อทุติเยน ชิเนน ยํ ทุติยํ ปาราชิกํ ปกาสิตํ, ตสฺส อิทานิ ยสฺมา สํวณฺณนากฺกโม ปตฺโต, ตสฺมา ยํ สุวิญฺเญยฺยํ, ยญฺจ ปุพฺเพ ปกาสิตํ, ตํ สพฺพํ วชฺชยิตฺวา อสฺส ทุติยสฺส อยํ สํวณฺณนา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

ธนิยวตฺถุวณฺณนา

[84] ราชคเหติ เอตฺถ ทุคฺคชนปทฏฺฐานวิเสสสมฺปทาทิโยคโต ปธานภาเวน ราชูหิ คหิตํ ปริคฺคหิตนฺติ ราชคหนฺติ อาห ‘‘มนฺธาตุ…เป.… วุจฺจตี’’ติฯ ตตฺถ มหาโควินฺเทน มหาสตฺเตน ปริคฺคหิตํ เรณุนา ปริคฺคหิตเมว โหตีติ มหาโควินฺทคฺคหณํฯ มหาโควินฺทปอคฺคหิตตากิตฺตนญฺหิ ตทา เรณุนา มคธราเชน ปริคฺคหิตภาวูปลกฺขณํฯ ตสฺส หิ โส ปุโรหิโตฯ ‘‘มหาโควินฺโทติ มหานุภาโว ปุราตโน เอโก มคธราชา’’ติ เกจิฯ ปริคฺคหิตตฺตาติ ราชธานีภาเวน ปริคฺคหิตตฺตาฯ คยฺหตีติ คโห, ราชูนํ คโหติ ราชคหํ, นครสทฺทาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโสฯ อญฺเญเปตฺถ ปกาเรติ ‘‘นครมาปเนน รญฺญา การิตสพฺพคหตฺตา ราชคหํ, คิชฺฌกูฏาทีหิ ปริกฺขิตฺตตฺตา ปพฺพตราเชหิ ปริกฺขิตฺตเคหสทิสนฺติปิ ราชคหํ, สมฺปนฺนภวนตาย ราชมานํ เคหนฺติปิ ราชคหํ, สุวิหิตารกฺขตาย อนตฺถาวหภาเวน อุปคตานํ ปฏิราชูนํ คหํ เคหภูตนฺติปิ ราชคหํ, ราชูหิ ทิสฺวา สมฺมา ปติฏฺฐาปิตตฺตา เตสํ คหํ เคหภูตนฺติปิ ราชคหํฯ อารามรามเณยฺยกาทีหิ ราชเต, นิวาสสุขตาทินา สตฺเตหิ มมตฺตวเสน คยฺหติ ปริคฺคยฺหตีติ วา ราชคห’’นฺติ เอทิเส ปกาเรฯ โส ปเทโส ฐานวิเสสภาเวน อุฬารสตฺตปริโภโคติ อาห ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ พุทฺธกาเล จกฺกวตฺติกาเล จาติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํฯ เตสนฺติ ยกฺขานํฯ วสนวนนฺติ อาปานภูมิภูตํ อุปวนํฯ คิชฺฌา เอตฺถ สนฺตีติ คิชฺฌํ, กูฏํฯ ตํ เอตสฺสาติ คิชฺฌกูโฏฯ คิชฺโฌ วิยาติ วา คิชฺฌํ, กูฏํฯ ตํ เอตสฺสาติ คิชฺฌกูโฏ, ปพฺพโตฯ คิชฺฌสทิสกูโฏติ คิชฺฌกูโฏติ วา มชฺเฌปทโลปีสมาโส ยถา ‘‘สากปตฺถโว’’ติ, ตสฺมิํ คิชฺฌกูเฏฯ เตนาห ‘‘คิชฺฌา’’ติอาทิฯ

ตโต ปรํ สงฺโฆติ ติณฺณํ ชนานํ อุปริ สงฺโฆ จตุวคฺคกรณียาทิกมฺมปฺปตฺตตฺตาฯ ตสฺมิํ ปพฺพเต สนฺนิปติตฺวา สมาปตฺติยา วีตินาเมนฺตีติ ยถาผาสุกฏฺฐาเน ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺจา อาคนฺตฺวา เจติยคพฺเภ ยมกมหาทฺวารํ วิวรนฺตา วิย ตํ ปพฺพตํ ทฺวิธา กตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ มาเปตฺวา ตตฺถ สมาปตฺติยา วีตินาเมนฺติฯ

