ปทภาชนียวณฺณนา

[92] ‘‘อภินวนิวิฏฺโฐ เอกกุฏิกาทิคาโม ยาว มนุสฺสา ปวิสิตฺวา วาสํ น กปฺเปนฺติ, ตาว คามสงฺขฺยํ น คจฺฉตี’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา ตตฺถ คามปฺปเวสนาปุจฺฉาทิกิจฺจมฺปิ นตฺถิฯ ยกฺขปริคฺคหภูโตติ สอุปทฺทววเสน วุตฺตํ, ยกฺขนคราทิํ วา สงฺคณฺหาติฯ ยกฺขนครมฺปิ อาปณาทีสุ ทิสฺสมาเนสุ คามสงฺขฺยํ คจฺฉติ, อทิสฺสมาเนสุ น คจฺฉติ, ตสฺมา ยกฺขนครมฺปิ ปวิสนฺเตน อาปณาทีสุ ทิสฺสมาเนสุ สพฺพํ คามปฺปเวสนวตฺตํ กาตพฺพํ, อทิสฺสมาเนสุ น กาตพฺพนฺติ วทนฺติฯ ปุนปิ อาคนฺตุกามาติ อิมินา เตสํ ตตฺถ สาเปกฺขภาวํ ทสฺเสติฯ ยโต ปน นิรเปกฺขาว หุตฺวา ปกฺกมนฺติ, โส คามสงฺขฺยํ น คจฺฉติ, ตสฺมา ตตฺถ คามปฺปเวสนาปุจฺฉาทิกิจฺจมฺปิ นตฺถิฯ

นนุ จ ‘‘คามา วา อรญฺญา วา’’ติ เอตฺตกเมว มาติกายํ วุตฺตํ, ตสฺมา คามลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา อรญฺญเมว ทสฺเสตพฺพํ สิยา, คามูปจาโร นามาติอาทิ ปน กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘คามูปจาโรติอาทิ อรญฺญปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติฯ คามูปจาเร หิ ทสฺสิเต ฐเปตฺวา คามญฺจ คามูปจารญฺจ อวเสสํ อรญฺญํ นามาติ อรญฺญปริจฺเฉโท สกฺกา ทสฺเสตุํ, อิทญฺจ คามคามูปจาเร อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ มาติกายํ ปน คามคฺคหเณเนว คามูปจาโรปิ สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ คามูปจาโร หิ โลเก คามสงฺขฺยเมว คจฺฉติฯ เอวญฺจ กตฺวา มาติกาย อนวเสสอวหรณฏฺฐานปริคฺคโห สิทฺโธ โหติฯ อินฺทขีเลติ อุมฺมาเรฯ อรญฺญสงฺเขปํ คจฺฉตีติ ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ (วิภ. 529) อภิธมฺเม วุตฺตตฺตาฯ เวมชฺฌเมว อินฺทขีโลติ วุจฺจตีติ อินฺทขีลฏฺฐานิยตฺตา อสติปิ อินฺทขีเล เวมชฺฌเมว ตถา วุจฺจติฯ ยตฺถ ปน ทฺวารพาหาปิ นตฺถิ, ตตฺถ อุโภสุ ปสฺเสสุ วติยา วา ปาการสฺส วา โกฏิเวมชฺฌเมว อินฺทขีลฏฺฐานิยตฺตา ‘‘อินฺทขีโล’’ติ คเหตพฺพํฯ อุฑฺฑาเปนฺโตติ ปลาเปนฺโตฯ ลุฐิตฺวาติ ปริวตฺเตตฺวาฯ

มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺสาติ ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺสฯ อิมินา ปน วจเนน สุปฺปมุสลปาโตปิ พลทสฺสนวเสเนว กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ กุรุนฺทฏฺฐกถายํ มหาปจฺจริยญฺจ ฆรูปจาโร คาโมติ อธิปฺปาเยน ‘‘ฆรูปจาเร ฐิตสฺส เลฑฺฑุปาโต คามูปจาโร’’ติ วุตฺตํฯ ทฺวาเรติ นิพฺพโกสสฺส อุทกปตนฏฺฐานโต อพฺภนฺตรํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนฺโตเคเหติ จ ปมุขสฺส อพฺภนฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ กตปริกฺเขโปติ อิมินาว ฆรสฺส สมนฺตโต ตตฺตโก ปริจฺเฉโท ฆรูปจาโร นามาติ วุตฺตํ โหติฯ

