ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

ทารุขณฺฑาทีสุ ‘‘ภาริยมิทํ, ตฺวํ เอกปสฺสํ อุกฺขิปาหิ, อหํ เอกปสฺสํ อุกฺขิปามี’’ติ อุภเยสํ ปโยเคน เอกสฺส วตฺถุโน ฐานาจาวนํ สนฺธาย ‘‘สาหตฺถิกาณตฺติก’’นฺติ วุตฺตํฯ อิทญฺจ กายวาจานํ อีทิเส ฐาเน องฺคภาวมตฺตทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ยาย ปน เจตนาย สมุฏฺฐาปิโต ปโยโค สาหตฺถิโก อาณตฺติโก วา ปธานภาเวน ฐานาจาวนํ สาเธติ, ตสฺสา วเสน อาปตฺติ กาเรตพฺพาฯ อญฺญถา สาหตฺถิกํ วา อาณตฺติกสฺส องฺคํ น โหติ, อาณตฺติกํ วา สาหตฺถิกสฺสาติ อิทํ วิรุชฺฌติฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา

[132] วินีตวตฺถูสุ สนฺธาวตีติ สุฏฺฐุ ธาวติฯ วิธาวตีติ วิวิธา นานปฺปกาเรน ธาวติฯ กายวจีทฺวารเภทํ วินาปีติ กายโจปนํ วจีเภทญฺจ วินาฯ ปฏิสงฺขานพเลนาติ ตถาวิธจิตฺตุปฺปาเท อาทีนวปจฺจเวกฺขณพเลนฯ

[135] ปุจฺฉาสภาเคนาติ ปุจฺฉานุรูเปนฯ นิรุตฺติ เอว ปโถ นิรุตฺติปโถ, ตสฺมิํ นิรุตฺติปเถฯ เตนาห ‘‘โวหารวจนมตฺเต’’ติฯ

[137] ยถากมฺมํ คโตติ อิมินา ตสฺส มตภาวํ ทสฺเสติฯ อพฺภุณฺเหติ อิมินาปิ วุตฺตเมว ปริยายนฺตเรน วิภาเวตุํ ‘‘อลฺลสรีเร’’ติ วุตฺตํฯ วิสภาคสรีเรติ อิตฺถิสรีเรฯ วิสภาคสรีรตฺตา อจฺจาสนฺเนน น ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สีเส วา’’ติอาทิฯ วฏฺฏตีติ วิสภาคสรีเรปิ อตฺตนาว วุตฺตวิธิํ กาตุํ สาฏกญฺจ คเหตุํ วฏฺฏติฯ เกจิ ปน ‘‘กิญฺจาปิ อิมินา สิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, อิตฺถิรูปํ ปน อามสนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺติฯ

[138] กุสํ สงฺกาเมตฺวาติ กุสํ ปริวตฺเตตฺวาฯ กูฏมานกูฏกหาปณาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ตุลากูฏกํสกูฏวญฺจนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

ตตฺถ กูฏมานํ หทยเภทสิขาเภทรชฺชุเภทวเสน ติวิธํ โหติฯ ตตฺถ หทยนฺติ นาฬิอาทิมานภาชนานํ อพฺภนฺตรํ, ตสฺส เภโท ฉิทฺทกรณํ หทยเภโท, โส สปฺปิเตลาทิมินนกาเล ลพฺภติฯ ตานิ หิ คณฺหนฺโต เหฏฺฐาฉิทฺเทน มาเนน ‘‘สณิกํ อาสิญฺจา’’ติ วตฺวา อนฺโตภาชเน พหุํ ปคฺฆราเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต ฉิทฺทํ ปิธาย สีฆํ ปูเรตฺวา เทติฯ สิขาเภโท ติลตณฺฑุลาทิมินนกาเล ลพฺภติฯ ตานิ หิ คณฺหนฺโต สณิกํ สิขํ อุสฺสาเปตฺวา คณฺหาติ, เทนฺโต เวเคน ปูเรตฺวา สิขํ ฉินฺทนฺโต เทติฯ รชฺชุเภโท เขตฺตวตฺถุมินนกาเล ลพฺภติฯ เขตฺตาทิํ มินนฺตา หิ อมหนฺตมฺปิ มหนฺตํ กตฺวา มินนฺติ, มหนฺตมฺปิ อมหนฺตํฯ กูฏกหาปโณ ปากโฏเยวฯ

