ภูมฏฺฐกถาวณฺณนา

[94] ผนฺทาเปติ, สพฺพตฺถ ทุกฺกฏเมวาติ เอตฺถ ‘‘อุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ ผนฺทาเปตฺวา ปุน อนุฏฺฐหิตฺวา ตตฺเถว สยนฺตสฺสปิ องฺคปจฺจงฺคํ อผนฺทาเปตฺวา เอกปโยเคน อุฏฺฐหนฺตสฺสปิ ทุกฺกฏเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญสฺมิํ วา คมนสฺส อนุปกาเรติ ยถา ทฺวารปิทหเน กุมฺภิฏฺฐานคมนสฺส อนุปการตฺตา อนาปตฺติ, เอวํ อญฺญสฺมิํ วา คมนสฺส อนุปกาเร กายวจีกมฺเม อนาปตฺติฯ วาจาย วาจายาติ เอเกกตฺถทีปิกาย วาจาย วาจายฯ อุปลทฺโธติ ญาโตฯ ปุญฺญานิ จ กริสฺสามาติ เอตฺถ ‘‘มุสาวาทํ กตฺวา ปุญฺญานิ กริสฺสามาติ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ, ตํ อิมสฺมิํเยว ปเทเส อฏฺฐกถาวจเนน วิรุชฺฌติฯ ตถา หิ ‘‘ยํ ยํ วจนํ มุสา, ตตฺถ ตตฺถ ปาจิตฺติย’’นฺติ จ ‘‘น หิ อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยเค ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ทุกฺกฏํ นาม อตฺถี’’ติ จ วกฺขติฯ เอวํ ปน วุตฺเต น วิรุชฺฌติ ‘‘มุสาวาทํ กตฺวา ปุญฺญานิ จ กริสฺสามาติ วทนฺตสฺส ปาจิตฺติเยน สทฺธิํ ทุกฺกฏ’’นฺติฯ ตถา หิ ‘‘อกปฺปิยปถวิํ ขณนฺตานํ ทุกฺกเฏหิ สทฺธิํ ปาจิตฺติยานีติ มหาปจฺจริยํ วุตฺต’’นฺติ จ ‘‘ยถา จ อิธ, เอวํ สพฺพตฺถ ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ทุกฺกฏา น มุจฺจตี’’ติ จ วกฺขติฯ สเจ ปน กุสลจิตฺโต ‘‘ปุญฺญานิ กริสฺสามา’’ติ วทติ, อนาปตฺติ ‘‘พุทฺธปูชํ วา ธมฺมปูชํ วา สงฺฆภตฺตํ วา กริสฺสามาติ กุสลํ อุปฺปาเทติ, กุสลจิตฺเตน คมเน อนาปตฺตี’’ติ จ ‘‘ยถา จ อิธ, เอวํ สพฺพตฺถ อเถยฺยจิตฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ จ วกฺขมานตฺตาฯ

ปมาทลิขิตนฺติ เวทิตพฺพนฺติ อปรภาเค โปตฺถการุฬฺหกาเล ปมชฺชิตฺวา ลิขิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปาฬิยํ เสสอฏฺฐกถาสุ จ ‘‘กุทาลํ วา ปิฏกํ วา’’ติ อิทเมว ทฺวยํ วตฺวา วาสิผรสูนํ อวุตฺตตฺตา เตสมฺปิ สงฺเขปฏฺฐกถาทีสุ อาคตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺเขปฏฺฐกถายํ ปน มหาปจฺจริยญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เถยฺยจิตฺเตน กตตฺตา ‘‘ทุกฺกเฏหิ สทฺธิํ ปาจิตฺติยานี’’ติ วุตฺตํฯ ตโต ปรํ สพฺพกิริยาสูติ พีชคฺคหณโต ปรํ กตฺตพฺพกิริยาสุฯ สพฺพํ ปุริมนเยเนวาติ ยาว ปิฏกปริโยสานา หตฺถวารปทวาเรสุ ทุกฺกฏํฯ