กทา ปเนเต ตตฺถ วสิํสุ? อตีเต กิร อนุปฺปนฺเน ตถาคเต พาราณสิํ อุปนิสฺสาย เอกสฺมิํ คามเก เอกา กุลธีตา เขตฺตํ รกฺขติ, ตสฺสา เขตฺตกุฏิยา วีหโย ภชฺชนฺติยา ตตฺถ มหากรญฺชปุปฺผปฺปมาณา มหนฺตมหนฺตา มโนหรา ปญฺจสตมตฺตา ลาชา ชายิํสุฯ สา เต คเหตฺวา มหติ ปทุมินิปตฺเต ฐเปสิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย เอโก ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตสฺสา อนุคฺคหตฺถํ อวิทูเร เขตฺตปาฬิยา คจฺฉติฯ สา ตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานสา สุปุปฺผิตํ มหนฺตํ เอกํ ปทุมํ คเหตฺวา ตตฺถ ลาเช ปกฺขิปิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจหิ ลาชสเตหิ สทฺธิํ ตํ ปทุมปุปฺผํ ทตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ‘‘อิมสฺส, ภนฺเต, ปุญฺญสฺส อานุภาเวน อานุภาวสมฺปนฺเน ปญฺจสตปุตฺเต ลเภยฺย’’นฺติ ปญฺจ ปุตฺตสตานิ ปตฺเถสิฯ ตสฺมิํเยว ขเณ ปญฺจสตา มิคลุทฺทกา สมฺภตสมฺภารา ปริปกฺกปจฺเจกโพธิญาณา ตสฺเสว ปจฺเจกพุทฺธสฺส มธุรมํสํ ทตฺวา ‘‘เอติสฺสา ปุตฺตา ภเวยฺยามา’’ติ ปตฺถยิํสุฯ อตีตาสุ อเนกาสุ ชาตีสุ ตสฺสา ปุตฺตภาเวน อาคตตฺตา ตถา เตสํ อโหสิฯ สา ยาวตายุกํ ฐตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ, ตโต จุตา ชาตสฺสเร ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺติฯ ตเมโก ตาปโส ทิสฺวา ปฏิชคฺคิฯ ตสฺสา ปทสา วิจรนฺติยา ปทุทฺธาเร ปทุทฺธาเร ภูมิโต ปทุมานิ อุฏฺฐหนฺติฯ เอโก วนจรโก ทิสฺวา พาราณสิรญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ตํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสิํ อกาสิ, ตสฺสา คพฺโภ สณฺฐาติฯ มหาปทุมกุมาโร มาตุกุจฺฉิยํ วสิ, เสสา พหิ นิกฺขนฺตํ คพฺภมลํ นิสฺสาย สํเสทชภาเวน นิพฺพตฺตาฯ ‘‘โอปปาติกภาเวนา’’ติ เกจิฯ เต วยปฺปตฺตา อุยฺยาเน ปทุมสฺสเร กีฬนฺตา เอเกกสฺมิํ ปทุเม นิสีทิตฺวา ขยวยํ ปฏฺฐเปตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ นิพฺพตฺตยิํสุฯ อยํ เตสํ พฺยากรณคาถา อโหสิ –

‘‘สโรรุหํ ปทุมปลาสมตฺรชํ, สุปุปฺผิตํ ภมรคณานุจิณฺณํ;

อนิจฺจตายํ วยตํ วิทิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ –

ตสฺมิํ กาเล เต ตตฺถ วสิํสุฯ ตทา จสฺส ปพฺพตสฺส ‘‘อิสิคิลี’’ติ สมญฺญา อุทปาทิฯ อิเม อิสโยติ อิเม ปจฺเจกพุทฺธอิสีฯ สมา ญายติ เอตายาติ สมญฺญา, นามนฺติ อตฺโถฯ