ตุลากูฏํ ปน รูปกูฏํ องฺคกูฏํ คหณกูฏํ ปฏิจฺฉนฺนกูฏนฺติ จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ รูปกูฏํ นาม ทฺเว ตุลา สรูปา กตฺวา คณฺหนฺโต มหติยา คณฺหาติ, ททนฺโต ขุทฺทิกาย เทติฯ องฺคกูฏํ นาม คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค หตฺเถน ตุลํ อกฺกมติ, ททนฺโต ปุพฺพภาเค อกฺกมติฯ คหณกูฏํ นาม คณฺหนฺโต มูเล รชฺชุํ คณฺหาติ, ททนฺโต อคฺเคฯ ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ นาม ตุลํ สุสิรํ กตฺวา อนฺโต อยจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา คณฺหนฺโต ตํ ปจฺฉาภาเค กโรติ, ททนฺโต อคฺคภาเคฯ

กํโส วุจฺจติ สุวณฺณปาติ, ตาย วญฺจนํ กํสกูฏํฯ กถํ? เอกํ สุวณฺณปาติํ กตฺวา อญฺญา ทฺเว ติสฺโส โลหปาติโย สุวณฺณวณฺณา กโรนฺติ, ตโต ชนปทํ คนฺตฺวา กิญฺจิเทว อฑฺฒํ กุลํ ปวิสิตฺวา ‘‘สุวณฺณภาชนานิ กิณถา’’ติ วตฺวา อคฺเฆ ปุจฺฉิเต สมคฺฆตรํ ทาตุกามา โหนฺติฯ ตโต เตหิ ‘‘กถํ อิเมสํ สุวณฺณภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ วุตฺเต ‘‘วีมํสิตฺวา คณฺหถา’’ติ สุวณฺณปาติํ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา สพฺพปาติโย ทตฺวา คจฺฉนฺติฯ

วญฺจนํ นาม เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปเรสํ วญฺจนํฯ ตตฺริทเมกํ วตฺถุ – เอโก กิร ลุทฺทโก มิคญฺจ มิคโปตกญฺจ คเหตฺวา อาคจฺฉติฯ ตเมโก ธุตฺโต ‘‘กิํ, โภ, มิโค อคฺฆติ, กิํ มิคโปตโก’’ติ อาหฯ ‘‘มิโค ทฺเว กหาปเณ, มิคโปตโก เอก’’นฺติ จ วุตฺเต เอกํ กหาปณํ ทตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา นิวตฺโต ‘‘น เม, โภ, มิคโปตเกน อตฺโถ, มิคํ เม เทหี’’ติ อาหฯ เตน หิ ทฺเว กหาปเณ เทหีติฯ

โส อาห – ‘‘นนุ, โภ, มยา ปฐมํ เอโก กหาปโณ ทินฺโน’’ติ? ‘‘อาม ทินฺโน’’ติฯ ‘‘อิมํ มิคโปตกํ คณฺห, เอวํ โส จ กหาปโณ, อยญฺจ กหาปณคฺฆนโก มิคโปตโกติ ทฺเว กหาปณา ภวิสฺสนฺตี’’ติฯ โส ‘‘การณํ วทตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา มิคํ อทาสีติฯ

พลสาติ พเลนฯ ปนฺถฆาต-คฺคหเณน หิมวิปราโมสคุมฺพวิปราโมสาปิ สงฺคหิตาฯ ตตฺถ ยํ หิมปาตสมเย หิเมน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา มคฺคปฺปฏิปนฺนํ ชนํ มูสนฺติ, อยํ หิมวิปราโมโสฯ ยํ คุมฺมาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนา ชนํ มูสนฺติ, อยํ คุมฺพวิปราโมโสฯ

อุทฺธาเรเยว ปาราชิกนฺติ ‘‘สเจ สาฏโก ภวิสฺสติ, คณฺหิสฺสามี’’ติ ปริกปฺปสฺส ปวตฺตตฺตา สาฏกสฺส จ ตตฺถ สพฺภาวโตฯ ปทวาเรน กาเรตพฺโพติ ภูมิยํ อนิกฺขิปิตฺวาว วีมํสิตตฺตา วุตฺตํฯ ปริยุฏฺฐิโตติ อนุพทฺโธฯ ทิสฺวา หฏตฺตา ปริกปฺปาวหาโร น ทิสฺสตีติ อิมินา ปริกปฺปาวหารสฺส อสมฺภวํ ทสฺเสนฺโต มหาปจฺจริอาทีสุ วุตฺตสฺส อยุตฺตภาวํ วิภาเวติฯ มหาอฏฺฐกถายนฺติอาทินา ปน ปริกปฺปาวหารสมฺภวํ ปาฬิยา สํสนฺทนภาวญฺจ วิภาเวนฺโต มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตเมว สุวุตฺตนฺติ ทีเปติฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายมฺปิ มหาอฏฺฐกถานโยว ทสฺสิโตฯ