เถเรหิ ทสฺสิตนฺติ ปุพฺพปโยคสหปโยคทุกฺกเฏสุ อสมฺโมหตฺถํ สโมธาเนตฺวา ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ทสฺสิตํฯ ‘‘สพฺเพสมฺปิ ทุกฺกฏานํ อิเมสุเยว อฏฺฐสุ สงฺคเหตพฺพภาวโต อิตเรหิ สตฺตหิ ทุกฺกเฏหิ วินิมุตฺตํ วินยทุกฺกเฏเยว สงฺคเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ ทสวิธํ รตนนฺติ ‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโค มสารคลฺล’’นฺติ เอวมาคตํ ทสวิธํ รตนํฯ

‘‘มณิ มุตฺตา เวฬุริโย จ สงฺโข,

สิลา ปวาฬํ รชตญฺจ เหมํ;

สโลหิตงฺคญฺจ มสารคลฺลํ,

ทเสติ ธีโร รตนานิ ชญฺญา’’ติฯ –

หิ วุตฺตํฯ

สตฺตวิธํ ธญฺญนฺติ สาลิ วีหิ ยโว กงฺคุ กุทฺรูโส วรโก โคธุโมติ อิทํ สตฺตวิธํ ธญฺญํฯ อาวุธภณฺฑาทินฺติ อาทิ-สทฺเทน ตูริยภณฺฑอิตฺถิรูปาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อนามสิตพฺเพ วตฺถุมฺหิ ทุกฺกฏํ อนามาสทุกฺกฏํฯ ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏนฺติ ‘‘น กตฺตพฺพ’’นฺติ วาริตสฺส กตตฺตา ทุฏฺฐุ อาจิณฺณํ จริตนฺติ ทุรุปจิณฺณํ, ตสฺมิํ ทุกฺกฏํ ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏํฯ วินเย ปญฺญตฺตํ ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํฯ ‘‘สงฺฆเภทาย ปรกฺกมตี’’ติ สุตฺวา ตํนิวารณตฺถาย ญาเต อตฺเถ อวทนฺตสฺส ญาตทุกฺกฏํฯ เอกาทส สมนุภาสนา นาม ภิกฺขุปาติโมกฺเข จตฺตาโร ยาวตติยกา สงฺฆาทิเสสา, อริฏฺฐสิกฺขาปทนฺติ ปญฺจ, ภิกฺขุนีปาติโมกฺเข เอกํ ยาวตติยกํ ปาราชิกํ, จตฺตาโร สงฺฆาทิเสสา, จณฺฑกาฬีสิกฺขาปทนฺติ ฉฯ วสฺสาวาสาทิํ ปฏิสฺสุณิตฺวา น สมฺปาเทนฺตสฺส ปฏิสฺสวนิมิตฺตํ ทุกฺกฏํ ปฏิสฺสวทุกฺกฏํฯ

ปุพฺพสหปโยเค จ, อนามาสทุรุปจิณฺเณ;

วินเย เจว ญาเต จ, ญตฺติยา จ ปฏิสฺสเว;

อฏฺเฐเต ทุกฺกฏา วุตฺตา, วินเย วินยญฺญุนาฯ

สหปโยคโต ปฏฺฐาย เจตฺถ ปุริมา ปุริมา อาปตฺติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ อาห ‘‘อถ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ขณนฺตสฺส ปุริมาปตฺติโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิยูหนทุกฺกฏํ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, อุทฺธรณทุกฺกเฏ ปติฏฺฐาตีติ อิทํ ปาฬิยํ อาคตานุกฺกเมน ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ยทิ ปน ปํสุํ อุทฺธริตฺวา สอุสฺสาโหว ปุน ขณติ, อุทฺธรณทุกฺกฏํ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, ขณนทุกฺกเฏ ปติฏฺฐาติฯ

กตํ กรณํ กิริยาติ อตฺถโต เอกนฺติ อาห ‘‘วิรูปา สา กิริยา’’ติฯ อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ปริวารปาฬิยา นิทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อปรทฺธํ วิรทฺธํ ขลิตนฺติ สพฺพเมตํ ยญฺจ ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ วุตฺตสฺส ทุกฺกฏสฺส ปริยายวจนํฯ

