เมนู

โสตสฺมิํ นิพฺพินฺทติ, สทฺเทสุ นิพฺพินฺทติ…เป.… , ฆานสฺมิํ นิพฺพินฺทติ, คนฺเธสุ นิพฺพินฺทติ… ชิวฺหาย นิพฺพินฺทติ, รเสสุ นิพฺพินฺทติ… กายสฺมิํ นิพฺพินฺทติ, โผฏฺฐพฺเพสุ นิพฺพินฺทติ… มนสฺมิํ นิพฺพินฺทติ, ธมฺเมสุ นิพฺพินฺทติ, มโนวิญฺญาเณ นิพฺพินฺทติ, มโนสมฺผสฺเส นิพฺพินฺทติ, ยมิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติฯ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติฯ วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติฯ ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติฯ

อิทมโวจ ภควาฯ อตฺตมโน อายสฺมา ราหุโล ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติฯ อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมิํ ภญฺญมาเน อายสฺมโต ราหุลสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิฯ ตาสญฺจ อเนกานํ เทวตาสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติฯ

จูฬราหุโลวาทสุตฺตํ นิฏฺฐิตํ ปญฺจมํฯ

6. ฉฉกฺกสุตฺตํ

[420] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสสฺสามิ, ยทิทํ – ฉ ฉกฺกานิฯ ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –

‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานิ, ฉ พาหิรานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานิ, ฉ วิญฺญาณกายา เวทิตพฺพา, ฉ ผสฺสกายา เวทิตพฺพา, ฉ เวทนากายา เวทิตพฺพา, ฉ ตณฺหากายา เวทิตพฺพาฯ

[421] ‘‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํฯ

กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ , กายายตนํ, มนายตนํฯ ‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ อิทํ ปฐมํ ฉกฺกํฯ

‘‘‘ฉ พาหิรานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ฯ กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? รูปายตนํ, สทฺทายตนํ, คนฺธายตนํ, รสายตนํ, โผฏฺฐพฺพายตนํ, ธมฺมายตนํฯ ‘ฉ พาหิรานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ อิทํ ทุติยํ ฉกฺกํฯ

‘‘‘ฉ วิญฺญาณกายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํฯ กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิญฺญาณํ, ฆานญฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ ฆานวิญฺญาณํ, ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิญฺญาณํ, กายญฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺฐพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ กายวิญฺญาณํ, มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํฯ ‘ฉ วิญฺญาณกายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ อิทํ ตติยํ ฉกฺกํฯ

‘‘‘ฉ ผสฺสกายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํฯ กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส; โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส; ฆานญฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ ฆานวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส; ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส; กายญฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺฐพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ กายวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส; มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ ‘ฉ ผสฺสกายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ อิทํ จตุตฺถํ ฉกฺกํฯ

‘‘‘ฉ เวทนากายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํฯ

กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา; โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา; ฆานญฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ ฆานวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา; ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา; กายญฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺฐพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ กายวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา; มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนาฯ ‘ฉ เวทนากายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ อิทํ ปญฺจมํ ฉกฺกํฯ

‘‘‘ฉ ตณฺหากายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํฯ กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิญฺญาณํ…เป.… ฆานญฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ ฆานวิญฺญาณํ… ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิญฺญาณํ… กายญฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺฐพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ กายวิญฺญาณํ… มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหาฯ ‘ฉ ตณฺหากายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ อิทํ ฉฏฺฐํ ฉกฺกํฯ

[422] ‘‘‘จกฺขุ อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติฯ จกฺขุสฺส อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติฯ ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติฯ ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘จกฺขุ อตฺตา’ติ โย วเทยฺยฯ อิติ จกฺขุ อนตฺตาฯ

‘‘‘รูปา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติฯ รูปานํ อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติฯ ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติฯ ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘รูปา อตฺตา’ติ โย วเทยฺยฯ อิติ จกฺขุ อนตฺตา, รูปา อนตฺตาฯ