เกจีติ มหาอฏฺฐกถายเมว เอกจฺเจ อาจริยาฯ มหาปจฺจริยํ ปนาติ ปน-สทฺโท เกจิวาทโต มหาปจฺจริวาทสฺส วิเสสสนฺทสฺสนตฺโถฯ เตน เกจิวาโท มหาปจฺจริวาเทนปิ น สเมตีติ ทสฺเสติฯ มหาอฏฺฐกถานโย เอว จ มหาปจฺจริวาเทนปิ สํสนฺทนโต ยุตฺตตโรติ วิภาเวติฯ

อลงฺการภณฺฑนฺติ องฺคุลิมุทฺทิกาทิ อลงฺการภณฺฑํฯ กุสํ ปาเตตฺวาติ วิลีวมยํ วา ตาลปณฺณมยํ วา กตสญฺญาณํ ยํ กิญฺจิ กุสํ ปาเตตฺวาฯ สมคฺฆตรนฺติ อปฺปคฺฆตรํฯ ปรโกฏฺฐาสโต กุเส อุทฺธเฏปิ น ตาว กุสสฺส ปริวตฺตนํ ชาตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อุทฺธาเร รกฺขตี’’ติฯ สิเวยฺยกนฺติ สิวิรฏฺเฐ ชาตํฯ

[139] ชนฺตาฆรวตฺถุสฺมิํ ยสฺมา อานนฺทตฺเถโร ตตฺถ อนาปตฺติภาวํ ชานาติ, ตสฺมา ‘‘ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสี’’ติ น วุตฺตํฯ ยสฺมา จ สยํ ภควโต นาโรเจสิ, ตสฺมา ‘‘อาโรเจสี’’ติ เอกวจนํ น วุตฺตํฯ

[140] วิฆาสนฺติ ขาทิตาวเสสํ อุจฺฉิฏฺฐํ วาฯ กปฺปิยํ การาเปตฺวาติ ปจาเปตฺวาฯ อตฺตคุตฺตตฺถายาติ ตํนิมิตฺตอุปทฺทวโต อตฺตานํ รกฺขณตฺถายฯ ชิฆจฺฉาภิภูตา หิ สีหาทโย อตฺตนา ขาทิยมานํ คณฺหนฺตานํ อนตฺถมฺปิ กเรยฺยุํฯ ปรานุทฺทยตายาติ สีหาทีสุ ปรสตฺเตสุ อนุกมฺปายฯ ชิฆจฺฉาวิโนทนตฺถญฺหิ เตหิ ขาทิยมานํ เต ปลาเปตฺวา คณฺหโต เตสุ อนุกมฺปา นาม น ภวิสฺสติฯ

[141] เตกฏุลยาคุวตฺถุมฺหิ วิยาติ มุสาวาทสามญฺญโต วุตฺตํฯ อาณตฺเตหีติ สมฺมเตน อาณตฺเตหิฯ อาณตฺเตนาติ สามิเกหิ อาณตฺเตนฯ อปรสฺส ภาคํ เทหีติ อสนฺตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสตฺวา คหิตตฺตา ‘‘ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ วุตฺตํฯ อญฺเญนาติ ยถาวุตฺเตหิ สมฺมตาทีหิ จตูหิ อญฺเญนฯ ‘‘อปรมฺปิ ภาคํ เทหี’’ติ วุตฺเตปิ สงฺฆสนฺตกตฺตา อมูลกเมว คหิตนฺติ ‘‘อุทฺธาเรเยว ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ อิตเรหิ ทียมานนฺติ สมฺมเตน, เตน อาณตฺเตน วา ทียมานํฯ เอวํ คณฺหโตติ ‘‘อปรมฺปิ ภาคํ เทหี’’ติ วตฺวา วา กูฏวสฺสานิ คเณตฺวา วา คณฺหโตฯ สุทินฺนนฺติ เหฏฺฐา สามิเกน, เตน อาณตฺเตน วา ทียมานํ คิหิสนฺตกํ ‘‘อปรสฺส ภาคํ เทหี’’ติ วตฺวา คณฺหโต อปรสฺส อภาวโต สามิสนฺตกเมว โหตีติ ภณฺฑเทยฺยํ ชาตํฯ อิธ ปน เตหิ เอวํ ทียมานํ ‘‘อปรมฺปิ ภาคํ เทหีติ วตฺวา วา กูฏวสฺสานิ คเณตฺวา วา คณฺหโต เทหี’’ติ วุตฺตตฺตา อญฺญาตกวิญฺญตฺติมตฺตํ ฐเปตฺวา เนว ปาราชิกํ น ภณฺฑเทยฺยนฺติ สุทินฺนเมว โหติฯ