ยญฺหิ ทุฏฺฐุ กตํ, วิรูปํ วา กตํ , ตํ ทุกฺกฏํฯ ตํ ปเนตํ ยถา สตฺถารา วุตฺตํ, เอวํ อกตตฺตา อปรทฺธํ, กุสลํ วิรชฺฌิตฺวา ปวตฺตตฺตา วิรทฺธํ, อริยวํสปฺปฏิปทํ อนารุฬฺหตฺตา ขลิตํฯ ยํ มนุสฺโส กเรติ อิทํ ปเนตฺถ โอปมฺมนิทสฺสนํฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา ยํ โลเก มนุสฺโส อาวิ วา ยทิ วา รโห ปาปํ กโรติ, ตํ ทุกฺกฏนฺติ ปเวเทนฺติ, เอวมิทมฺปิ พุทฺธปฏิกุฏฺเฐน ลามกภาเวน ปาปํ, ตสฺมา ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพนฺติฯ

ยถา ทุกฺขา, กุจฺฉิตา วา คติ ทุคตีติ วตฺตพฺเพ ‘‘ทุคฺคตี’’ติ วุตฺตํ, ยถา จ กฏุกํ ผลเมตสฺสาติ กฏุกผลนฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘กฏุกปฺผล’’นฺติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ถูลตฺตา อจฺจยตฺตา จ ถูลจฺจยนฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺปราเย จ ทุคฺคตี’’ติอาทิมาหฯ สํโยเค ปน กเต สํโยคปรสฺส รสฺสตฺตํ สิทฺธเมวาติ มนสิ กตฺวา ‘‘สํโยคภาโว เวทิตพฺโพ’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ เอกสฺส มูเลติ เอกสฺส สนฺติเกฯ อจฺจโย เตน สโม นตฺถีติ เทสนาคามีสุ อจฺจเยสุ เตน สโม ถูโล อจฺจโย นตฺถิฯ เตเนตํ อิติ วุจฺจตีติ ถูลตฺตา อจฺจยสฺส เอตํ ถุลฺลจฺจยนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

‘‘สพฺพตฺถาปิ อามสเน ทุกฺกฏํ ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยญฺจ วิสุํ วิสุํ เถยฺยจิตฺเตน อามสนผนฺทาปนปโยคํ กโรนฺตสฺเสว โหติ, เอกปโยเคน คณฺหนฺตสฺส ปน อุทฺธาเร ปาราชิกเมว, น ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยานี’’ติ วทนฺติฯ สหปโยคํ ปน อกตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ปุพฺพปโยเค อาปนฺนาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา อภาวโต สหปโยคํ กตฺวาปิ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกนฺเตน ปุพฺพปโยเค อาปนฺนาปตฺติโย เทเสตพฺพา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถาวจนํ ปน กเต สหปโยเค ปุพฺพปโยเค อาปนฺนาปตฺตีนมฺปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ ทีเปติ, อญฺญถา ‘‘สหปโยคํ ปน อกตฺวา’’ติ อิทํ วิเสสนเมว นิรตฺถกํ สิยาฯ ยญฺจ เหฏฺฐา วุตฺตํ ‘‘สเจ ปนสฺส ตตฺถชาตเก ติณรุกฺขลตาทิมฺหิ ฉินฺเนปิ ลชฺชิธมฺโม โอกฺกมติ, สํวโร อุปฺปชฺชติ, เฉทนปจฺจยา ทุกฺกฏํ เทเสตฺวา มุจฺจตี’’ติ, ตมฺปิ สหปโยเค กเต ปุพฺพปโยเค อาปนฺนาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิเมว ทีเปติ สหปโยเค เฉทนปจฺจยา อาปนฺนทุกฺกฏสฺเสว เทสนาย วุตฺตตฺตาฯ สหปโยคโต ปฏฺฐาเยวาติ จ อิทํ สหปโยคํ ปตฺตสฺส ตโต ปุพฺเพ อาปนฺนานํ ปุพฺพปโยคาปตฺตีนมฺปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ ทีเปติฯ