ติณจฺฉทนา กุฏิโย มชฺเฌปทโลปีสมาสํ กตฺวา, เอกเทเส วา สมุทายโวหารวเสน ‘‘ติณกุฏิโย’’ติ วุตฺตาฯ ‘‘วสฺสํ อุปคจฺฉิํสู’’ติ วจนโต วสฺสูปคมนารหา สทฺวารพนฺธา เอว เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘ติณจฺฉทนา สทฺวารพนฺธา กุฏิโย’’ติฯ วสฺสํ อุปคจฺฉนฺเตนาติ วสฺสาวาสํ อุปคจฺฉนฺเตนฯ นาลกปฏิปทนฺติ ‘‘โมเนยฺยํ เต อุปญฺญิสฺส’’นฺติอาทินา (สุ. นิ. 721) สตฺถารา นาลกตฺเถรสฺส เทสิตํ ปุถุชฺชนกาลโต ปภุติ กิเลสจิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา ปฏิปชฺชิตพฺพํ โมเนยฺยปฏิปทํฯ ตํ ปน ปฏิปทํ สุตฺวา นาลกตฺเถโร ตีสุ ฐาเนสุ อปฺปิจฺโฉ อโหสิ ทสฺสเน สวเน ปุจฺฉายาติฯ โส หิ เทสนาปริโยสาเน ปสนฺนจิตฺโต ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา วนํ ปวิฏฺโฐฯ ปุน ‘‘อโห วตาหํ ภควนฺตํ ปสฺเสยฺย’’นฺติ โลลภาวํ น ชเนสิ, อยมสฺส ทสฺสเน อปฺปิจฺฉตาฯ ตถา ‘‘อโห วตาหํ ปุน ธมฺมเทสนํ สุเณยฺย’’นฺติ โลลภาวํ น ชเนสิ, อยมสฺส สวเน อปฺปิจฺฉตาฯ ตถา ‘‘อโห วตาหํ ปุน โมเนยฺยปฏิปทํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ โลลภาวํ น ชเนสิ, อยมสฺส ปุจฺฉาย อปฺปิจฺฉตาฯ

โส เอวํ อปฺปิจฺโฉ สมาโน ปพฺพตปาทํ ปวิสิตฺวา เอกวนสณฺเฑ ทฺเว ทิวสานิ น วสิ, เอกรุกฺขมูเล ทฺเว ทิวสานิ น นิสีทิ, เอกสฺมิํ คาเม ทฺเว ทิวสานิ ปิณฺฑาย น ปาวิสิฯ อิติ วนโต วนํ, รุกฺขโต รุกฺขํ, คามโต คามํ อาหิณฺฑนฺโต อนุรูปปฏิปทํ ปฏิปชฺชิตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺฐาสิฯ เอกสฺส ภควโต กาเล เอโกเยว นํ ปูเรติฯ อิมญฺหิ โมเนยฺยปฏิปทํ อุกฺกฏฺฐํ กตฺวา ปูเรนฺโต ภิกฺขุ สตฺเตว มาสานิ ชีวติ, มชฺฌิมํ กตฺวา ปูเรนฺโต สตฺต วสฺสานิ, มุทุกํ กตฺวา ปูเรนฺโต โสฬส วสฺสานิฯ

อยํ ปน เถโร อุกฺกฏฺฐํ กตฺวา ปูเรสิ, ตสฺมา สตฺต มาเส ฐตฺวา อตฺตโน อายุสงฺขารสฺส ปริกฺขยํ ญตฺวา นหายิตฺวา นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ทิคุณํ สงฺฆาฏิํ ปารุปิตฺวา ทสพลาภิมุโข ปญฺจปติฏฺฐิเตน ตํ วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา หิงฺคุลกปพฺพตํ นิสฺสาย ฐิตโกว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ ตสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ ญตฺวา ภควา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ ตตฺถ คนฺตฺวา สรีรกิจฺจํ กตฺวา ธาตุโย คาหาเปตฺวา เจติยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา อคมาสิฯ เอวรูปํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺเนนปิ วสฺสํ อุปคจฺฉนฺเตน ฉนฺเน สทฺวารพนฺเธเยว ฐาเน อุปคนฺตพฺพํฯ อปฺปิจฺฉตํ นิสฺสายปิ สิกฺขาปทสฺส อนติกฺกมนียตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นาลกปฏิปทํ ปฏิปนฺเนนปี’’ติ วุตฺตํฯ

