เมนู

วินยปญฺญตฺติยาจนกถา

[18] วินยปญฺญตฺติยาติ ปุพฺเพ อปญฺญตฺตสิกฺขาปทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เถโร หิ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานิ ฐเปตฺวา อิทานิ ปญฺญเปตพฺพสิกฺขาปทานิ ปาติโมกฺขุทฺเทสญฺจ สนฺธาย ‘‘เอตสฺส ภควา กาโล, เอตสฺส สุคต กาโล, ยํ ภควา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปยฺย, อุทฺทิเสยฺย ปาติโมกฺข’’นฺติ (ปารา. 21) อาหฯ ภควตาปิ –

‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน ปุพฺเพ อปฺปตรานิ เจว สิกฺขาปทานิ อเหสุํ, พหุตรา จ ภิกฺขู อญฺญาย สณฺฐหิํสุฯ โก ปน, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน เอตรหิ พหุตรานิ เจว สิกฺขาปทานิ โหนฺติ, อปฺปตรา จ ภิกฺขู อญฺญาย สณฺฐหนฺตีติฯ เอวเมตํ, ภทฺทาลิ, โหติ, สตฺเตสุ หายมาเนสุ สทฺธมฺเม อนฺตรธายมาเน พหุตรานิ เจว สิกฺขาปทานิ โหนฺติ, อปฺปตรา จ ภิกฺขู อญฺญาย สณฺฐหนฺตีติฯ น ตาว, ภทฺทาลิ, สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปติ, ยาว น อิเธกจฺเจ อาสวฏฺฐานียา ธมฺมา สงฺเฆ ปาตุภวนฺตี’’ติ –

อิมสฺมิํ ภทฺทาลิสุตฺเต (ม. นิ. 2.145) วิย เอกจฺเจสุ ปญฺญตฺเตสุปิ ตโต ปรํ ปญฺญเปตพฺพานิ สนฺธาย ‘‘น ตาว, สาริปุตฺต, สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตี’’ติ วุตฺตํฯ อิเธว จ อฏฺฐกถายํ ‘‘สามมฺปิ ปจนํ สมณสารุปฺปํ น โหติ, น จ วฏฺฏตี’’ติ วจนํ ‘‘รตฺติจฺเฉโท วา วสฺสจฺเฉโท วา น กโต’’ติ วจนญฺจ ปุพฺเพ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานํ สพฺภาเว ปมาณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เสสสิกฺขาปทานญฺเจว ปาติโมกฺขุทฺเทสสฺส จ เถรสฺส อายาจเนน ปญฺญตฺตตฺตา ‘‘มูลโต ปภุติ นิทานํ ทสฺเสตุ’’นฺติ อาหฯ รโหคตสฺสาติ รโห ชนวิวิตฺตํ ฐานํ อุปคตสฺสฯ เตน คณสงฺคณิกาภาเวน เถรสฺส กายวิเวกมาหฯ ปฏิสลฺลีนสฺสาติ นานารมฺมณจารโต จิตฺตสฺส นิวตฺติยา ปฏิ สมฺมเทว นิลีนสฺส ตตฺถ อวิสฏจิตฺตสฺสฯ เตน จิตฺตสงฺคณิกาภาเวนสฺส ปุพฺพภาคิยํ จิตฺตวิเวกมาหฯ จิรนฺติ กาลาเปกฺขํ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ จิราติ จิรกาลยุตฺตา ฐิติ อเภเทน วุตฺตาฯ

เอตํ น สกฺโกตีติ เอตํ วินิจฺฉินิตุํ น สกฺโกติฯ อฏฺฐกถายํ วุตฺตนยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เถรวาทํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหาปทุมตฺเถโร ปนา’’ติอาทิฯ อฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘น สกฺโกตี’’ติ อิทํ ยสฺมา ชานมาโนปิ สมฺมเทว ปริจฺฉินฺทิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ โสฬสวิธาย ปญฺญาย มตฺถกํ ปตฺตสฺสาติ มชฺฌิมนิกาเย อนุปทสุตฺตนฺตเทสนาย (ม. นิ. 3.93) –

‘‘มหาปญฺโญ ภิกฺขเว สาริปุตฺโต, ปุถุปญฺโญ ภิกฺขเว สาริปุตฺโต, หาสปญฺโญ ภิกฺขเว สาริปุตฺโต, ชวนปญฺโญ ภิกฺขเว สาริปุตฺโต, ติกฺขปญฺโญ ภิกฺขเว สาริปุตฺโต, นิพฺเพธิกปญฺโญ ภิกฺขเว สาริปุตฺโต’’ติ –