[142-3] ปริกฺขารวตฺถูสุ วุตฺตปริกฺขารสฺส เหฏฺฐา วุตฺตภณฺฑสฺส จ โก วิเสโส? ยํ ปริโภคโยคฺคํ อาภรณาทิรูปํ อกตฺวา ยถาสภาวโต ฐปิตํ, ตํ ภณฺฑํฯ ยํ ปน ตถา กตฺวา ปริภุญฺชิตุํ อนุจฺฉวิกากาเรน ฐปิตํ อาภรณาทิกํ, ตํ ปริกฺขารนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[144-146] สงฺกาเมตฺวาติ ฐิตฏฺฐานโต อปเนตฺวาฯ ถวิกนฺติ อุปาหนตฺถวิกาทิ ยํกิญฺจิ ถวิกํฯ

อาหราเปนฺเตสุ ภณฺฑเทยฺยนฺติ ‘‘คหิเต อตฺตมโน โหตี’’ติ (มหาว. 356) วจนโต อนตฺตมนสฺส สนฺตกํ คหิตมฺปิ ปุน ทาตพฺพเมวาติ วุตฺตํฯ ‘‘สมฺมุขีภูเตหิ ภาเชตพฺพ’’นฺติ (มหาว. 379) วจนโต ภาชนียภณฺฑํ อุปจารสีมฏฺฐานํเยว ปาปุณาตีติ อาห ‘‘อุปจารสีมายํ ฐิตสฺเสว คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

[148-9] ‘‘ภณฺฑเทยฺยนฺติ อุภินฺนํ สาลยภาเว สติ โจรสฺส วา สามิกสฺส วา สมฺปตฺตสฺส กสฺสจิ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ เอเสว นโยติ ปํสุกูลสญฺญาย คหิเต ภณฺฑเทยฺยํ, เถยฺยจิตฺเตน ปาราชิกนฺติ อตฺโถฯ คาเมสูติ คามิเกสุ มนุสฺเสสุฯ คาม-คฺคหเณน เหตฺถ คามฏฺฐา วุตฺตาฯ วุฏฺฐหนฺเตสูติ คามํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายนฺเตสุฯ ปุน อาวสนฺเต ชนปเทติ ชานปทิเกสุ ปุน อาคนฺตฺวา วสนฺเตสุฯ

อวิเสเสน วุตฺตนฺติ ‘‘สอุสฺสาหา วา นิรุสฺสาหา วา’’ติ วิเสสํ อปรามสิตฺวา สามญฺญโต วุตฺตํฯ น หิ กติปยานํ อนุสฺสาเห สติ สงฺฆิกํ อสงฺฆิกํ โหตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ สอุสฺสาหมตฺตเมว ปมาณนฺติ สามิกานํ ปริจฺฉินฺนภาวโต วุตฺตํฯ ตโตติ คณสนฺตกโต ปุคฺคลสนฺตกโต วาฯ เสนาสนตฺถาย นิยมิตนฺติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, จตูสุ ปจฺจเยสุ ยสฺส กสฺสจิ อตฺถาย นิยมิเตปิ วุตฺตนยเมวฯ อิสฺสรวตายาติ ปรํ อาปุจฺฉิตฺวา วา อนาปุจฺฉิตฺวา วา ทาตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, อยเมเวตฺถ ปมาณนฺติ เอวํ อตฺตโน อิสฺสรภาเวนฯ อคฺเฆน กาเรตพฺโพติ อคฺฆานุรูปํ ทุกฺกเฏน ถุลฺลจฺจเยน วา กาเรตพฺโพฯ อิสฺสรวตาย ปริภุญฺชโต คีวาติ น เกวลํ เอตฺเถว คีวา, เหฏฺฐา กุลสงฺคหตฺถาย อิสฺสรวตาย วา ทินฺเนปิ คีวาเยวฯ สุขาทิตเมวาติ อนฺโตวิหาเร นิสีทิตฺวา ฆณฺฏิปฺปหรณาทิวุตฺตวิธานสฺส กตตฺตา สุขาทิตํฯ สงฺฆิกญฺหิ เวภงฺคิยภณฺฑํ อนฺโตวิหาเร วา พหิสีมาย วา โหตุ, พหิสีมายํ ฐิเตหิ อปโลเกตฺวา ภาเชตุํ น วฏฺฏติ, อุภยตฺถ ฐิตมฺปิ ปน อนฺโตสีมายํ ฐิเตหิ อปโลเกตฺวา ภาเชตุํ วฏฺฏติเยวฯ เตเนว ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ ‘‘วิหาเรเยว นิสีทิตฺวา เอวํ กตตฺตา สุขาทิตนฺติ อาหา’’ติฯ อยญฺจ อตฺโถ วสฺสูปนายิกกฺขนฺธกฏฺฐกถายํ อาวิ ภวิสฺสติฯ