ปญฺจนฺนํ ฉทนานนฺติ ติณปณฺณอิฏฺฐกสิลาสุธาสงฺขาตานํ ปญฺจนฺนํ ฉทนานํฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกน วสฺสํ อุปคนฺตพฺพนฺติ (มหาว. 204) วจีเภทํ กตฺวา วสฺสูปคมนํ สนฺธาเยว ปฏิกฺเขโป, น อาลยกรณวเสน อุปคมนํ สนฺธายา’’ติ วทนฺติฯ ปาฬิยํ ปน อวิเสสตฺตา อฏฺฐกถายญฺจ ‘‘นาลกปฏิปทํ ปฏิปนฺเนนปี’’ติอาทินา อวิเสเสเนว ทฬฺหํ กตฺวา วุตฺตตฺตา อเสนาสนิกสฺส นาวาทิํ วินา อญฺญตฺถ อาลโย น วฏฺฏตีติ อมฺหากํ ขนฺติฯ นาวาสตฺถวเชสุเยว หิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, นาวายํ วสฺสํ อุปคนฺตุ’’นฺติอาทินา (มหาว. 203) สติ อสติ วา เสนาสเน วสฺสูปคมนสฺส วิสุํ อนุญฺญาตตฺตา ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกน วสฺสํ อุปคนฺตพฺพ’’นฺติ อยํ ปฏิกฺเขโป ตตฺถ น ลพฺภตีติ อสติ เสนาสเน อาลยวเสนปิ นาวาทีสุ อุปคมนํ วุตฺตํฯ อนุธมฺมตาติ วตฺตํฯ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน วจฺจกุฏิปสฺสาวฏฺฐานาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

กติกวตฺตานิ จ ขนฺธกวตฺตานิ จ อธิฏฺฐายาติ ปริยตฺติธมฺโม นาม ติวิธมฺปิ สทฺธมฺมํ ปติฏฺฐาเปติ, ตสฺมา สกฺกจฺจํ อุทฺทิสถ อุทฺทิสาเปถ, สชฺฌายํ กโรถ, ปธานฆเร วสนฺตานํ สงฺฆฏฺฏนํ อกตฺวา อนฺโตวิหาเร นิสีทิตฺวา อุทฺทิสถ อุทฺทิสาเปถ, สชฺฌายํ กโรถ, ธมฺมสฺสวนํ สมิทฺธํ กโรถ, ปพฺพาเชนฺตา โสเธตฺวา ปพฺพาเชถ, โสเธตฺวา อุปสมฺปาเทถ, โสเธตฺวา นิสฺสยํ เทถฯ เอโกปิ หิ กุลปุตฺโต ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ลภิตฺวา สกลํ สาสนํ ปติฏฺฐาเปติฯ

