปีติํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตํ วิปสฺสนาจิตฺตํ ตาย เอว อารมฺมณภูตาย ปีติยาโมทยมาโนฯ ปโมเทนฺโตติอาทีนิ ปทานิ ตสฺเสว เววจนานิ ปีติปริยายภาวโตฯ

สมฺปยุตฺตาย ปีติยา จิตฺตํ อาโมเทตีติ ฌานจิตฺตสมฺปยุตฺตาย ปีติสมฺโพชฺฌงฺคภูตาย โอทคฺยลกฺขณาย ฌานปีติยา ตเมว ฌานจิตฺตํ สหชาตาทิปจฺจยวเสน เจว ฌานปจฺจยวเสน จ ปริพฺรูเหนฺโต หฏฺฐปฺปหฏฺฐาการํ ปาเปนฺโต อาโมเทติ ปโมเทติ จฯ อารมฺมณํ กตฺวาติ อุฬารํ ฌานสมฺปยุตฺตํ ปีติํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมานํ วิปสฺสนาจิตฺตํ ตาย เอว อารมฺมณภูตาย ปีติยา โยคาวจโร หฏฺฐปฺปหฏฺฐาการํ ปาเปนฺโต ‘‘อาโมเทติ ปโมเทตี’’ติ วุจฺจติฯ

สมํ ฐเปนฺโตติ ยถา อีสกมฺปิ ลีนปกฺขํ อุทฺธจฺจปกฺขญฺจ อนุปคฺคมฺม อโนนตํ อนุนฺนตํ ยถา อินฺทฺริยานํ สมตฺตปฏิปตฺติยา อวิสมํ, สมาธิสฺส วา อุกฺกํสคมเนน อาเนญฺชปฺปตฺติยา สมฺมเทว ฐิตํ โหติ, เอวํ อปฺปนาวเสน ฐเปนฺโตฯ ลกฺขณปฺปฏิเวเธนาติ อนิจฺจาทิกสฺส ลกฺขณสฺส ปฏิ ปฏิ วิชฺฌเนน ขเณ ขเณ อวโพเธนฯ ขณิกจิตฺเตกคฺคตาติ ขณมตฺตฏฺฐิติโก สมาธิฯ โสปิ หิ อารมฺมเณ นิรนฺตรํ เอกากาเรน ปวตฺตมาโน ปฏิปกฺเขน อนภิภูโต อปฺปิโต วิย จิตฺตํ นิจฺจลํ ฐเปติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ อุปฺปนฺนายา’’ติอาทิฯ

โมเจนฺโตติ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติวเสน วิเวเจนฺโต วิสุํ กโรนฺโต, นีวรณานิ ปชหนฺโตติ อตฺโถฯ วิปสฺสนากฺขเณติ ภงฺคานุปสฺสนากฺขเณฯ ภงฺโค หิ นาม อนิจฺจตาย ปรมา โกฏิ, ตสฺมา ตาย ภงฺคานุปสฺสโก โยคาวจโร จิตฺตมุเขน สพฺพํ สงฺขารคตํ อนิจฺจโต ปสฺสติ, โน นิจฺจโต, อนิจฺจสฺส ทุกฺขตฺตา ทุกฺขสฺส จ อนตฺตตฺตา ตเทว ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต, อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโตฯ ยสฺมา ปน ยํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, น ตํ อภินนฺทิตพฺพํ, ยญฺจ น อภินนฺทิตพฺพํ, น ตํ รญฺชิตพฺพํ, ตสฺมา ภงฺคทสฺสนานุสาเรน ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ สงฺขารคเต ทิฏฺเฐ ตสฺมิํ นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ, วิรชฺชติ, โน รชฺชติ, โส เอวํ นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชนฺโต โลกิเยเนว ตาว ญาเณน ราคํ นิโรเธติ โน สมุเทติ, นาสฺส สมุทยํ กโรตีติ อตฺโถฯ อถ วา โส เอวํ วิรตฺโต ยถา ทิฏฺฐํ สงฺขารคตํ, ตํ ตถา ทิฏฺฐํ อตฺตโน ญาเณน นิโรเธติ โน สมุเทติ, นิโรธเมวสฺส มนสิ กโรติ, โน สมุทยนฺติ อตฺโถ, โส เอวํ ปฏิปนฺโน ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อยญฺหิ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนา สทฺธิํ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลสานํ ปริจฺจชนโต สงฺขตโทสทสฺสเนน ตพฺพิปรีเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย ปกฺขนฺทนโต จ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จาติ วุจฺจติฯ ตสฺมา ตาย สมนฺนาคโต โยคาวจโร วุตฺตนเยน กิเลเส จ ปริจฺจชติ, นิพฺพาเน จ ปกฺขนฺทติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โส วิปสฺสนากฺขเณ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญาโต จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต…เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานโต จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จา’’ติฯ