[150] วุตฺตวาทกวตฺถูสุ ปาฬิยํ ยุคสาฏกนฺติ สาฏกยุคํฯ ตุลนฺติ ปลสตํฯ โทณนฺติ โสฬสนาฬิมตฺตํฯ

ปริจฺเฉทํ ปน กตฺวาติ ยตฺตกํ อิจฺฉิตํ, ตตฺตกํ อคฺฆวเสน วา จีวราทิปจฺจยวเสน วา ปริจฺเฉทํ กตฺวาฯ อุปารมฺภาติ ‘‘ภทนฺตา อปริจฺเฉทํ กตฺวา วทนฺตี’’ติ เอวํ โทสาโรปนโตฯ

[153] ฉาตชฺฌตฺตนฺติ ชิฆจฺฉาทุกฺเขน ปีฬิตอตฺตสนฺตานํฯ ธนุกนฺติ ขุทฺทกธนุกํฯ พทฺโธ โหตีติ ติริยํ พทฺโธ โหติฯ สุนขทฏฺฐนฺติ สามิเกหิ วิสฺสชฺชิตสุนเขน คหิตํฯ ยฏฺฐิยา สห ปาเตตีติ สูกรสฺส อาคมนโต ปุเรตรเมว ตตฺถ อพชฺฌนตฺถาย ปาเตติฯ มทฺทนฺโต คจฺฉติ, ภณฺฑเทยฺยนฺติ เอกสูกรคฺฆนกํ ภณฺฑํ ทาตพฺพํฯ น หิ เตน มคฺเคน คจฺฉนฺตา สพฺเพว สูกรา เตน ปาเสน พชฺฌนฺติ, เอโกเยว ปฐมตรํ คจฺฉนฺโต พชฺฌติ, ตสฺมา เอกสูกรคฺฆนกํ ภณฺฑํ ทาตพฺพํฯ ปจฺฉา คจฺฉตีติ เตน กตปโยเคน อคนฺตฺวา ปจฺฉา สยเมว คจฺฉติฯ เหฏฺฐา วุตฺเตสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เอเสว นโยฯ อุทฺธริตฺวา ฉฑฺเฑตีติ ปุเรตรเมว อุทฺธริตฺวา ฉฑฺเฑติฯ วิหารภูมิยนฺติ วิหารสามนฺตา อรญฺญปฺปเทเสฯ รกฺขํ ยาจิตฺวาติ ราชราชมหามตฺตาทีนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อนุทฺทิสฺส รกฺขํ ยาจิตฺวาฯ

กุมีนมุขนฺติ กุมีนสฺส อนฺโต มจฺฉานํ ปวิสนมุขํฯ คุมฺเพ ขิปติ, ภณฺฑเทยฺยเมวาติ กุมีนสฺส อนฺโต ปวิสิตพฺพานํ มจฺฉานํ อคฺเฆน ภณฺฑเทยฺยํฯ

[156] วีสติํสาทิวเสน ปริจฺฉินฺนา ภิกฺขู เอตฺถาติ ปริจฺฉินฺนภิกฺขุกํฯ เถรานนฺติ อาคนฺตุกตฺเถรานํ ฯ เตสมฺปีติ อาวาสิกภิกฺขูนมฺปิฯ ปริโภคตฺถายาติ สงฺฆิกปริโภควเสน ปริภุญฺชนตฺถายฯ คหเณติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ อาวาเสฯ อญฺเญสํ อตฺถิภาวนฺติ อญฺเญสํ อาคนฺตุกภิกฺขูนํ อตฺถิภาวํฯ ตตฺถาติ ตาทิเส อาวาเสฯ ภาเชตฺวา ขาทนฺตีติ อาคนฺตุกานมฺปิ สมฺปตฺตานํ ภาเชตฺวา ขาทนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ จตูสุ ปจฺจเยสุ สมฺมา อุปเนนฺตีติ อมฺพผลาทีนิ วิกฺกิณิตฺวา จีวราทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ สมฺมา อุปเนนฺติฯ จีวรตฺถาย นิยเมตฺวา ทินฺนาติ ‘‘อิเมสํ รุกฺขานํ ผลานิ วิกฺกิณิตฺวา จีวเรสุเยว อุปเนตพฺพานิ, น ภาเชตฺวา ขาทิตพฺพานี’’ติ เอวํ นิยเมตฺวา ทินฺนาฯ