อตฺตโน ถาเมน ยตฺตกานิ สกฺโกถ, ตตฺตกานิ ธุตงฺคานิ สมาทิยถ, อนฺโตวสฺสํ นาเมตํ สกลทิวสํ รตฺติยา จ ปฐมปจฺฉิมยาเมสุ อปฺปมตฺเตหิ ภวิตพฺพํ, วีริยํ อารภิตพฺพํ ฯ โปราณกมหอาเถราปิ สพฺพปลิโพเธ ฉินฺทิตฺวา อนฺโตวสฺเส เอกจริยวตฺตํ ปูรยิํสุฯ ภสฺเส มตฺตํ ชานิตฺวา ทสวตฺถุกกถํ ทสอสุภทสานุสฺสติอฏฺฐติํสารมฺมณกถํ กาตุํ วฏฺฏติฯ อาคนฺตุกานํ วตฺตํ กาตุํ, สตฺตาหกรณีเยน คตานํ อปโลเกตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติฯ วิคฺคาหิกปิสุณผรุสวจนานิ มา วทถ, ทิวเส ทิวเส สีลานิ อาวชฺเชนฺตา จตุรารกฺขํ อหาเปนฺตา มนสิการพหุลา วิหรถ, เจติยํ วา โพธิํ วา วนฺทนฺเตน คนฺธมาลํ วา ปูเชนฺเตน ปตฺตํ วา ถวิกาย ปกฺขิปนฺเตน น กเถตพฺพํ, อนฺโตคาเม มนุสฺเสหิ สทฺธิํ ปจฺจยสํยุตฺตกถา วา วิสภาคกถา วา น กเถตพฺพา, รกฺขิตินฺทฺริเยหิ ภวิตพฺพํ, ขนฺธกวตฺตญฺจ เสขิยวตฺตญฺจ ปูเรตพฺพนฺติ เอวมาทินา กติกวตฺตานิ ขนฺธกวตฺตานิ จ อธิฏฺฐหิตฺวาฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุฏฺฐานํ ตีหิ ฐาเนหิ ปวาเรตุ’’นฺติ (มหาว. 209) วุฏฺฐวสฺสานํ ปวารณาย อนุญฺญาตตฺตา อิมสฺส สุตฺตสฺส วเสน ปวารณาทิวสสฺส อรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย อปฺปวาริตาปิ ‘‘วุฏฺฐวสฺสา’’ติ วุจฺจนฺติฯ กิญฺจาปิ ‘‘อิมํ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมี’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 184) วจนโต ปวารณาทิวสสฺส เตมาสนฺโตคธตฺตา ตํ ทิวสํ ยาว น ปวาเรนฺติ , ตาว วสฺสํ วสนฺตา นาม โหนฺติ, ตถาปิ เอกเทเสน อวุฏฺฐมฺปิ ตํ ทิวสํ วุฏฺฐภาคาเปกฺขาย วุฏฺฐเมว โหตีติ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ กตากตภาคาเปกฺขาย สมุทาเย ปวตฺตกตากตโวหาโร วิยฯ วิปฺปกตญฺหิ ยํ กิญฺจิ ‘‘กตากต’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุฏฺฐานํ กถินํ อตฺถริตุ’’นฺติ (มหาว. 306) อิมสฺส ปน สุตฺตสฺส วเสน นิปฺปริยายโต มหาปวารณาย ปวาริตา ปาฏิปททิวสโต ปฏฺฐาย ‘‘วุฏฺฐวสฺสา’’ติ วุจฺจนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘มหาปวารณาย ปวาริตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปาฏิปททิวสโต ปฏฺฐาย หิ วสฺสานสฺส ปจฺฉิเม มาเส กถินตฺถาโร อนุญฺญาโต ปริวาเร ‘‘กถินสฺส อตฺถารมาโส ชานิตพฺโพติ วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส ชานิตพฺโพ’’ติ (ปริ. 412) วุตฺตตฺตาฯ ‘‘มหาปวารณาย ปวาริตา’’ติ อิทญฺจ ปุริมิกาย วสฺสูปคตานํ สภาวทสฺสนมตฺตํ, เกนจิ อนฺตราเยน อปฺปวาริตาปิ ‘‘วุฏฺฐวสฺสา’’อิจฺเจว วุจฺจนฺติฯ

‘‘อาปุจฺฉิตพฺพา’’ติ วตฺวา อิทานิ อาปุจฺฉนวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจ อิมํ กุฏิ’’นฺติอาทิมาหฯ

ปฏิชคฺคนกํ วา น ลภตีติ วิหารปจฺจนฺเต กเต ปฏิชคฺคนกํ น ลภติฯ เต ปน ภิกฺขู ชนปทจาริกํ ปกฺกมิํสูติ สมฺพนฺโธฯ อทฺธานคมเน จาริกาโวหาโร สาสเน นิรุฬฺโหฯ กิญฺจาปิ อยํ จาริกา นาม มหาชนสงฺคหตฺถํ พุทฺธานํเยว ลพฺภติ, พุทฺเธ อุปาทาย ปน รุฬฺหีสทฺทวเสน สาวกานมฺปิ วุจฺจติ กิลญฺชาทีหิ กตพีชนีนมฺปิ ตาลวณฺฏโวหาโร วิยฯ สงฺโคเปตฺวาติ เอกสฺมิํ ปเทเส ราสิํ กตฺวาฯ อิทานิ ตเมว สงฺโคปนวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา จ ฐปิต’’นฺติอาทิมาหฯ น โอวสฺสียตีติ อโนวสฺสกํ, กมฺมนิ อก-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา จ ฐปิตํ น โอวสฺสียติ น เตมียตีติ อตฺโถฯ