เตน หิ อยมตฺโถ วิญฺญายติ ‘‘ยาว สหปโยคํ น ปาปุณาติ, ตาว ปุพฺเพ อาปนฺนาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ น โหติ, สหปโยคํ ปตฺตกาลโต ปน ปฏฺฐาย ตาสมฺปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ โหตี’’ติ, ตสฺมา สุฏฺฐุ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํฯ

พหุกาปิ อาปตฺติโย โหนฺตุ, เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตีติ เอตฺถายมธิปฺปาโย – สเจ ขณนวิยูหนุทฺธรเณสุ ทส ทส กตฺวา อาปตฺติโย อาปนฺนา, ตาสุ อุทฺธรเณ ทส อาปตฺติโย เทเสตฺวา มุจฺจติ วิสภาคกิริยํ ปตฺวา ปุริมาปุริมาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตาติฯ ชาติวเสน ปน สมานกิริยาย อาปนฺนาปตฺติโย เอกตฺเตน คเหตฺวา ‘‘เอกเมว เทเสตฺวา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา อิมินาปิ กุรุนฺทฏฺฐกถาวจเนน ปฐมํ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตปุริมาปตฺติปฏิปฺปสฺสทฺธิเมว สมตฺถยติ, น ปน อุภินฺนํ อฏฺฐกถานํ อตฺถโต นานากรณํ อตฺถิฯ อปรมฺเปตฺถ ปการํ วณฺณยนฺติ ‘‘สมานกิริยาสุปิ ปุริมปุริมขณนปจฺจยา อาปนฺนาปตฺติโย ปจฺฉิมปจฺฉิมขณนํ ปตฺวา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘ปํสุขณนาทีสุ จ ลชฺชิธมฺเม อุปฺปนฺเน พหุกาปิ อาปตฺติโย โหนฺตุ, เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตีติ กุรุนฺทฏฺฐกถายํ วุตฺต’’’นฺติฯ ‘‘เอวญฺจ สติ ‘พหุกาปิ อาปตฺติโย โหนฺตู’ติ น วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, วุตฺตญฺจ, ตสฺมา วิสภาคกิริยเมว ปตฺวา ปุริมาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อิจฺฉนฺเตเนว พหุกาสุปิ อาปตฺตีสุ เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตีติ อิมสฺมิํ ฐาเน วิสุํเยเวโก เทสนากฺกโม ทสฺสิโต’’ติปิ วทนฺติฯ อยเมเตสํ อธิปฺปาโย – ยถา อิธ ปุริมาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ อฏฺฐกถาจริยปฺปมาเณน คหิตา, เอวํ พหุกาสุปิ อาปตฺตีสุ เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตีติ อิทมฺปิ อิธ อฏฺฐกถาจริยปฺปมาณโตเยว เวทิตพฺพํฯ ยถา จ ปาฬิยํ ปาจิตฺติยฏฺฐาเนปิ ทุกฺกฏเมว โหตีติ อิธ อาเวณิกํ กตฺวา อาปตฺติวิเสโส ทสฺสิโต, เอวํ ปุริมาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเสโส จ เทสนาวิเสโส จ อฏฺฐกถาจริเยหิ ทสฺสิโตติฯ

เหฏฺฐโต โอสีเทนฺโตติ ‘‘สามิเกสุ อาคนฺตฺวา อปสฺสิตฺวา คเตสุ คณฺหิสฺสามี’’ติ เถยฺยจิตฺเตน เหฏฺฐาภูมิยํ โอสีเทนฺโตฯ พุนฺเทนาติ กุมฺภิยา เหฏฺฐิมตเลนฯ เอวํ เอกฏฺฐาเน ฐิตาย กุมฺภิยา ฐานาจาวนํ ฉหิ อากาเรหิ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ วลยํ นีหรติ, ปาราชิกนฺติ อากาสคตํ อกตฺวา ฆํสิตฺวา นีหรนฺตสฺส ฉินฺนโกฏิโต นีหฏมตฺเต ปาราชิกํฯ อิโต จิโต จ สาเรตีติ ฆํสนฺโตเยว อากาสคตํ อกตฺวา สาเรติฯ

ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกนฺติ อวสฺสํ เจ ปตติ, ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกํฯ ปริจฺเฉโทติ ‘‘ปญฺจมาสกํ วา อติเรกปญฺจมาสกํ วา’’ติ วุตฺตคณนปริจฺเฉโทฯ อปพฺยูหนฺโตติ ‘‘เหฏฺฐา ฐิตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ หตฺเถน ทฺวิธา กโรนฺโตฯ อุปฑฺฒกุมฺภิยนฺติ อุปฑฺฒปุณฺณาย กุมฺภิยาฯ นนุ จ อฏฺฐกถาจริยปฺปมาเณน สงฺเขปฏฺฐกถาทีสุ วุตฺตมฺปิ กสฺมา น คเหตพฺพนฺติ อาห – ‘‘วินยวินิจฺฉเย หิ อาคเต ครุเก ฐาตพฺพ’’นฺติฯ วินยธมฺมตาติ วินยครุกานํ ธมฺมตาฯ วินยครุกา หิ วินยวินิจฺฉเย อาคเต ครุเก ติฏฺฐนฺติฯ วินยครุกตาพฺยาปนตฺถญฺหิ วินยครุโกเยเวตฺถ วินย-สทฺเทน วุตฺโต, วินยสฺส วา เอสา ธมฺมตา เตสํ ครุคารวฏฺฐานสฺส วินยวิสยตฺตาฯ

อิทานิ สงฺเขปฏฺฐกถาทีสุ วุตฺตํ ปาฬิยาปิ น สเมตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิฯ ภาชนนฺติ ปตฺตาทิภาชนํฯ ปตฺตาทิํ อปูเรตฺวา คณฺหนฺตสฺส อนุทฺธเฏปิ มุขวฏฺฏิปริจฺเฉโท โหติ, ปูเรตฺวา คณฺหนฺตสฺส ปน อุทฺธรณกาเล โหตีติ อาห ‘‘มุขวฏฺฏิปริจฺเฉเทน วา อุทฺธาเรน วา’’ติฯ ยทา ปน เตลกุมฺภีอาทีสุ เตลาทีนํ อพหุภาวโต ภาชนํ นิมุชฺชาเปตฺวา คณฺหิตุํ น สกฺกา โหติ, ตทา มุขวฏฺฏิปริจฺเฉเทเนว โหติฯ จิกฺกนนฺติ ถทฺธํฯ อากฑฺฒนวิกฑฺฒนโยคฺคนฺติ เอตฺถ อภิมุขํ กฑฺฒนํ อากฑฺฒนํ, ปรโต กฑฺฒนํ วิกฑฺฒนํฯ ปฏินีหริตุนฺติ อตฺตโน ภาชนโต ปฏินีหริตุํฯ หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกนฺติ เถยฺยจิตฺเตน ปรสนฺตกคฺคหณปโยคสฺส กตตฺตาฯ มหาอฏฺฐกถายเมว ‘‘สเจปิ มริยาทํ ทุพฺพลํ กตฺวา สุกฺขตฬากสฺส อุทกนิพฺพหนฏฺฐานํ อุทกนิทฺธมนตุมฺพํ วา ปิทหติ, อญฺญโต จ คมนมคฺเค วา ปาฬิํ พนฺธติ, สุกฺขมาติกํ วา อุชุํ กโรติ, ปจฺฉา เทเว วุฏฺเฐ อุทกํ อาคนฺตฺวา มริยาทํ ภินฺทติ, สพฺพตฺถ ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘ตํ ปน ตตฺเถว สุกฺขตฬาเก สุกฺขมาติกาย อุชุกรณวินิจฺฉเยน วิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํฯ

อวหารลกฺขณนฺติ ปญฺจวีสติยา อวหาเรสุ เอกมฺปิ อวหารลกฺขณํ, ฐานาจาวนปโยโค เอว วาฯ อุทฺธาเรติ กุมฺภิยา ผุฏฺฐฏฺฐานโต เกสคฺคมตฺเตปิ อุทฺธเฏฯ ยุตฺตนฺติ ฐานาจาวนปโยคสพฺภาวโต ยุตฺตํฯ สงฺโคปนตฺถายาติ อิมินา สุทฺธจิตฺตตํ ทสฺเสติฯ ปลิพุชฺฌิสฺสตีติ นิวาเรสฺสติฯ วุตฺตนเยเนว ปาราชิกนฺติ หตฺถโต มุตฺตมตฺเตเยว ปาราชิกํฯ

สุทฺธจิตฺโตว อุทฺธรตีติ กุมฺภิยํ เตลสฺส อากิรณโต ปุเรตรเมว สุทฺธจิตฺโต นิกฺขิปิตฺวา ปจฺฉา สุทฺธจิตฺโตว อุทฺธรติฯ เนว อวหาโรติ เถยฺยจิตฺเตน อวหรณปโยคสฺส อกตตฺตาฯ อตฺตโน ภาชนตฺตา ปน ‘‘น คีวา’’ติ วุตฺตํ, อนาปตฺติมตฺตเมว วุตฺตํ, น ปน เอวํ วิจาริตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา อนาปตฺติมตฺตเมว วุตฺตนฺติ อิมินาปิ ตตฺถ ‘‘คีวา’’ติ วจนาภาวโต ‘‘น คีวา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตมหาอฏฺฐกถาวาทเมว ปติฏฺฐาเปติ, ปจฺฉา ทสฺสิเตน กุรุนฺทิวาเทนปิ มหาอฏฺฐกถาวาโทว สมตฺถิโตฯ อตฺตโน ภณฺฑนฺติ เตลากิรณโต ปุเรตรเมว อตฺตโน กุมฺภิยํ สุทฺธจิตฺเตน ฐปิตํ ปีตเตลํ อตฺตโน ปริกฺขารํฯ สมฺโมหฏฺฐานนฺติ อาปตฺติวินิจฺฉยวเสน สมฺโมหฏฺฐานํฯ

พหิคตํ นาม โหตีติ ตโต ปฏฺฐาย เตลสฺส อฏฺฐานภาวโต อโธมุขภาวโต จ พหิคตํ นาม โหติฯ อนฺโต ปฏฺฐาย ฉิทฺเท กริยมาเน เตลสฺส นิกฺขมิตฺวา คตคตฏฺฐานํ ภาชนสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ อาห – ‘‘พาหิรนฺตโต ปาทคฺฆนเก คฬิเต ปาราชิก’’นฺติฯ ยถา ตถา วา กตสฺสาติ พาหิรนฺตโต อพฺภนฺตรโต วา ปฏฺฐาย กตสฺสฯ มชฺเฌ ฐเปตฺวา กตฉิทฺเทติ มชฺเฌ โถกํ กปาลํ ฐเปตฺวา ปจฺฉา ตํ ฉินฺทนฺเตน กตฉิทฺเทฯ ‘‘มริยาทจฺเฉทเน อนฺโต ฐตฺวา พหิมุโข ฉินฺทนฺโต พหิ อนฺเตน กาเรตพฺโพ, พหิ ฐตฺวา อนฺโตมุโข ฉินฺทนฺโต อนฺโต อนฺเตน กาเรตพฺโพ, อนฺโต จ พหิ จ ฉินฺทิตฺวา มชฺเฌ ฐเปตฺวา ตํ ฉินฺทนฺโต มชฺเฌน กาเรตพฺโพ’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.108) วุตฺตตฺตา ‘‘ตฬากสฺส จ มริยาทเภเทน สเมตี’’ติ วุตฺตํฯ อิทเมตฺถ ยุตฺตนฺติ อนฺโต จ พหิ จ ปฏฺฐาย กตฉิทฺเท มชฺเฌน กาเรตพฺโพฯ อนฺโต ปฏฺฐาย กเต ปน พาหิรนฺเตน, พหิ ปฏฺฐาย กเต อพฺภนฺตเรน กาเรตพฺโพติ อยํ ติปฺปกาโรปิ เอตฺถ เวมฏฺฐฉิทฺเท ยุตฺโตฯ อุทเก กตปโยคสฺส อภาวโต ‘‘ฐานาจาวนปโยคสฺส อภาวา’’ติ วุตฺตํฯ