เตสุปิ อาคนฺตุกา อนิสฺสราติ ปจฺจยปริโภคตฺถาย นิยเมตฺวา ทินฺนตฺตา ภาเชตฺวา ขาทิตุํ อนิสฺสราฯ

น เตสุ…เป.… ฐาตพฺพนฺติ เอตฺถ อาคนฺตุเกหิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ภาเชตฺวา ขาทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตสํ กติกาย ฐาตพฺพนฺติ ‘‘ภาเชตฺวา น ขาทิตพฺพ’’นฺติ วา ‘‘เอตฺตเกสุ รุกฺเขสุ ผลานิ คณฺหิสฺสามา’’ติ วา ‘‘เอตฺตกานิ ผลานิ คณฺหิสฺสามา’’ติ วา ‘‘เอตฺตกานํ ทิวสานํ อพฺภนฺตเร คณฺหิสฺสามา’’ติ วา ‘‘น กิญฺจิ คณฺหิสฺสามา’’ติ วา เอวํ กตาย อาวาสิกานํ กติกาย อาคนฺตุเกหิ ฐาตพฺพํฯ มหาอฏฺฐกถายํ ‘‘อนิสฺสรา’’ติ วจเนน ทีปิโตเยว อตฺโถ มหาปจฺจริยํ ‘‘จตุนฺนํ ปจฺจยาน’’นฺติอาทินา วิตฺถาเรตฺวา ทสฺสิโตฯ ปริโภควเสเนวาติ เอตฺถ เอว-สทฺโท อฏฺฐานปฺปยุตฺโตฯ ปริโภควเสน ตเมว ภาเชตฺวาติ โยเชตพฺพํฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ วิหาเร รฏฺเฐ วาฯ เสนาสนปจฺจยนฺติ เสนาสนญฺจ ตทตฺถาย นิยเมตฺวา ฐปิตญฺจฯ

ลามกโกฏิยาติ ลามกํ อาทิํ กตฺวา, ลามกเสนาสนโต ปฏฺฐายาติ วุตฺตํ โหติฯ เสนาสเนปิ ติณาทีนิ ลามกโกฏิยาว วิสฺสชฺเชตพฺพานิ, เสนาสนปริกฺขาราปิ ลามกโกฏิยาว วิสฺสชฺเชตพฺพาฯ มูลวตฺถุจฺเฉทํ ปน กตฺวา น อุปเนตพฺพนฺติ อิมินา กิํ วุตฺตํ โหตีติ? ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ ตาว อิทํ วุตฺตํ ‘‘สพฺพานิ เสนาสนานิ น วิสฺสชฺเชตพฺพานีติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ ลามกโกฏิยา วิสฺสชฺเชนฺเตหิปิ เสนาสนภูมิโย น วิสฺสชฺเชตพฺพาติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหตีติ โน ขนฺติ, วีมํสิตฺวา ยํ รุจฺจติ, ตํ คเหตพฺพํฯ

ธมฺมสนฺตเกน พุทฺธปูชํ กาตุํ, พุทฺธสนฺตเกน วา ธมฺมปูชํ กาตุํ วฏฺฏติ, น วฏฺฏตีติ? ‘‘ตถาคตสฺส โข เอตํ วาเสฏฺฐ อธิวจนํ ธมฺมกาโย อิติปีติ จ โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 3.87) จ วจนโต วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘เอวํ สนฺเต ‘โย, ภิกฺขเว, มํ อุปฏฺฐเหยฺย, โส คิลานํ อุปฏฺฐเหยฺยา’ติ วจนโต พุทฺธสนฺตเกน คิลานสฺสปิ เภสชฺชํ กาตุํ ยุตฺตนฺติ อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ อการณํฯ

น หิ ‘‘โย, ภิกฺขเว, มํ อุปฏฺฐเหยฺย, โส คิลานํ อุปฏฺฐเหยฺยา’’ติ อิมินา อตฺตโน จ คิลานสฺส จ เอกสทิสตา ตทุปฏฺฐานสฺส วา สมผลตา วุตฺตาฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ ‘‘โย มํ โอวาทานุสาสนีกรเณน อุปฏฺฐเหยฺย, โส คิลานํ อุปฏฺฐเหยฺย, มม โอวาทกรเณน คิลาโน อุปฏฺฐาตพฺโพ’’ติฯ ภควโต จ คิลานสฺส จ อุปฏฺฐานํ เอกสทิสนฺติ เอวํ ปเนตฺถ อตฺโถ น คเหตพฺโพฯ ตสฺมา ‘‘โย โว, อานนฺท, มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา’’ติ วจนโต ‘‘อหญฺจ ปนิทานิ เอโก โอวทามิ อนุสาสามิ, มยิ ปรินิพฺพุเต อิมานิ จตุราสีติ พุทฺธสหสฺสานิ ตุมฺเห โอวทิสฺสนฺติ อนุสาสิสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา จ พหุสฺสุตํ ภิกฺขุํ ปสํสนฺเตน จ ‘‘โย พหุสฺสุโต, น โส ตุมฺหากํ สาวโก นาม, พุทฺโธ นาม เอส จุนฺทา’’ติ วุตฺตตฺตา ธมฺมครุกตฺตา จ ตถาคตสฺส ปุพฺพนโย เอว ปสตฺถตโรติ อมฺหากํ ขนฺติฯ