อนวโยติ เอตฺถ วโยติ หานิ ‘‘อายวโย’’ติอาทีสุ วิยฯ นตฺถิ เอตสฺส อตฺตโน สิปฺเป วโย อูนตาติ อวโยติ อาห ‘‘อนูโน ปริปุณฺณสิปฺโป’’ติฯ อาจริยสฺส กมฺมํ อาจริยกนฺติ อาห ‘‘อาจริยกมฺเม’’ติฯ ปิฏฺฐสงฺฆาโฏ ทฺวารพาหา, กฏฺฐกมฺมํ ถมฺภาทิฯ เตลตมฺพมตฺติกายาติ เตลมิสฺสตมฺพมตฺติกายฯ

[85] กุฏิกาย กรณภาวนฺติ กุฏิยา กตภาวํฯ สทฺทสตฺถวิทูหิ กิํ-สทฺทโยเค อนาคตวจนสฺส อิจฺฉิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตสฺส ลกฺขณํ สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพ’’นฺติฯ เมตฺตาปุพฺพภาคนฺติ เมตฺตาฌานสฺส ปุพฺพภาคภูตํ สพฺพสตฺเตสุ หิตผรณมตฺตํฯ กสฺมา ปเนตํ วุตฺตํ, นนุ อนุทฺทยา-สทฺโท กรุณาย ปวตฺตตีติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน อนุทฺทยาสทฺโท อนุรกฺขณมตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตมาโน เมตฺตาย กรุณาย จ ปวตฺตตีติ อิธ เมตฺตาย ปวตฺตมาโน วุตฺโต, ตสฺมา สุวุตฺตเมตํ ‘‘เอเตน เมตฺตาปุพฺพภาคํ ทสฺเสตี’’ติฯ กรุณาปุพฺพภาคนฺติ กรุณาฌานสฺส ปุพฺพภาคภูตํ สตฺเตสุ อนุกมฺปมตฺตํฯ จิกฺขลฺลํ มตฺติกา, ตสฺส มทฺทนํ อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา หตฺถาทีหิ ปริมทฺทนํฯ เมตฺตากรุณานนฺติ อปฺปนาปฺปตฺตเมตฺตากรุณานํฯ กิญฺจาปิ เถเรน สญฺจิจฺจ ขุทฺทานุขุทฺทกา ปาณา มรณาธิปฺปาเยน น พฺยาพาธิตา, ตถาปิ กรุณาย อภาเวน ‘‘เอวํ กเต อิเม ปาณา วินสฺสิสฺสนฺตี’’ติ อนุปปริกฺขิตฺวา กตตฺตา เถรํ วิครหิฯ ชนานํ สมูโห ชนตาติ อาห ‘‘ปจฺฉิโม ชนสมูโห’’ติฯ ปาตพฺยภาวนฺติ วินาเสตพฺพตํฯ ปาณาติปาตํ กโรนฺตานนฺติ เถเรน อกเตปิ ปาณาติปาเต ปเรหิ สลฺลกฺขณาการํ ทสฺเสติฯ อิมสฺส ทิฏฺฐานุคตินฺติ อิมสฺส ทิฏฺฐิยา อนุคมนํฯ ฆํสิตพฺเพติ ฆฏฺฏยิตพฺเพ, วินาสิตพฺเพติ อตฺโถฯ เอวํ มญฺญีติ ยถา เถเรน กตํ, เอวํ มา มญฺญิฯ