อฏฺฐกถายํ ตาว วุตฺตนฺติ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ปตฺถินฺนสฺส ขาทนํ อิตรสฺส ปานญฺจ สปฺปิอาทีนํ ปริโภโคติ อาห – ‘‘อขาทิตพฺพํ วา อปาตพฺพํ วา กโรตี’’ติฯ กถํ ปน ตถา กโรตีติ อาห ‘‘อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา’’ติอาทิฯ กสฺมา ปเนตฺถ ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ฐานาจาวนสฺส นตฺถิตาย ทุกฺกฏ’’นฺติฯ ปุริมทฺวยนฺติ เภทนํ ฉฑฺฑนญฺจฯ

กสฺมา น สเมตีติ อาห ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิฯ กุมฺภิชชฺชรกรเณนาติ ปุณฺณกุมฺภิยา ชชฺชรกรเณนฯ มาติกาอุชอุกรเณนาติ อุทกปุณฺณาย มาติกาย อุชุกรเณนฯ เอกลกฺขณนฺติ เภทนํ กุมฺภิชชฺชรกรเณน ฉฑฺฑนํ มาติกาย อุชุกรเณน สทฺธิํ เอกสภาวํ ฐานาจาวนปโยคสพฺภาวโตฯ ปจฺฉิมํ ปน ทฺวยนฺติ ฌาปนํ อปริโภคกรณญฺจฯ

เอตฺถ เอวํ วินิจฺฉยํ วทนฺตีติ เอตฺถ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺเต เอเก อาจริยา เอวํ วินิจฺฉยํ วทนฺติฯ ปจฺฉิมทฺวยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอตฺถ ปุริมทฺวเย วินิจฺฉโย เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรน สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ ตตฺถ กิญฺจิ อวตฺวา ปจฺฉิมทฺวยํ สนฺธาย ฐานาจาวนสฺส นตฺถิตาย ทุกฺกฏนฺติ อิทํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ เถยฺยจิตฺเตนาติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา กาตุกามตาวเสน อุปฺปนฺนเถยฺยจิตฺเตนฯ วินาเสตุกามตายาติ หตฺถปาทาทิํ ฉินฺทนฺโต วิย เกวลํ วินาเสตุกามตายฯ ปุริมทฺวเย กิํ โหติ, กิํ อธิปฺปาเยน น กิญฺจิ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘ปุริมทฺวเย ปน…เป.… ปาราชิก’’นฺติฯ ตตฺถ วุตฺตนเยน ภินฺทนฺตสฺส วา ฉฑฺเฑนฺตสฺส วาติ มุคฺคเรน โปเถตฺวา ภินฺทนฺตสฺส อุทกํ วา วาลิกํ วา อากิริตฺวา อุตฺตราเปนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ อยุตฺตนฺติ เจติ ปาฬิยํ ปุริมปททฺวเยปิ ทุกฺกฏสฺเสว วุตฺตตฺตา ‘‘ปุริมทฺวเย…เป.… ปาราชิกนฺติ อิทํ อยุตฺต’’นฺติ ยทิ ตุมฺหากํ สิยาติ อตฺโถฯ นาติ อยุตฺตภาวปฺปสงฺคํ นิเสเธตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘อญฺญถา คเหตพฺพตฺถโต’’ติฯ กถํ ปเนตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ปาฬิยํ หี’’ติอาทิฯ นาเสตุกามตาปกฺเข เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺถสฺส อวิรุชฺฌนโต ‘‘เถยฺยจิตฺตปกฺเข’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘เอวํ วินิจฺฉยํ วทนฺตี’’ติ อิโต ปฏฺฐาย วุตฺตสฺส สพฺพสฺสปิ เอกสฺเสว วจนตฺตา ‘‘เอวเมเก วทนฺตี’’ติ นิคมนวเสน วุตฺตํฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตวเสน ปาฬิยา อตฺเถ คยฺหมาเน มหาอฏฺฐกถายํ จตุนฺนมฺปิ สามญฺญโต วุตฺตสฺส ปจฺฉิมทฺวยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วจเน วิเสสาภาวโต ปาฬิยํ วุตฺเตสุ จตูสุ ปเทสุ ‘‘ฉฑฺเฑติ วา อปริโภคํ วา กโรตี’’ติ อิเมสํ ปทานํ วิเสสาภาวปฺปสงฺคโต จ สยํ อญฺญถา ปาฬิํ อฏฺฐกถญฺจ สํสนฺทิตฺวา อตฺถํ ทสฺเสตุกาโม ‘‘อยํ ปเนตฺถ สาโร’’ติอาทิมาหฯ