‘‘‘จกฺขุวิญฺญาณํ อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติฯ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติฯ ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติฯ ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘จกฺขุวิญฺญาณํ อตฺตา’ติ โย วเทยฺยฯ อิติ จกฺขุ อนตฺตา, รูปา อนตฺตา, จกฺขุวิญฺญาณํ อนตฺตาฯ

‘‘‘จกฺขุสมฺผสฺโส อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติฯ จกฺขุสมฺผสฺสสฺส อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติ ฯ ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติฯ

ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘จกฺขุสมฺผสฺโส อตฺตา’ติ โย วเทยฺยฯ อิติ จกฺขุ อนตฺตา, รูปา อนตฺตา, จกฺขุวิญฺญาณํ อนตฺตา, จกฺขุสมฺผสฺโส อนตฺตาฯ

‘‘‘เวทนา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติฯ เวทนาย อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติฯ ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติฯ ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘เวทนา อตฺตา’ติ โย วเทยฺยฯ อิติ จกฺขุ อนตฺตา, รูปา อนตฺตา, จกฺขุวิญฺญาณํ อนตฺตา, จกฺขุสมฺผสฺโส อนตฺตา, เวทนา อนตฺตาฯ

‘‘‘ตณฺหา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติฯ ตณฺหาย อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติฯ ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติฯ ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘ตณฺหา อตฺตา’ติ โย วเทยฺยฯ อิติ จกฺขุ อนตฺตา, รูปา อนตฺตา, จกฺขุวิญฺญาณํ อนตฺตา, จกฺขุสมฺผสฺโส อนตฺตา, เวทนา อนตฺตา, ตณฺหา อนตฺตาฯ

[423] ‘‘‘โสตํ อตฺตา’ติ โย วเทยฺย…เป.… ‘ฆานํ อตฺตา’ติ โย วเทยฺย… ‘ชิวฺหา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย… ‘กาโย อตฺตา’ติ โย วเทยฺย… ‘มโน อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติฯ มนสฺส อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติฯ ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติฯ ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘มโน อตฺตา’ติ โย วเทยฺยฯ อิติ มโน อนตฺตาฯ

‘‘‘ธมฺมา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติฯ ธมฺมานํ อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติฯ ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติฯ ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘ธมฺมา อตฺตา’ติ โย วเทยฺยฯ อิติ มโน อนตฺตา, ธมฺมา อนตฺตาฯ

‘‘‘มโนวิญฺญาณํ อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติฯ มโนวิญฺญาณสฺส อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติฯ ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติฯ

ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘มโนวิญฺญาณํ อตฺตา’ติ โย วเทยฺยฯ อิติ มโน อนตฺตา, ธมฺมา อนตฺตา, มโนวิญฺญาณํ อนตฺตาฯ

‘‘‘มโนสมฺผสฺโส อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติฯ มโนสมฺผสฺสสฺส อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติฯ ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติฯ ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘มโนสมฺผสฺโส อตฺตา’ติ โย วเทยฺยฯ อิติ มโน อนตฺตา, ธมฺมา อนตฺตา, มโนวิญฺญาณํ อนตฺตา, มโนสมฺผสฺโส อนตฺตาฯ

‘‘‘เวทนา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติฯ เวทนาย อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติฯ ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติฯ ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘เวทนา อตฺตา’ติ โย วเทยฺยฯ อิติ มโน อนตฺตา, ธมฺมา อนตฺตา, มโนวิญฺญาณํ อนตฺตา, มโนสมฺผสฺโส อนตฺตา, เวทนา อนตฺตาฯ

‘‘‘ตณฺหา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติฯ ตณฺหาย อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติฯ ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติฯ ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘ตณฺหา อตฺตา’ติ โย วเทยฺยฯ อิติ มโน อนตฺตา, ธมฺมา อนตฺตา, มโนวิญฺญาณํ อนตฺตา, มโนสมฺผสฺโส อนตฺตา, เวทนา อนตฺตา, ตณฺหา อนตฺตาฯ