‘‘มา ปจฺฉิมา ชนตา ปาเณสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชี’’ติ วจนโต โย ภิกฺขุ อิฏฺฐกปจนปตฺตปจนกุฏิกรณวิหารการาปนวิหารสมฺมชฺชนปฏคฺคิทานกูปโปกฺขรณีขณาปนาทีสุ ยตฺถ ‘‘ขุทฺทานุขุทฺทกานํ ปาณานํ วิหิํสา ภวิสฺสตี’’ติ ชานาติ, เตน ตาทิเส ปเทเส กปฺปิยวจนํ วตฺวาปิ น ตํ กมฺมํ กาเรตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ

ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมว อาปตฺตินฺติ ปถวีขณนภูตคามปาตพฺยตาทีสุ วุตฺตปาจิตฺติยาทิอาปตฺติํฯ อาทิกมฺมิกตฺตา อนาปตฺตีติ กุฏิกรณปจฺจยา อนาปตฺติฯ สิกฺขาปทํ อติกฺกมิตฺวาติ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, สพฺพมตฺติกามยา กุฏิกา กาตพฺพา, โย กเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทํ อติกฺกมิตฺวาฯ ยทิ อญฺเญน กตํ ลภิตฺวา วสนฺตสฺส อนาปตฺติ สิยา, น ภควา ตํ กุฏิกํ ภินฺทาเปยฺยาติ อาห – ‘‘กตํ ลภิตฺวา ตตฺถ วสนฺตานมฺปิ ทุกฺกฏเมวา’’ติฯ ยถา วา ตถา วา มิสฺสา โหตูติ เหฏฺฐา มตฺติกา อุปริ ทพฺพสมฺภาราติอาทินา เยน เกนจิ อากาเรน มิสฺสา โหตุฯ คิญฺชกาวสถสงฺเขเปนาติ เอตฺถ คิญฺชกา วุจฺจนฺติ อิฏฺฐกา, คิญฺชกาหิ เอว กโต อาวสโถ คิญฺชกาวสโถฯ อิฏฺฐกามยสฺส อาวสถสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตํ กิร อาวสถํ ยถา สุธาปริกมฺเมน ปโยชนํ นตฺถิ, เอวํ อิฏฺฐกาหิ เอว จินิตฺวา ฉาเทตฺวา กโรนฺติ, ตุลาทณฺฑกวาฏผลกานิ ปน ทารุมยาเนวฯ วิกิรนฺตาติ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรนฺตาฯ

กิสฺสาติ เกน การเณนฯ วยกมฺมมฺปิ อตฺถีติ ทฺวารกวาฏาทิอภิสงฺขรณาทีสุ กตวยกมฺมมฺปิ อตฺถิฯ ภิกฺขูนํ อกปฺปิยตฺตา เอว ติตฺถิยวตานุรูปตฺตา ติตฺถิยธโชฯ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตการเณสุ อตฺตโน อธิปฺเปตการณทฺวยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา อปรานิปิ ตตฺถ วุตฺตการณานิ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘อฏฺฐกถายํ ปน อญฺญานิปิ การณานิ วุตฺตานี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สตฺตานุทฺทยายาติ ตาทิสาย กุฏิกาย กรณปจฺจยา วินสฺสมานสตฺเตสุ อนุทฺทยายฯ ยสฺมา สพฺพมตฺติกามยา กุฏิ สุกรา ภินฺทิตุํ, ตสฺมา ตตฺถ ฐปิตํ ปตฺตจีวราทิ อคุตฺตํ โหติ, โจราทีหิ อวหริตุํ สกฺกาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปตฺตจีวรคุตฺตตฺถายา’’ติฯ เสนาสนพาหุลฺลปฏิเสธนตฺถายาติ เสนาสนานํ พหุภาวนิเสธนตฺถาย, ตาทิสสฺส วา เสนาสนสฺส อภิสงฺขรเณ ภิกฺขูนํ อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนิ เสสกมฺมานิ ปริจฺจชิตฺวา นิจฺจพฺยาวฏตานิเสธนตฺถํฯ อนุปวชฺโชติ โทสํ อาโรเปตฺวา น วตฺตพฺโพฯ

ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยวณฺณนา

ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉเยสุ ตญฺจ โข…เป.… น วณฺณมฏฺฐตฺถายาติ อิทํ ฉตฺตทณฺฑคฺคาหกสลากปญฺชรวินนฺธนํ สนฺธายาติ วทนฺติฯ สพฺพตฺถาติ ฉตฺตทณฺเฑ สพฺพตฺถฯ อารคฺเคนาติ นิขาทนมุเขนฯ ฆฏกมฺปิ วาฬรูปมฺปิ ภินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพนฺติ สเจ ตาทิสํ อกปฺปิยฉตฺตํ ลภติ, ฆฏกมฺปิ วาฬรูปมฺปิ ภินฺทิตฺวา ตจฺเฉตฺวา ธาเรตพฺพํฯ สุตฺตเกน วา ทณฺโฑ เวเฐตพฺโพติ ยถา ฉตฺตทณฺเฑ เลขา น ปญฺญายติ, ตถา เวเฐตพฺโพฯ ทณฺฑพุนฺเทติ ทณฺฑมูเล, ฉตฺตทณฺฑสฺส เหฏฺฐิมตเลติ อตฺโถฯ ฉตฺตมณฺฑลิกนฺติ ฉตฺตสฺส อนฺโต ขุทฺทกมณฺฑลํฯ อุกฺกิริตฺวาติ อุฏฺฐเปตฺวาฯ สา วฏฺฏตีติ ยทิปิ รชฺชุเกหิ น พนฺธนฺติ, พนฺธิตุํ ปน ยุตฺตฏฺฐานตฺตา วฏฺฏติฯ

นานาสุตฺตเกหีติ นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิฯ อิทญฺจ ตถา กโรนฺตานํ กรณปฺปการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, เอกวณฺณสุตฺตเกนปิ วุตฺตปฺปกาเรน สิพฺพิตุํ น วฏฺฏติเยวฯ ปฏฺฏมุเขติ ปฏฺฏโกฏิยํฯ ทฺวินฺนํ ปฏฺฏานํ สงฺฆฏฺฏิตฏฺฐานํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ปริยนฺเตติ จีวรปริยนฺเตฯ จีวรอนุวาตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เวณินฺติ วรกสีสากาเรน สิพฺพนํฯ สงฺขลิกนฺติ พิฬาลพนฺธนากาเรน สิพฺพนํฯ ‘‘เวณิํ สงฺขลิก’’นฺติ เจตฺถ อุปโยควจนํ ‘‘กโรนฺตี’’ติ กรณกิริยาเปกฺขํฯ อคฺฆิยคยมุคฺคราทีนีติ เอตฺถ อคฺฆิยํ นาม เจติยสณฺฐาเนน สิพฺพนํ, มูเล ตนุกํ อคฺเค มหนฺตํ กตฺวา คทากาเรน สิพฺพนํ คยา, มูเล จ อคฺเค จ เอกสทิสํ กตฺวา มุคฺครากาเรน สิพฺพนํ มุคฺคโรฯ กกฺกฏกฺขีนิ อุกฺกิรนฺตีติ คณฺฐิกปฏฺฏปาสกปฏฺฏานํ อนฺเต ปาฬิพทฺธํ กตฺวา กกฺกฏกานํ อกฺขิสณฺฐานํ อุฏฺฐเปนฺติ, กโรนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘โกณสุตฺตปิฬกาติ คณฺฐิกปาสกปฏฺฏานํ โกเณหิ นีหฏสุตฺตานํ โกฏิโย’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ กถํ ปน ตา ปิฬกา ทุวิญฺเญยฺยรูปา กาตพฺพาติ? โกเณหิ นีหฏสุตฺตานํ อนฺเตสุ เอกวารํ คณฺฐิกกรเณน วา ปุน นิวตฺเตตฺวา สิพฺพเนน วา ทุวิญฺเญยฺยสภาวํ กตฺวา สุตฺตโกฏิโย รสฺสํ กตฺวา ฉินฺทิตพฺพาฯ ธมฺมสิริตฺเถเรน ปน –

‘‘โกณสุตฺตา จ ปิฬกา, ทุวิญฺเญยฺยาว กปฺปเร’’ติ –

วุตฺตํฯ ตถา อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรนปิ –

‘‘สุตฺตา จ ปิฬกา ตตฺถ, ทุวิญฺเญยฺยาว ทีปิตา’’ติ –