วินีตวตฺถุมฺหิ ‘‘สงฺฆสฺส ปุญฺชกิตํ ติณํ เถยฺยจิตฺโต ฌาเปสี’’สิ (ปารา. 156) วุตฺตตฺตา วินีตวตฺถุมฺหิ ติณชฺฌาปโก วิยาติ อิมินาว ฐานา อจาเวตุกาโมวาติ เอตฺถาปิ เถยฺยจิตฺเตน ฐานา อจาเวตุกาโมติ อิทํ วุตฺตเมว โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อฉฑฺเฑตุกาโมเยวาติ เอตฺถาปิ เถยฺยจิตฺเตนาติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อิทญฺหิ เถยฺยจิตฺตปกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ นาเสตุกามตาปกฺขสฺส วกฺขมานตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘นาเสตุกามตาปกฺเข ปนา’’ติอาทิฯ อิตรถาปิ ยุชฺชตีติ เถยฺยจิตฺตาภาวา ฐานา จาเวตุกามสฺสปิ ทุกฺกฏํ ยุชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ภูมฏฺฐกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อากาสฏฺฐกถาวณฺณนา

[96] อากาสฏฺฐกถายํ มุขตุณฺฑเกนาติ มุขคฺเคนฯ กลาปคฺเคนาติ ปิญฺฉกลาปสฺส อคฺเคนฯ ปสาเรตีติ คหณตฺถํ ปสาเรติฯ อคฺคเหตฺวา วาติ เลฑฺฑุอาทีหิ ปหริตฺวา นยนวเสน อคฺคเหตฺวา วาฯ อากาสฏฺฐวินิจฺฉเย วุจฺจมาเนปิ ตปฺปสงฺเคน อากาสฏฺฐสฺส เวหาสฏฺฐาทิภาวมุปคเตปิ อสมฺโมหตฺถํ ‘‘ยสฺมิํ องฺเค นิลียตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนฺโตวตฺถุมฺหีติ ปริกฺขิตฺตวตฺถุสฺส อนฺโตฯ อนฺโตคาเมติ ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อนฺโตฯ อปริกฺขิตฺเต ปน วตฺถุมฺหิ, คาเม วา ฐิตฏฺฐานเมว ฐานํฯ อฏวิมุขํ กโรตีติ อรญฺญาภิมุขํ กโรติฯ รกฺขตีติ เตน ปโยเคน ตสฺส อิจฺฉิตฏฺฐานํ อคตตฺตา รกฺขติฯ ภูมิยา คจฺฉนฺตํ สนฺธาย ‘‘ทุติยปทวาเร วา’’ติ วุตฺตํฯ คามโต นิกฺขนฺตสฺสาติ ปริกฺขิตฺตคามโต นิกฺขนฺตสฺสฯ กปิญฺชโร นาม เอกา ปกฺขิชาติฯ

อากาสฏฺฐกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