[424] ‘‘อยํ โข ปน, ภิกฺขเว, สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา – จกฺขุํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ; รูเป ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ; จกฺขุวิญฺญาณํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ; จกฺขุสมฺผสฺสํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ; เวทนํ ‘เอตํ มม , เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ; ตณฺหํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ; โสตํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ…เป.… ฆานํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ…เป.… ชิวฺหํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ…เป.… กายํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ…เป.… มนํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ, ธมฺเม ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ, มโนวิญฺญาณํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ, มโนสมฺผสฺสํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ, เวทนํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ, ตณฺหํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ

‘‘อยํ โข ปน, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา – จกฺขุํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ รูเป ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ จกฺขุวิญฺญาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ จกฺขุสมฺผสฺสํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ เวทนํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ ตณฺหํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ โสตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ…เป.… ฆานํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ… ชิวฺหํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ… กายํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ… มนํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ ธมฺเม ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ มโนวิญฺญาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ มโนสมฺผสฺสํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ เวทนํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ ตณฺหํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ

[425] ‘‘จกฺขุญฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วาฯ โส สุขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ สมาโน อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ ตสฺส ราคานุสโย อนุเสติฯ

ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ สมาโน โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชติฯ ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสติฯ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ สมาโน ตสฺสา เวทนาย สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ ตสฺส อวิชฺชานุสโย อนุเสติฯ โส วต, ภิกฺขเว, สุขาย เวทนาย ราคานุสยํ อปฺปหาย ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสยํ อปฺปฏิวิโนเทตฺวา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสยํ อสมูหนิตฺวา อวิชฺชํ อปฺปหาย วิชฺชํ อนุปฺปาเทตฺวา ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร ภวิสฺสตีติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ

‘‘โสตญฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิญฺญาณํ…เป.… ฆานญฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ ฆานวิญฺญาณํ…เป.… ชิวฺหญฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิญฺญาณํ…เป.… กายญฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ โผฏฺฐพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ กายวิญฺญาณํ…เป.… มนญฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วาฯ โส สุขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ สมาโน อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ ตสฺส ราคานุสโย อนุเสติฯ ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ สมาโน โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชติฯ ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสติฯ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ สมาโน ตสฺสา เวทนาย สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ ตสฺส อวิชฺชานุสโย อนุเสติฯ โส วต, ภิกฺขเว, สุขาย เวทนาย ราคานุสยํ อปฺปหาย ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสยํ อปฺปฏิวิโนเทตฺวา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสยํ อสมูหนิตฺวา อวิชฺชํ อปฺปหาย วิชฺชํ อนุปฺปาเทตฺวา ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร ภวิสฺสตีติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ

[426] ‘‘จกฺขุญฺจ , ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วาฯ โส สุขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ สมาโน นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ ตสฺส ราคานุสโย นานุเสติฯ ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ สมาโน น โสจติ น กิลมติ ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชติฯ ตสฺส ปฏิฆานุสโย นานุเสติฯ

อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ สมาโน ตสฺสา เวทนาย สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ตสฺส อวิชฺชานุสโย นานุเสติฯ โส วต, ภิกฺขเว, สุขาย เวทนาย ราคานุสยํ ปหาย ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสยํ ปฏิวิโนเทตฺวา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสยํ สมูหนิตฺวา อวิชฺชํ ปหาย วิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร ภวิสฺสตีติ – ฐานเมตํ วิชฺชติฯ

‘‘โสตญฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิญฺญาณํ…เป.…ฯ

‘‘ฆานญฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ ฆานวิญฺญาณํ…เป.…ฯ

‘‘ชิวฺหญฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิญฺญาณํ…เป.…

‘‘กายญฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ โผฏฺฐพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ กายวิญฺญาณํ…เป.…ฯ