ปณฺณํ อาโรเปตฺวาติ ‘‘เอตฺตเกเหว รุกฺเขหิ เอตฺตกเมว คเหตพฺพ’’นฺติ ปณฺณํ อาโรเปตฺวา, ลิขิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ นิมิตฺตสญฺญํ กตฺวาติ สงฺเกตํ กตฺวาฯ ทารกาติ เตสํ ปุตฺตนตฺตาทโย ทารกาฯ อญฺเญปิ เย เกจิ โคปกา โหนฺติ, เต สพฺเพปิ วุตฺตาฯ สพฺพตฺถาปิ คิหีนํ โคปกทาเน ยตฺตกํ โคปกา เทนฺติ, ตตฺตกํ คเหตพฺพํฯ สงฺฆิเก ปน ยถาปริจฺเฉทเมว คเหตพฺพนฺติ ทีปิตตฺตา ‘‘อตฺถโต เอก’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตโตติ ยถาวุตฺตอุโปสถาคาราทิกรณตฺถาย ฐปิตทารุสมฺภารโตฯ อาปุจฺฉิตฺวาติ การกสงฺฆํ อาปุจฺฉิตฺวาฯ ตํ สพฺพมฺปิ อาหริตฺวาติ อนาปุจฺฉิตฺวาปิ ตาวกาลิกํ อาหริตฺวาฯ อาหราเปนฺโตติ เอตฺถ อนาหราเปนฺเตปิ ทาตพฺพเมวฯ อยเมว ภิกฺขุ อิสฺสโรติ เอกสฺส ภิกฺขุโน ปาปุณนฏฺฐานํ, ตโตเยว เสนาสนโต ตสฺส ทาตพฺพํ, น จ โส ตโต อุฏฺฐาเปตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘อุทกปูชนฺติ เจติยฏฺฐาเนสุ สิญฺจน’’นฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ วตฺตสีเสนาติ เกวลํ สทฺธาย, น เวตนาทิอตฺถายฯ สวตฺถุกนฺติ สห ภูมิยาฯ ติณมตฺตํ ปน ทาตพฺพนฺติ กสฺมา วุตฺตํ, กิํ ตํ ครุภณฺฑํ น โหตีติ? น โหติฯ อรกฺขิตอโคปิตฏฺฐาเน หิ วินสฺสกภาเวน ฐิตํ ครุภณฺฑํ น โหติ, ตสฺมา ตาทิสํ สนฺธาย ‘‘ติณมตฺตํ ปน ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ชคฺคิตฺวาติ สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ชคฺคิตฺวาฯ

กุฏฺฏนฺติ เคหภิตฺติํฯ ปาการนฺติ ปริกฺเขปปาการํฯ ตโตติ ฉฑฺฑิตวิหารโตฯ ตโต อาหริตฺวา เสนาสนํ กตํ โหตีติ สามนฺตคามวาสีหิ ภิกฺขูหิ ฉฑฺฑิตวิหารโต ทารุสมฺภาราทิํ อาหริตฺวา เสนาสนํ กตํ โหติฯ

[157] จตุภาคอุทกสมฺภินฺเนติ จตุตฺถภาเคน อุทเกน สมฺภินฺเนฯ โอทนภาชนียวตฺถุสฺมินฺติ ‘‘เทหิ อปรสฺส ภาค’’นฺติ อาคตวตฺถุสฺมิํฯ