เอวมาคตา มหาปญฺญาทิกา ฉ, ตสฺมิํเยว สุตฺเต อาคตา นวานุปุพฺพวิหารสมาปตฺติปญฺญา, อรหตฺตมคฺคปญฺญาติ อิมาสํ โสฬสปฺปเภทานํ ปญฺญานํ สาวกวิสเย อุกฺกฏฺฐโกฏิปฺปตฺตสฺสฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ภควา วิปสฺสีอาทีนํ สตฺตนฺนํเยว พุทฺธานํ พฺรหฺมจริยสฺส จิรฏฺฐิติกาจิรฏฺฐิติกภาวํ กเถสิ, น พุทฺธวํสเทสนายํ วิย ปญฺจวีสติยา พุทฺธานํ, ตโต วา ปน ภิยฺโยติ? เยสํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปฏิเวธสาสนํ เอกํสโต นิจฺฉเยน อชฺชาปิ ธรติ, น อนฺตรหิตํ, เต เอว กิตฺเตนฺโต วิปสฺสีอาทีนํเยว ภควนฺตานํ พฺรหฺมจริยสฺส จิรฏฺฐิติกาจิรฏฺฐิติกภาวํ อิธ กเถสิฯ เตสํเยว หิ สาวกา ตทา เจว เอตรหิ จ สุทฺธาวาสภูมิยํ ฐิตา, น อญฺเญสํ ปรินิพฺพุตตฺตาฯ สิทฺธตฺถติสฺสผุสฺสานํ กิร พุทฺธานํ สาวกา สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปนฺนา อุปฺปตฺติสมนนฺตรเมว อิมสฺมิํ สาสเน อุปกาทโย วิย อรหตฺตํ อธิคนฺตฺวา น จิรสฺเสว ปรินิพฺพายิํสุ, น ตตฺถ ตตฺถ สาวกา ยาวตายุกํ อฏฺฐํสูติ วทนฺติฯ อปุพฺพาจริมนิยโม ปน อปราปรํ สํสรณกสตฺตาวาสวเสน เอกิสฺสา โลกธาตุยา อิจฺฉิโตติ น เตเนตํ วิรุชฺฌตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[19] อสาธารโณ เหตุ, สาธารโณ ปจฺจโยติ เอวมาทิวิภาเคน อิธ ปโยชนํ นตฺถิ, วิปสฺสีอาทีนํ ปน พฺรหฺมจริยสฺส อจิรฏฺฐิติกตาย จิรฏฺฐิติกตาย จ การณปุจฺฉาปรตฺตา โจทนายาติ อาห ‘‘เหตุ ปจฺจโยติ อุภยเมตํ การณาธิวจน’’นฺติฯ

หิโนติ เตน ผลนฺติ เหตูติ กรณสาธโนยํ เหตุสทฺโทติ อาห ‘‘เตน ตสฺส ผล’’นฺติอาทิฯ กตฺตุสาธโนปิ เหตุสทฺโท โน น ยุชฺชติ หิโนติ ผลสฺส เหตุภาวํ อุปคจฺฉตีติ เหตูติฯ ตํ ปฏิจฺจ เอติ ปวตฺตตีติ ตํ การณํ ปฏิจฺจ ตสฺส ผลํ เอติ ปวตฺตติ นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถฯ

กิลาสุโน อเหสุนฺติ อปฺโปสฺสุกฺกา อเหสุํ, นิรุสฺสาหา อเหสุนฺติ อตฺโถฯ สา ปน นิรุสฺสาหตา น อาลสิยวเสนาติ อาห ‘‘น อาลสิยกิลาสุโน’’ติ, อาลสิยวเสน กิลาสุโน นาเหสุนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ อาลสิยํ วาติ อิมินา ถินมิทฺธวสปฺปวตฺตานํ อกุสลานํ อภาวมาหฯ โอสนฺนวีริยตา วาติ อิมินา ปน ‘‘อาลสิยาภาเวปิ อนฺตมโส อนฺนภารเนสาทานมฺปิ สกฺกจฺจํเยว ธมฺมํ เทเสตี’’ติ วจนโต ยสฺส กสฺสจิปิ ธมฺมเทสนาย นิรุสฺสาหตา นตฺถีติ ทีเปติ สพฺเพสํ สมเกเนว อุสฺสาเหน ธมฺมเทสนาย ปวตฺตนโตฯ เตนาห ‘‘พุทฺธา หี’’ติอาทิฯ โอสนฺนวีริยาติ โอหีนวีริยา, อปฺโปสฺสุกฺกาติ อตฺโถฯ อุสฺสนฺนวีริยาติ อธิกวีริยา, มหุสฺสาหาติ อตฺโถฯ เวเคนาติ ชเวนฯ ธมฺเม ครุ เอเตสนฺติ ธมฺมครุโนฯ ธมฺเม คารวเมเตสนฺติ ธมฺมคารวาฯ วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล อสีติ วสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ สิขิสฺส สตฺตติ วสฺสสหสฺสานิ, เวสฺสภุสฺส สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณนฺติ อาห ‘‘เตสํ กิร กาเล ทีฆายุกา สตฺตา’’ติฯ อภิสเมนฺตีติ ปฏิวิชฺฌนฺติฯ

นิทฺโทสตายาติ วีติกฺกมโทสสฺส อภาวโตฯ ‘‘อิมสฺมิํ วีติกฺกเม อยํ นาม อาปตฺตี’’ติ เอวํ อาปตฺติวเสน อปญฺญเปตฺวา ‘‘ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.8, 194) ธมฺมเทสนาวเสน โอวาทสิกฺขาปทานํเยว ปญฺญตฺตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สตฺตาปตฺติกฺขนฺธวเสน อาณาสิกฺขาปทํ อปญฺญตฺต’’นฺติฯ ฉนฺนํ ฉนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยนาติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ อถ วา ฉนฺนํ ฉนฺนํ วสฺสานํ โอสานทิวสํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘สกิํ สกิ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ตทเปกฺขมิทํ สามิวจนํฯ สกลชมฺพุทีเป สพฺโพปิ ภิกฺขุสงฺโฆ เอกสฺมิํเยว ฐาเน อุโปสถํ อกาสีติ สมฺพนฺโธฯ กตมํ ตํ ฐานนฺติ อาห ‘‘พนฺธุมติยา ราชธานิยา’’ติอาทิฯ

อิสิปตนํ เตน สมเยน เขมํ นาม อุยฺยานํ โหติ, มิคานํ ปน อภยวาสตฺถาย ทินฺนตฺตา มิคทาโยติ วุจฺจติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เขเม มิคทาเย’’ติฯ

อพฺโพกิณฺณานิ ทสปิ วีสติปิ ภิกฺขุสหสฺสานิ วสนฺตีติ วิสภาคปุคฺคเลหิ อสํสฏฺฐานิ ทสปิ วีสติปิ ภิกฺขูนํ สหสฺสานิ วสนฺติฯ ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เต สพฺเพปิ ทฺวาทสสหสฺสภิกฺขุคณฺหนกา มหาวิหารา อภยคิริเจติยปพฺพตจิตฺตลปพฺพตวิหารสทิสา จ อเหสุ’’นฺติ วุตฺตํฯ อุโปสถาโรจิกาติ อุโปสถาโรจนกาฯ ตา กิร เทวตา เอกมฺหิ วสฺเส นิกฺขนฺเต ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา อาโรเจนฺติ ‘‘นิกฺขนฺตํ โข, มาริสา, เอกํ วสฺสํ, ปญฺจ ทานิ วสฺสานิ เสสานิ, ปญฺจนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน พนฺธุมตี ราชธานี อุปสงฺกมิตพฺพา ปาติโมกฺขุทฺเทสายา’’ติฯ ตถา ทฺวีสุ วสฺเสสุ นิกฺขนฺเตสุ ‘‘นิกฺขนฺตานิ โข, มาริสา, ทฺเว วสฺสานิ , จตฺตาริ วสฺสานิ เสสานิ, จตุนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน พนฺธุมตี ราชธานี อุปสงฺกมิตพฺพา ปาติโมกฺขุทฺเทสายา’’ติ อาโรเจนฺติฯ อิมินาว นเยน ตีสุ จตูสุ ปญฺจสุ วสฺเสสุ อติกฺกนฺเตสุ อาโรเจนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มาริสา เอกํ วสฺสํ อติกฺกนฺต’’นฺติอาทิฯ สานุภาวาติ อิทฺธานุภาเวน สานุภาวาฯ เต กิร ภิกฺขูติ เย เทวตานุภาเวน คจฺฉนฺติ, เต สนฺธาย วทติฯ ปาจีนสมุทฺทนฺเตติ ปาจีนสมุทฺทสฺส สมีปเทเสฯ คมิยวตฺตนฺติ คมิเกหิ กาตพฺพํ เสนาสนปฏิชคฺคนาทิวตฺตํฯ อุโปสถคฺคนฺติ อุโปสถกรณฏฺฐานํฯ คตาว โหนฺตีติ เทวตานุภาเวน คตา เอว โหนฺติฯ เตติ อตฺตโน อตฺตโน อานุภาเวน เทวตานุภาเวน จ คตา สพฺเพปิฯ