ตตฺถ อนิจฺจสฺส, อนิจฺจนฺติ วา อนุปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนาฯ เตภูมกธมฺมานํ อนิจฺจตํ คเหตฺวา ปวตฺตาย วิปสฺสนาย เอตํ นามํฯ นิจฺจสญฺญาโตติ สงฺขตธมฺเม ‘‘นิจฺจา สสฺสตา’’ติ ปวตฺตาย มิจฺฉาสญฺญายฯ สญฺญาสีเสน จิตฺตทิฏฺฐีนมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอส นโย สุขสญฺญาทีสุปิฯ นิพฺพิทานุปสฺสนายาติ สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนาย นนฺทิโตติ สปฺปีติกตณฺหาโตฯ วิราคานุปสฺสนายาติ ตถา วิรชฺชนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนายฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ราคโต โมเจนฺโต’’ติฯ นิโรธานุปสฺสนายาติ สงฺขารานํ นิโรธสฺส อนุปสฺสนายฯ ยถา สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติเยว อายติํ ปุนพฺภววเสน นุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ วา อนุปสฺสนา นิโรธานุปสฺสนาฯ มุญฺจิตุกมฺยตา หิ อยํ พลปฺปตฺตาฯ เตนาห ‘‘สมุทยโต โมเจนฺโต’’ติฯ ปฏินิสฺสชฺชนากาเรน ปวตฺตา อนุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาอาทานโตติ นิจฺจาทิวเสน คหณโต, ปฏิสนฺธิคฺคหณโต วาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อนิจฺจนฺติ อนุปสฺสี, อนิจฺจสฺส วา อนุปสฺสนสีโล อนิจฺจานุปสฺสีติ เอตฺถ กิํ ปน ตํ อนิจฺจํ, กถํ วา อนิจฺจํ, กา วา อนิจฺจานุปสฺสนา, กสฺส วา อนิจฺจานุปสฺสนาติ จตุกฺกํ วิภาเวตพฺพนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิจฺจํ เวทิตพฺพ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ นิจฺจํ นาม ธุวํ สสฺสตํ ยถา ตํ นิพฺพานํ, น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, อุทยพฺพยวนฺตํ, อตฺถโต สงฺขตา ธมฺมาติ อาห อนิจฺจนฺติ ปญฺจกฺขนฺธาฯ กสฺมา? อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวาติ, อุปฺปาทวยญฺญถตฺตสพฺภาวาติ อตฺโถฯ ตตฺถ สงฺขตธมฺมานํ เหตุปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชนํ อหุตฺวา สมฺภโว อตฺตลาโภ อุปฺปาโท, อุปฺปนฺนานํ เตสํ ขณนิโรโธ วินาโส วโย, ชราย อญฺญถาภาโว อญฺญถตฺตํฯ ยถา หิ อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนาย ภงฺคาวตฺถายํ วตฺถุเภโท นตฺถิ, เอวํ ฐิติสงฺขาตายํ ภงฺคาภิมุขาวตฺถายมฺปิ วตฺถุเภโท นตฺถิฯ

ยตฺถ ชราโวหาโร, ตสฺมา เอกสฺสปิ ธมฺมสฺส ชรา ยุชฺชติ, ยา ขณิกชราติ วุจฺจติฯ เอกํเสน จ อุปฺปาทภงฺคาวตฺถาสุ วตฺถุโน อเภโท อิจฺฉิตพฺโพ, อญฺญถา ‘‘อญฺโญ อุปฺปชฺชติ, อญฺโญ ภิชฺชตี’’ติ อาปชฺเชยฺยฯ ตยิทํ ขณิกชรํ สนฺธายาห ‘‘อญฺญถตฺต’’นฺติฯ