ยสฺส ปน ฆรสฺส สมนฺตโต โครูปานํ ปเวสนนิวารณตฺถํ ปาการวติอาทีหิ ปริกฺเขโป กโต โหติ, ตตฺถ โสว ปริกฺเขโป ฆรูปจาโร, สุปฺปปาตาทิปริจฺเฉโท ปน อปริกฺขิตฺตฆรํ สนฺธาย วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ อิทเมตฺถ ปมาณนฺติ วิกาลคามปฺปเวสนาทีสุ คามคามูปจารานํ อสงฺกรโต วินิจฺฉยสฺส เวทิตพฺพตฺตาฯ กุรุนฺทีอาทีสุ วุตฺตนเยน หิ ฆรูปจารสฺส คาโมติ อาปนฺนตฺตา ฆรฆรูปจารคามคามูปจารานํ สงฺกโร สิยาฯ เอวํ สพฺพตฺถาติ อิมินา อิโต ปุพฺเพปิ ปจฺฉิมสฺเสว วาทสฺส ปมาณภาวํ ทสฺเสติ ฯ เกจิ ปน ‘‘อิโต ปฏฺฐาย วกฺขมานวาทํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ

เสสมฺปีติ คามูปจารลกฺขณํ สนฺธาย วทติฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ คามูปจารคฺคหเณฯ ตสฺส คามปริจฺเฉททสฺสนตฺถนฺติ ตสฺส อปริจฺเฉทสฺส คามสฺส คามปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุนฺติ อตฺโถฯ ยทิ เอวํ ‘‘คาโม นามา’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ฆรูปจาเร ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’’ติ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? ‘‘คาโม นามาติ อิธ อวุตฺตมฺปิ อธิการวเสน ลพฺภติเยวา’’ติ วทนฺติฯ อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘คามูปจาโร นามาติ อิมินาว คามสฺส จ คามูปจารสฺส จ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ กถํ? ‘คามสฺส อุปจาโร คามูปจาโร’ติ เอวํ วิคฺคเห กริยมาเน ‘ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อินฺทขีเล ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’ติ อิมินา ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส คามูปจารลกฺขณํ ทสฺสิตํ โหติ, ‘คามสงฺขาโต อุปจาโร คามูปจาโร’ติ เอวํ ปน คยฺหมาเน ‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ฆรูปจาเร ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’ติ อิมินา อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส คามปริจฺเฉโท ทสฺสิโตติ สกฺกา วิญฺญาตุ’’นฺติฯ ‘‘ฆรูปจาเร ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’’ติ อิมินา ปริกฺขิตฺตสฺสปิ คามสฺส สเจ เลฑฺฑุปาตโต ทูเร ปริกฺเขโป โหติ, เลฑฺฑุปาโตเยว คามปริจฺเฉโทติ คเหตพฺพนฺติ วทนฺติฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนวาติ ปริกฺขิตฺตคาเม วุตฺตนเยเนวฯ

สงฺกรียตีติ มิสฺสียติฯ เอตฺถาติ ฆรฆรูปจารคามคามูปจาเรสุฯ ‘‘วิกาเล คามปฺปเวสเน ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส, อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 513) วุตฺตตฺตา คามคามูปจารานํ อสงฺกรตา อิจฺฉิตพฺพาติ อาห – ‘‘อสงฺกรโต เจตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ วิกาเล คามปฺปเวสนาทีสู’’ติฯ

เอตฺถ จ ‘‘ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺฐานํ อติกฺกมนฺตสฺส วิกาลคามปฺปเวสนาปตฺติ โหตี’’ติ เกจิ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ปทภาชนิยํ ปน ‘‘ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส, อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 513) วุตฺตตฺตาฯ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ฆรูปจารโต ปฏฺฐาย ทุติยเลฑฺฑุปาตสงฺขาตสฺส คามูปจารสฺส โอกฺกมเน อาปตฺติ เวทิตพฺพาฯ เตเนว วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 512) ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจาโร อทินฺนาทาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ มาติกาฏฺฐกถายมฺปิ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘ยฺวายํ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจาโร ทสฺสิโต, ตสฺส วเสน วิกาลคามปฺปเวสนาทีสุ อาปตฺติ ปริจฺฉินฺทิตพฺพา’’ติฯ ยทิ เอวํ ‘‘วิกาเล คามํ ปวิเสยฺยา’’ติ อิมินา วิรุชฺฌตีติ? น วิรุชฺฌติ คามูปจารสฺสปิ คามคฺคหเณน คหิตตฺตาฯ ตสฺมา ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺตสฺส, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส วิกาลคามปฺปเวสนาปตฺติ โหตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ วิกาเล คามปฺปเวสนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ฆรฆรูปจาราทีสุ ฐิตานํ อุปฺปนฺนลาภภาชนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลาติ อินฺทขีลโต พหิ นิกฺขมิตฺวาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ วินยปริยาเยน ตาว ‘‘ฐเปตฺวา คามญฺจ คามูปจารญฺจ อวเสสํ อรญฺญ’’นฺติ (ปารา. 92) อาคตํ, สุตฺตนฺตปริยาเยน อารญฺญิกํ ภิกฺขุํ สนฺธาย ‘‘อารญฺญกํ นาม เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปารา. 654) อาคตํฯ วินยสุตฺตนฺตา อุโภปิ ปริยายเทสนา นาม, อภิธมฺโม ปน นิปฺปริยายเทสนาฯ นิปฺปริยายโต จ คามวินิมุตฺตํ ฐานํ อรญฺญเมว โหตีติ อภิธมฺมปริยาเยน อรญฺญํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา’’ติ (วิภ. 529) วุตฺตํฯ ‘‘อาจริยธนุ นาม ปกติหตฺเถน นววิทตฺถิปฺปมาณํ, ชิยาย ปน อาโรปิตาย จตุหตฺถปฺปมาณ’’นฺติ วทนฺติฯ เลโสกาสนิเสธนตฺถนฺติ ‘‘มยา เนว คาเม, น อรญฺเญ หฏํ, ฆเร วา ฆรูปจาเรสุ วา คามูปจาเรสุ วา อญฺญตรสฺมิ’’นฺติ วตฺตุํ มา ลภตูติ วุตฺตํ โหติฯ