ขนฺตี ปรมนฺติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.90; ธ. ป. อฏฺฐ. 2.185) ปรูปวาทํ ปราปการํ สีตุณฺหาทิเภทญฺจ คุโณปโรธํ ขมติ สหติ อธิวาเสตีติ ขนฺติฯ สา ปน สีลาทีนํ ปฏิปกฺขธมฺเม สวิเสสํ ตปติ สนฺตปติ วิธมตีติ ปรมํ อุตฺตมํ ตโปฯ ติติกฺขนํ ขมนํ ติติกฺขาฯ ขนฺติยาเยเวตํ เววจนํฯ อกฺขรจินฺตกา หิ ขมายํ ติติกฺขาสทฺทํ วณฺเณนฺติ, ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘ติติกฺขาสงฺขาตา อธิวาสนขนฺติ นาม อุตฺตมํ ตโป’’ติฯ

นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ พุทฺธาติ ภเวน ภวนฺตรํ วินาติ ภวนิกนฺติภาเวน สํสิพฺพติ, สตณฺหสฺเสว วา อายติํ ปุนพฺภวภาวโต ผเลน สทฺธิํ กมฺมํ วินาติ สํสิพฺพตีติ วานนฺติ สงฺขฺยํ คตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ ตตฺถ ตสฺสา สพฺพโส อภาวโตฯ ตํ นิพฺพานํ ปน สนฺตปณีตนิปุณสิวเขมาทินา สพฺพากาเรน ปรมนฺติ วทนฺติ พุทฺธาฯ

น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตีติ โย อธิวาสนขนฺติรหิตตฺตา ปรํ อุปฆาเตติ พาธติ วิหิํสติ, โส ปพฺพชิโต นาม น โหติ ปพฺพาเชตพฺพธมฺมสฺส อปพฺพาชนโตฯ จตุตฺถปาโท ปน ตติยปาทสฺเสว เววจนํ อนตฺถนฺตรตฺตาฯ ‘‘น หิ ปพฺพชิโต’’ติ เอตสฺส หิ ‘‘น สมโณ โหตี’’ติ เววจนํฯ ‘‘ปรูปฆาตี’’ติ เอตสฺส ‘‘ปรํ วิเหฐยนฺโต’’ติ เววจนํฯ อถ วา ปรูปฆาตีติ สีลูปฆาตีฯ สีลญฺหิ อุตฺตมฏฺเฐน ‘‘ปร’’นฺติ วุจฺจติ ปรสทฺทสฺส เสฏฺฐวาจกตฺตา ‘‘ปุคฺคลปโรปรญฺญู’’ติอาทีสุ วิยฯ โย จ สมโณ ปรํ ยํ กญฺจิ สตฺตํ วิเหฐยนฺโต ปรูปฆาตี โหติ อตฺตโน สีลวินาสโก, โส ปพฺพชิโต นาม น โหตีติ อตฺโถฯ อถ วา โย อธิวาสนขนฺติยา อภาวา ปรูปฆาตี โหติ, ปรํ อนฺตมโส ฑํสมกสมฺปิ ชีวิตา โวโรเปติ, โส น หิ ปพฺพชิโตฯ กิํ การณา? ปาปมลสฺส อปพฺพาชิตตฺตา อนีหฏตฺตาฯ ‘‘ปพฺพาชยมตฺตโน มลํ, ตสฺมา ปพฺพชิโตติ วุจฺจตี’’ติ (ธ. ป. 388) อิทญฺหิ ปพฺพชิตลกฺขณํ ฯ โยปิ นเหว โข อุปฆาเตติ น มาเรติ, อปิจ ทณฺฑาทีหิ วิเหเฐติ, โสปิ ปรํ วิเหฐยนฺโต สมโณ น โหติฯ กิํการณา? วิเหสาย อสมิตตฺตาฯ สมิตตฺตา สมโณติ วุจฺจตีติ อิทญฺหิ สมณลกฺขณํฯ ‘‘สมิตตฺตา หิ ปาปานํ, สมโณติ ปวุจฺจตี’’ติ (ธ. ป. 265) หิ วุตฺตํฯ