ยสฺส ลกฺขณตฺตยสฺส ภาวา ขนฺเธสุ อนิจฺจสมญฺญา, ตสฺมิํ ลกฺขณตฺตเย อนิจฺจตา สมญฺญาติ ‘‘อนิจฺจตาติ เตสํเยว อุปฺปาทวยญฺญถตฺต’’นฺติ วตฺวา วิเสสโต ธมฺมานํ ขณิกนิโรเธ อนิจฺจตาโวหาโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘หุตฺวา อภาโว วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปฺปาทปุพฺพกตฺตา อภาวสฺส หุตฺวา-คหณํฯ เตน ปากฏภาวปุพฺพกตฺตํ วินาสภาวสฺส ทสฺเสติฯ เตเนวากาเรนาติ นิพฺพตฺตนากาเรนฯ ขณภงฺเคนาติ ขณิกนิโรเธนฯ ตสฺสา อนิจฺจตายาติ ขณิกภงฺคสงฺขาตาย อนิจฺจตายฯ ตาย อนุปสฺสนายาติ ยถาวุตฺตาย อนิจฺจานุปสฺสนายฯ สมนฺนาคโตติ สมงฺคิภูโต โยคาวจโรฯ

ขโยติ สงฺขารานํ วินาโสฯ วิรชฺชนํ เตสํเยว วิลุชฺชนํ วิราโค, ขโย เอว วิราโค ขยวิราโค, ขณิกนิโรโธฯ อจฺจนฺตเมตฺถ เอตสฺมิํ อธิคเต สงฺขารา วิรชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺตีติ อจฺจนฺตวิราโค, นิพฺพานํฯ เตนาห ‘‘ขยวิราโคติ สงฺขารานํ ขณภงฺโคฯ อจฺจนฺตวิราโคติ นิพฺพาน’’นฺติฯ ตทุภยทสฺสนวเสน ปวตฺตาติ ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนาย, อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน มคฺคสฺส ปวตฺติ โยเชตพฺพาฯ อารมฺมณโต วา วิปสฺสนาย ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน ปวตฺติ, ตนฺนินฺนภาวโต อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน, มคฺคสฺส ปน อสมฺโมหโต ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน, อารมฺมณโต อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ เอเสว นโยติ อิมินา ยสฺมา วิราคานุปสฺสีปเท วุตฺตนยานุสาเรน ‘‘ทฺเว นิโรธา ขยนิโรโธ จ อจฺจนฺตนิโรโธ จา’’ติ เอวมาทิอตฺถวณฺณนํ อติทิสฺสติ, ตสฺมา วิราคฏฺฐาเน นิโรธปทํ ปกฺขิปิตฺวา ‘‘ขโย สงฺขารานํ วินาโส’’ติอาทินา อิธ วุตฺตนเยน ตสฺส อตฺถวณฺณนา เวทิตพฺพาฯ

ปฏินิสฺสชฺชนํ ปหาตพฺพสฺส ตทงฺควเสน วา สมุจฺเฉทวเสน วา ปริจฺจชนํ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโคฯ ตถา สพฺพุปธีนํ ปฏินิสฺสคฺคภูเต วิสงฺขาเร อตฺตโน นิสฺสชฺชนํ ตนฺนินฺนตาย วา ตทารมฺมณตาย วา ตตฺถ ปกฺขนฺทนํ ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค

ตทงฺควเสนาติ เอตฺถ อนิจฺจานุปสฺสนา ตาว ตทงฺคปฺปหานวเสน นิจฺจสญฺญํ ปริจฺจชติ, ปริจฺจชนฺตี จ ตสฺสา ตถา อปฺปวตฺติยํ เย ‘‘นิจฺจ’’นฺติ คหณวเสน กิเลสา ตมฺมูลกา จ อภิสงฺขารา ตทุภยมูลกา จ วิปากกฺขนฺธา อนาคเต อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เต สพฺเพปิ อปฺปวตฺติกรณวเสน ปริจฺจชติ, ตถา ทุกฺขสญฺญาทโยฯ เตนาห – ‘‘วิปสฺสนา หิ ตทงฺควเสน สทฺธิํ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชตี’’ติฯ สงฺขตโทสทสฺสเนนาติ สงฺขเต เตภูมกสงฺขารคเต อนิจฺจตาทิโทสทสฺสเนนฯ นิจฺจาทิภาเวน ตพฺพิปรีเตตนฺนินฺนตายาติ ตทธิมุตฺตตายฯ ปกฺขนฺทตีติ อนุปวิสติ อนุปวิสนฺตํ วิย โหติฯ สทฺธิํ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชตีติ มคฺเคน กิเลเสสุ ปริจฺจตฺเตสุ อวิปากธมฺมตาปาทเนน อภิสงฺขารา ตมฺมูลกา จ ขนฺธา อนุปฺปตฺติรหภาเวน ปริจฺจตฺตา นาม โหนฺตีติ สพฺเพปิ เต มคฺโค ปริจฺจชตีติ วุตฺตํฯ อุภยนฺติ วิปสฺสนาญาณํ มคฺคญาณญฺจฯ มคฺคญาณมฺปิ หิ โคตฺรภุญาณสฺส อนุ ปจฺฉา นิพฺพานทสฺสนโต อนุปสฺสนาติ วุจฺจติฯ