[159] อยฺยา อตฺตนา กาตุํ ยุตฺตมฺปิ น กโรนฺติ, อติวิย ถทฺธาติ ปสาทํ ภินฺทิตฺวา จิตฺเตน กุปฺปนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปสาทานุรกฺขณตฺถายา’’ติ วุตฺตํฯ อิทฺธิํ ปฏิสํหรีติ อิทฺธิํ วิสฺสชฺเชสิฯ สกฏฺฐาเนเยว อฏฺฐาสีติ อิทฺธิยา วิสฺสชฺชิตตฺตา เอว ‘‘ปาสาโท ปุน อาคจฺฉตู’’ติ อนธิฏฺฐิเตปิ สยเมว อาคนฺตฺวา สกฏฺฐาเนเยว อฏฺฐาสิฯ ‘‘ยาว ทารกา ปาสาทํ อาโรหนฺติ, ตาว ปาสาโท เตสํ สนฺติเก โหตู’’ติ ปุพฺเพ อธิฏฺฐิตตฺตา เอว จ กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา อธิฏฺฐิเตน ตโต ปรํ อิทฺธิ วิสฺสชฺชิตา นาม โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘เถโร อิทฺธิํ ปฏิสํหรี’’ติฯ ยสฺมา เต ทารกา เอวํ คเหตฺวา คตานํ สนฺตกา น โหนฺติ, ยสฺมา จ อีทิเสน ปโยเคน เถเรน เต อานีตา นาม น โหนฺติ, ตสฺมา เถโร เอวมกาสีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘โวหารวเสนา’’ติอาทิฯ อตฺตโน ปกติวณฺณํ อวิชหิตฺวา พหิทฺธา หตฺถิอาทิทสฺสนํ ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.238; ม. นิ. 1.147; สํ. นิ. 5.842) อาคตญฺจ อธิฏฺฐานวเสน นิปฺผนฺนตฺตา อธิฏฺฐานิทฺธิ นามฯ ‘‘โส ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติ นาควณฺณํ วา…เป.… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.13) เอวํ อาคตา อิทฺธิ ปกติวณฺณวิชหนวิการวเสน ปวตฺตตฺตา วิกุพฺพนิทฺธิ นามฯ อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา พหิทฺธา หตฺถิอาทิทสฺสนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปกติวณฺณวิชหนญฺหิ นาม อตฺตโน ปกติรูปสฺส อญฺเญสํ อทสฺสนํ, น สพฺเพน สพฺพํ ตสฺส นิโรธนํฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา พหิทฺธา หตฺถิอาทิทสฺสนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคหิต’’นฺติ อิทํ ‘‘ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา’’ติ วุตฺตมูลปเทน น วิรุชฺฌติฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ

ทุติยปาราชิกวณฺณนา สมตฺตาฯ

อนุสาสนีกถาวณฺณนา

ปราชิตกิเลเสนาติ สนฺตาเน ปุน อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน จตูหิ มคฺคญาเณหิ สห วาสนาย สมุจฺฉินฺนสพฺพกิเลเสนฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ เตน สิกฺขาปเทน สมํ อญฺญํ อเนกนยโวกิณฺณํ คมฺภีรตฺถวินิจฺฉยํ กิญฺจิ สิกฺขาปทํ น วิชฺชตีติ โยเชตพฺพํฯ อตฺโถ จ วินิจฺฉโย จ อตฺถวินิจฺฉยา, คมฺภีรา อตฺถวินิจฺฉยา อสฺสาติ คมฺภีรตฺถวินิจฺฉยํฯ วตฺถุมฺหิ โอติณฺเณติ โจทนาวตฺถุมฺหิ สงฺฆมชฺฌํ โอติณฺเณ, เอเกน เอกสฺมิํ โจทิเต, สยเมว วา อาคนฺตฺวา อตฺตโน กตวีติกฺกเม อาโรจิเตติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถาติ โอติณฺเณ วตฺถุมฺหิฯ

วินิจฺฉยํ กโรนฺเตน สหสา ‘‘ปาราชิก’’นฺติ อวตฺวา ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาฬิ’’นฺติอาทิมาหฯ วินิจฺฉโยติ ปาราชิกาปตฺติวินิจฺฉโยฯ อวตฺวาวาติ ‘‘ตฺวํ ปาราชิกํ อาปนฺโน’’ติ อวตฺวาวฯ กปฺปิเยปิ จ วตฺถุสฺมินฺติ อวตฺวาปิ คณฺหิตุํ กปฺปิเย มาตุปิตุสนฺตเกปิ วตฺถุสฺมิํฯ ลหุวตฺติโนติ เถยฺยจิตฺตุปฺปาเทน ลหุปริวตฺติโนฯ อาสีวิสนฺติ สีฆเมว สกลสรีเร ผรณสมตฺถวิสํฯ

อนุสาสนีกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปาราชิกกณฺฑฏฺฐกถาย ปฐมภาควณฺณนา สมตฺตาฯ

3. ตติยปาราชิกํ

ตีหีติ กายวจีมโนทฺวาเรหิฯ วิภาวิตนฺติ ปกาสิตํ, เทสิตํ ปญฺญตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