กปฺปิยนฺติ อนุรูปวเสน วุตฺตํฯ อกปฺปิยมฺปิ ปน อปฺปฏิคฺคหิตญฺเจ, อทินฺนสงฺขฺยเมว คจฺฉติฯ

ปริจฺจาคาทิมฺหิ อกเต ‘‘อิทํ มยฺหํ สนฺตก’’นฺติ อวิทิตมฺปิ ปรปริคฺคหิตเมว มาตาปิตูนํ อจฺจเยน มนฺทานํ อุตฺตานเสยฺยกานํ ทารกานํ สนฺตกมิวฯ

ยสฺส วเสน ปุริโส เถโนติ วุจฺจติ, ตํ เถยฺยนฺติ อาห ‘‘อวหรณจิตฺตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ สงฺขา-สทฺโท ญาณโกฏฺฐาสปญฺญตฺติคณนาทีสุ ทิสฺสติฯ ‘‘สงฺขาเยกํ ปฏิเสวตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.168) หิ ญาเณ ทิสฺสติฯ ‘‘ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.204) โกฏฺฐาเสฯ ‘‘เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 1313) ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘น สุกรํ สงฺขาตุ’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. 196; อป. เถร. 1.10.2) คณนายํฯ ตตฺถ โกฏฺฐาสวจนํ สงฺขา-สทฺทํ สนฺธายาห ‘‘สงฺขาสงฺขาตนฺติ อตฺถโต เอก’’นฺติฯ เตนาห ‘‘โกฏฺฐาสสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ ปปญฺจสงฺขาติ ตณฺหามานทิฏฺฐิสงฺขาตา ปปญฺจโกฏฺฐาสาฯ ‘‘เอโก จิตฺตโกฏฺฐาโสติ ยญฺจ ปุพฺพภาเค อวหริสฺสามีติ ปวตฺตํ จิตฺตํ, ยญฺจ คมนาทิสาธกํ ปรามสนาทิสาธกํ วา มชฺเฌ ปวตฺตํ, ยญฺจ ฐานาจาวนปฺปโยคสาธกํ, เตสุ อยเมเวโก ปจฺฉิโม จิตฺตโกฏฺฐาโส อิธาธิปฺเปโต’’ติ เกจิ วทนฺติฯ จูฬคณฺฐิปเท ปน ‘‘อูนมาสกมาสกอูนปญฺจมาสกปญฺจมาสกาวหรณจิตฺเตสุ เอโก จิตฺตโกฏฺฐาโส’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อเนกปฺปเภทตฺตา จิตฺตสฺส เอโก จิตฺตโกฏฺฐาโสติ วุตฺต’’นฺติ มหาคณฺฐิปเท มชฺฌิมคณฺฐิปเท จ วุตฺตํฯ อิทเมเวตฺถ สุนฺทรตรํ ‘‘เถยฺยจิตฺตสงฺขาโต เอโก จิตฺตโกฏฺฐาโส’’ติ วุตฺตตฺตาฯ เถยฺยสงฺขาเตนาติ เถยฺยจิตฺตโกฏฺฐาเสน กรณภูเตน, น วิสฺสาสตาวกาลิกาทิคาหวสปฺปวตฺตจิตฺตโกฏฺฐาเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ

อภิโยควเสนาติ อฑฺฑกรณวเสนฯ อภิยุญฺชตีติ โจเทติ, อฑฺฑํ กโรตีติ อตฺโถฯ ปริกปฺปิตฏฺฐานนฺติ โอกาสปริกปฺปนวเสน ปริกปฺปิตปฺปเทสํฯ สุงฺกฆาตนฺติ เอตฺถ ราชูนํ เทยฺยภาคสฺส เอตํ อธิวจนํ สุงฺโกติ, โส เอตฺถ หญฺญติ อทตฺวา คจฺฉนฺเตหีติ สุงฺกฆาโตฯ ‘‘เอตฺถ ปวิฏฺเฐหิ สุงฺโก ทาตพฺโพ’’ติ รุกฺขปพฺพตาทิสญฺญาเณน นิยมิตปฺปเทสสฺเสตํ อธิวจนํฯ

ปญฺจวีสติอวหารกถาวณฺณนา

อากุลาติ สงฺกุลาฯ ลุฬิตาติ วิโลฬิตาฯ กตฺถจีติ เอกิสฺสาย อฏฺฐกถายํฯ เอกํ ปญฺจกํ ทสฺสิตนฺติ ‘‘ปรปริคฺคหิตญฺจ โหติ, ปรปริคฺคหิตสญฺญี จ, ครุโก จ โหติ ปริกฺขาโร ปญฺจมาสโก วา อติเรกปญฺจมาสโก วา, เถยฺยจิตฺตญฺจ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ, อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสฯ ฐานา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. 122) เอวํ วุตฺตปญฺจอวหารงฺคานิ เอกํ ปญฺจกนฺติ ทสฺสิตํฯ ทฺเว ปญฺจกานิ ทสฺสิตานีติ ‘‘ฉหากาเรหิ อทินฺนํ อาทิยนฺตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺสฯ น จ สกสญฺญี, น จ วิสฺสาสคฺคาหี, น จ ตาวกาลิกํ, ครุโก จ โหติ ปริกฺขาโร ปญฺจมาสโก วา อติเรกปญฺจมาสโก วา, เถยฺยจิตฺตญฺจ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ, อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสฯ ฐานา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ ฉสุ ปเทสุ เอกํ อปเนตฺวา อวเสสานิ ปญฺจ ปทานิ เอกํ ปญฺจกนฺติ ทสฺเสตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตปญฺจกญฺจ คเหตฺวา ทฺเว ปญฺจกานิ ทสฺสิตานิฯ เอตฺถ ปนาติ ‘‘ปญฺจหากาเรหิ อทินฺนํ อาทิยนฺตสฺสา’’ติอาทีสุฯ สพฺเพหิปิ ปเทหีติ ‘‘ปรปริคฺคหิตญฺจ โหตี’’ติอาทีหิ ปเทหิฯ ลพฺภมานานิเยว ปญฺจกานีติ ปญฺจวีสติยา อวหาเรสุ ลพฺภมานปญฺจกานิฯ

ปญฺจนฺนํ อวหารานํ สมูโห ปญฺจกํ, สโก หตฺโถ สหตฺโถ, เตน นิพฺพตฺโต, ตสฺส วา สมฺพนฺธีติ สาหตฺถิโก, อวหาโรฯ สาหตฺถิกาทิ ปญฺจกํ สาหตฺถิกปญฺจกนฺติ อาทิปทวเสน นามลาโภ ทฏฺฐพฺโพ กุสลาทิตฺติกสฺส กุสลตฺติกโวหาโร วิยฯ อิมินาว นเยน ปุพฺพปโยคาทิ ปญฺจกํ ปุพฺพปโยคปญฺจกํ, เถยฺยาวหาราทิ ปญฺจกํ เถยฺยาวหารปญฺจกนฺติ นามลาโภ ทฏฺฐพฺโพติฯ ตติยปญฺจเมสุ ปญฺจเกสูติ สาหตฺถิกปญฺจกเถยฺยาวหารปญฺจเกสุฯ ลพฺภมานปทวเสนาติ สาหตฺถิกปญฺจเก ลพฺภมานสฺส นิสฺสคฺคิยาวหารปทสฺส วเสน เถยฺยาวหารปญฺจเก ลพฺภมานสฺส ปริกปฺปาวหารปทสฺส จ วเสน โยเชตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

อาณตฺติยา นิพฺพตฺโต อวหาโร อาณตฺติโกฯ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, สุงฺกฆาตฏฺฐาเน ปริกปฺปิโตกาเส วา ฐตฺวา ภณฺฑสฺส พหิ ปาตนํฯ นิสฺสคฺโคว นิสฺสคฺคิโยฯ