‘‘มนญฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วาฯ โส สุขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ สมาโน นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ ตสฺส ราคานุสโย นานุเสติฯ ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ สมาโน น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชติฯ ตสฺส ปฏิฆานุสโย นานุเสติฯ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ สมาโน ตสฺสา เวทนาย สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ตสฺส อวิชฺชานุสโย นานุเสติฯ โส วต, ภิกฺขเว, สุขาย เวทนาย ราคานุสยํ ปหาย ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสยํ ปฏิวิโนเทตฺวา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสยํ สมูหนิตฺวา อวิชฺชํ ปหาย วิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร ภวิสฺสตีติ – ฐานเมตํ วิชฺชติฯ

[427] ‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิํ [จกฺขุสฺมิมฺปิ (สฺยา. กํ.) เอวมิตเรสุปิ] นิพฺพินฺทติ, รูเปสุ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิญฺญาเณ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเส นิพฺพินฺทติ, เวทนาย นิพฺพินฺทติ, ตณฺหาย นิพฺพินฺทติฯ โสตสฺมิํ นิพฺพินฺทติ, สทฺเทสุ นิพฺพินฺทติ…เป.… ฆานสฺมิํ นิพฺพินฺทติ, คนฺเธสุ นิพฺพินฺทติ… ชิวฺหาย นิพฺพินฺทติ, รเสสุ นิพฺพินฺทติ… กายสฺมิํ นิพฺพินฺทติ, โผฏฺฐพฺเพสุ นิพฺพินฺทติ… มนสฺมิํ นิพฺพินฺทติ, ธมฺเมสุ นิพฺพินฺทติ, มโนวิญฺญาเณ นิพฺพินฺทติ, มโนสมฺผสฺเส นิพฺพินฺทติ, เวทนาย นิพฺพินฺทติ, ตณฺหาย นิพฺพินฺทติฯ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ , วิราคา วิมุจฺจติฯ

วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติฯ ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติฯ

อิทมโวจ ภควาฯ อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติฯ อิมสฺมิํ โข ปน เวยฺยากรณสฺมิํ ภญฺญมาเน สฏฺฐิมตฺตานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสูติฯ

ฉฉกฺกสุตฺตํ นิฏฺฐิตํ ฉฏฺฐํฯ

7. มหาสฬายตนิกสุตฺตํ

[428] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ – ‘‘มหาสฬายตนิกํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิฯ ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –

[429] ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ, รูเป อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ, จกฺขุวิญฺญาณํ อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ, จกฺขุสมฺผสฺสํ อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ, ยมิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ, จกฺขุสฺมิํ สารชฺชติ, รูเปสุ สารชฺชติ, จกฺขุวิญฺญาเณ สารชฺชติ, จกฺขุสมฺผสฺเส สารชฺชติ, ยมิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ สารชฺชติฯ

‘‘ตสฺส สารตฺตสฺส สํยุตฺตสฺส สมฺมูฬฺหสฺส อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต อายติํ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา อุปจยํ คจฺฉนฺติฯ ตณฺหา จสฺส โปโนพฺภวิกา นนฺทีราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, สา จสฺส ปวฑฺฒติฯ ตสฺส กายิกาปิ ทรถา ปวฑฺฒนฺติ, เจตสิกาปิ ทรถา ปวฑฺฒนฺติ; กายิกาปิ สนฺตาปา ปวฑฺฒนฺติ , เจตสิกาปิ สนฺตาปา ปวฑฺฒนฺติ; กายิกาปิ ปริฬาหา ปวฑฺฒนฺติ, เจตสิกาปิ ปริฬาหา ปวฑฺฒนฺติฯ โส กายทุกฺขมฺปิ [กายิกทุกฺขมฺปิ (สฺยา. กํ.), กายิกํ ทุกฺขมฺปิ (ก.)] เจโตทุกฺขมฺปิ ปฏิสํเวเทติฯ