อปิจ ภควา ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺโต ปาติโมกฺขกถาย จ สีลปฺปธานตฺตา สีลสฺส จ วิเสสโต โทโส ปฏิปกฺโขติ ตสฺส นิคฺคณฺหนวิธิํ ทสฺเสตุํ อาทิโต ‘‘ขนฺตี ปรมํ ตโป’’ติ อาหฯ เตน อนิฏฺฐสฺส ปฏิหนนูปาโย วุตฺโต, ติติกฺขาคฺคหเณน ปน อิฏฺฐสฺส, ตทุภเยนปิ อุปฺปนฺนํ อรติํ อุปฺปนฺนํ รติํ อภิภุยฺย วิหรตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ ตณฺหาวานสฺส วูปสมนโต นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ พุทฺธาฯ ตตฺถ ขนฺติคฺคหเณน ปโยควิปตฺติยา อภาโว ทสฺสิโต, ติติกฺขาคฺคหเณน อาสยวิปตฺติยา อภาโวฯ ตถา ขนฺติคฺคหเณน ปราปราธสหตา, ติติกฺขาคฺคหเณน ปเรสุ อนปรชฺฌนา ทสฺสิตาฯ

เอวํ การณมุเขน อนฺวยโต ปาติโมกฺขํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ พฺยติเรกโต ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน ยถา สตฺตานํ ชีวิตา โวโรปนํ ปรํ ปาณิเลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ วิเหฐนญฺจ ‘‘ปรูปฆาโต ปรํ วิเหฐน’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ เตสํ สาปเตยฺยาวหรณํ ปรามสนํ วิสํวาทนํ อญฺญมญฺญเภทนํ ผรุสวจเนน มมฺมฆฏฺฏนํ นิรตฺถกวิปฺปลาโป ปรสนฺตกาภิชฺฌานํ อุจฺเฉทจินฺตนํ มิจฺฉาภินิเวสนญฺจ อุปฆาโต ปรวิเหฐนญฺจ โหตีติ ยสฺส กสฺสจิ อกุสลสฺส กมฺมปถสฺส กมฺมสฺส จ กรเณน ปพฺพชิโต สมโณ จ น โหตีติ ทสฺเสติฯ

ทุติยคาถาย สพฺพปาปสฺสาติ สพฺพากุสลสฺส สพฺพสฺสปิ ทฺวาทสากุสลสฺส สพฺพจิตฺตุปฺปาทสงฺคหิตสฺส สาวชฺชธมฺมสฺสฯ อกรณนฺติ อนุปฺปาทนํฯ กรณญฺหิ นาม ตสฺส อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทนนฺติ ตปฺปฏิกฺเขปโต อกรณํ อนุปฺปาทนํฯ กุสลสฺสาติ จตุภูมิกกุสลสฺสฯ ‘‘กุสลสฺสา’’ติ หิ อิทํ ‘‘เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ วกฺขมานตฺตา อริยมคฺคธมฺเม เตสญฺจ สมฺภารภูเต เตภูมิกกุสเล ธมฺเม โพเธติฯ อุปสมฺปทาติ อุปสมฺปาทนํฯ ตํ ปน อตฺถโต ตสฺส กุสลสฺส สมธิคโม ปฏิลาโภฯ สจิตฺตปริโยทปนนฺติ อตฺตโน จิตฺตสฺส โชตนํ จิตฺตสฺส ปภสฺสรภาวกรณํ สพฺพโส ปริโสธนํฯ ตํ ปน อรหตฺเตน โหติฯ เอตฺถ จ ยสฺมา อคฺคมคฺคสมงฺคิโน จิตฺตํ สพฺพโส ปริโยทปียติ นาม, อคฺคผลกฺขเณ ปน ปริโยทปิตํ โหติ ปุน ปริโยทเปตพฺพตาย อภาวโต, ตสฺมา ปรินิฏฺฐิตปริโยทปนตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตํ ปน อรหตฺเตน โหตี’’ติฯ อิติ สีลสํวเรน สพฺพปาปํ ปหาย โลกิยโลกุตฺตราหิ สมถวิปสฺสนาหิ กุสลํ สมฺปาเทตฺวา อรหตฺตผเลน จิตฺตํ ปริโยทเปตพฺพนฺติ เอตํ พุทฺธานํ สาสนํ โอวาโท อนุสิฏฺฐิฯ