อิทญฺจ จตุตฺถจตุกฺกํ สุทฺธวิปสฺสนาวเสเนว วุตฺตํ, ปุริมานิ ปน ตีณิ สมถวิปสฺสนาวเสนฯ เอวํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน โสฬสวตฺถุกาย อานาปานสฺสติยา ภาวนา เวทิตพฺพาฯ เอวํ โสฬสวตฺถุวเสน จ อยํ อานาปานสฺสติ ภาวิตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘เอวํ ภาวิโต โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธี’’ติอาทินา ปน สนฺตภาวาทิวเสน มหานิสํสตา ทสฺสิตาฯ วิตกฺกุปจฺเฉทสมตฺถตายปิ จสฺส มหานิสํสตา ทฏฺฐพฺพาฯ อยญฺหิ สนฺตปณีตอเสจนกสุขวิหารตฺตา สมาธิอนฺตรายกรานํ วิตกฺกานํ วเสน อิโต จิโต จ จิตฺตสฺส วิธาวนํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อานาปานารมฺมณาภิมุขเมว จิตฺตํ กโรติฯ เตเนว วุตฺตํ – ‘‘อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายา’’ติ (อ. นิ. 9.1; อุทา. 31)ฯ วิชฺชาวิมุตฺติปาริปูริยา มูลภาเวนปิ จสฺสา มหานิสํสตา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ปริปูเรติ, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติํ ปริปูเรนฺตี’’ติ (ม. นิ. 3.147)ฯ

อปิจ จริมกานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ วิทิตภาวกรณโตปิสฺสา มหานิสํสตา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘เอวํ ภาวิตาย, ราหุล, อานาปานสฺสติยา เอวํ พหุลีกตาย เยปิ เต จริมกา อสฺสาสปสฺสาสา, เตปิ วิทิตาว นิรุชฺฌนฺติ, โน อวิทิตา’’ติ (ม. นิ. 2.121)ฯ

ตตฺถ นิโรธวเสน ตโย จริมกา ภวจริมกา ฌานจริมกา จุติจริมกาติฯ ภเวสุ หิ กามภเว อสฺสาสปสฺสาสา ปวตฺตนฺติ, รูปารูปภเวสุ น ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา เต ภวจริมกาฯ ฌาเนสุ ปุริเม ฌานตฺตเย ปวตฺตนฺติ, จตุตฺเถ นปฺปวตฺตนฺติ, ตสฺมา เต ฌานจริมกาฯ เย ปน จุติจิตฺตสฺส ปุรโต โสฬสเมน จิตฺเตน สทฺธิํ อุปฺปชฺชิตฺวา จุติจิตฺเตน สห นิรุชฺฌนฺติ, อิเม จุติจริมกา นามฯ อิเม อิธ จริมกาติ อธิปฺเปตาฯ

อิเม กิร อิมํ กมฺมฏฺฐานมนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปากฏา โหนฺติ อานาปานารมฺมณสฺส สุฏฺฐุ ปริคฺคหิตตฺตาฯ จุติจิตฺตสฺส หิ ปุรโต โสฬสมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปาทํ อาวชฺชยโต อุปฺปาโทปิ เนสํ ปากโฏ โหติ, ฐิติํ อาวชฺชยโต ฐิติปิ เนสํ ปากฏา โหติ, ภงฺคํ อาวชฺชยโต ภงฺโคปิ เนสํ ปากโฏ โหติฯ อิโต อญฺญํ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตสฺส ภิกฺขุโน หิ อายุอนฺตรํ ปริจฺฉินฺนํ วา โหติ อปริจฺฉินฺนํ วา, อิมํ ปน โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติํ ภาเวตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตสฺส อายุอนฺตรํ ปริจฺฉินฺนเมว โหติฯ โส ‘‘เอตฺตกํ ทานิ เม อายุสงฺขารา ปวตฺติสฺสนฺติ, น อิโต ปร’’นฺติ ญตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย เอว สรีรปฏิชคฺคนนิวาสนปารุปนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา อกฺขีนิ นิมีเลติ โกฏปพฺพตวิหารวาสิติสฺสตฺเถโร วิย, มหากรญฺชิยวิหารวาสิมหาติสฺสตฺเถโร วิย, เทวปุตฺตรฏฺเฐ ปิณฺฑปาติกตฺเถโร วิย, จิตฺตลปพฺพตวิหารวาสิโน ทฺเวภาติกตฺเถรา วิย จฯ

ตตฺริทํ เอกวตฺถุปริทีปนํ – ทฺเวภาติกตฺเถรานํ กิเรโก ปุณฺณมุโปสถทิวเส ปาติโมกฺขํ โอสาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา จงฺกเม ฐิโต ชุณฺหปกฺเข ปโทสเวลายํ จนฺทาโลเกน สมนฺตโต อาสิญฺจมานขีรธารํ วิย คคนตลํ รชตปฏฺฏสทิสํ วาลิกาสนฺถตญฺจ ภูมิภาคํ ทิสฺวา ‘‘รมณีโย วตายํ กาโล, เทโส จ มม อชฺฌาสยสทิโส, กีว จิรํ นุ โข อยํ ทุกฺขภาโร วหิตพฺโพ’’ติ อตฺตโน อายุสงฺขาเร อุปธาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ อาห – ‘‘ตุมฺเหหิ กถํ ปรินิพฺพายนฺตา ภิกฺขู ทิฏฺฐปุพฺพา’’ติฯ ตตฺร เกจิ อาหํสุ – ‘‘อมฺเหหิ อาสเน นิสินฺนกาว ปรินิพฺพายนฺตา ทิฏฺฐปุพฺพา’’ติฯ เกจิ ‘‘อมฺเหหิ อากาเส ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนกา’’ติฯ เถโร อาห – ‘‘อหํ ทานิ โว จงฺกมนฺตเมว ปรินิพฺพายมานํ ทสฺสยิสฺสามี’’ติฯ ตโต จงฺกเม ติริยํ เลขํ กตฺวา ‘‘อหํ อิโต จงฺกมโกฏิโต ปรโกฏิํ คนฺตฺวา นิวตฺตมาโน อิมํ เลขํ ปตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ วตฺวา จงฺกมํ โอรุยฺห ปรภาคํ คนฺตฺวา นิวตฺตมาโน เอเกน ปาเทน เลขํ อกฺกนฺตกฺขเณเยว ปรินิพฺพายีติฯ

อานาปานสฺสติสมาธิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมปญฺญตฺติกถาวณฺณนา

[167] ยทิปิ อริยา เนว อตฺตนาว อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปสุํ, นาญฺญมญฺญมฺปิ ชีวิตา โวโรเปสุํ, นาปิ มิคลณฺฑิกํ สมณกุตฺตกํ อุปสงฺกมิตฺวา สมาทเปสุํ, ตถาปิ ยถาวุตฺเตหิ ตีหิ ปกาเรหิ มตานํ อนฺตเร อริยานมฺปิ สพฺภาวโต ‘‘อริยปุคฺคลมิสฺสกตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ น หิ อริยา ปาณาติปาตํ กริํสุ น สมาทเปสุํ, นาปิ สมนุญฺญา อเหสุํฯ อถ วา ปุถุชฺชนกาเล อตฺตนาว อตฺตานํ ฆาเตตฺวา มรณสมเย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺคํ ปฏิลภิตฺวา มตานมฺปิ อริยานํ สพฺภาวโต อิมินาว นเยน อตฺตนาว อตฺตานํ ชีวิตา โวโรปนสฺส อริยานมฺปิ สพฺภาวโต อริยปุคฺคลมิสฺสกตฺตา ‘‘โมฆปุริสา’’ติ น วุตฺตํฯ ‘‘เต ภิกฺขู’’ติ วุตฺตนฺติ ‘‘กถญฺหิ นาม เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อตฺตนาปิ อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถ ‘‘โมฆปุริสา’’ติ อวตฺวา ‘‘เต ภิกฺขู’’ติ วุตฺตํฯ