ตติยคาถาย อนุปวาโทติ วาจาย กสฺสจิ อนุปวทนํฯ อนุปฆาโตติ กาเยน มนสา จ กสฺสจิ อุปฆาตากรณํ มนสาปิ ปเรสํ อนตฺถจินฺตนาทิวเสน อุปฆาตกรณสฺส วชฺเชตพฺพตฺตาฯ ปาติโมกฺเขติ ยํ ตํ ปอติโมกฺขํ อติปโมกฺขํ อุตฺตมํ สีลํ, ปาติ วา สุคติภเยหิ โมกฺเขติ ทุคฺคติภเยหิ, โย วา นํ ปาติ, ตํ โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ ปาติโมกฺเข จฯ สํวโรติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อวีติกฺกมลกฺขโณ สํวโรฯ มตฺตญฺญุตาติ โภชเน มตฺตญฺญุตา ปฏิคฺคหณปริโภควเสน ปมาณญฺญุตาฯ ปนฺตญฺจ สยนาสนนฺติ ชนสงฺฆฏฺฏวิรหิตํ นิชฺชนสมฺพาธํ วิวิตฺตํ เสนาสนญฺจฯ

เอตฺถ ทฺวีหิเยว ปจฺจเยหิ จตุปจฺจยสนฺโตโส ทีปิโตติ เวทิตพฺโพ ปจฺจยสนฺโตสสามญฺเญน อิตรทฺวยสฺสปิ ลกฺขณหารนเยน โชติตภาวโตฯ อธิจิตฺเต จ อาโยโคติ วิปสฺสนาปาทกํ อฏฺฐสมาปตฺติจิตฺตํ อธิจิตฺตํ, ตโตปิ จ มคฺคผลจิตฺตเมว อธิจิตฺตํ, ตสฺมิํ ยถาวุตฺเต อธิจิตฺเต อาโยโค จ, อนุโยโคติ อตฺโถฯ เอตํ พุทฺธาน สาสนนฺติ เอตํ ปรสฺส อนุปวทนํ อนุปฆาตนํ ปาติโมกฺเข สํวโร ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ มตฺตญฺญุตา วิวิตฺตเสนาสนเสวนํ อธิจิตฺตานุโยโค จ พุทฺธานํ สาสนํ โอวาโท อนุสิฏฺฐิฯ

อิมา ปน สพฺพพุทฺธานํ ปาติโมกฺขุทฺเทสคาถา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘เอเตเนว อุปาเยนา’’ติอาทิฯ ยาว สาสนปริยนฺตาติ ธรมานกพุทฺธานํ อนุสาสนปริยนฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ยาว พุทฺธา ธรนฺติ, ตาว อุทฺทิสิตพฺพตํ อาคจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ โอวาทปาติโมกฺขญฺหิ พุทฺธาเยว อุทฺทิสนฺติ, น สาวกาฯ ปฐมโพธิยํเยว อุทฺเทสมาคจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ปฐมโพธิ เจตฺถ วีสติวสฺสปริจฺฉินฺนาติ มหาคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ตญฺจ เหฏฺฐา อฏฺฐกถายเมว ‘‘ภควโต หิ ปฐมโพธิยํ วีสติวสฺสนฺตเร นิพทฺธุปฏฺฐาโก นาม นตฺถี’’ติ กถิตตฺตา ‘‘ปฐมโพธิ นาม วีสติวสฺสานี’’ติ คเหตฺวา วุตฺตํฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘ปญฺจจตฺตาลีสาย วสฺเสสุ อาทิโต ปนฺนรส วสฺสานิ ปฐมโพธี’’ติ วุตฺตํฯ เอวญฺจ สติ มชฺเฌ ปนฺนรส วสฺสานิ มชฺฌิมโพธิ, อนฺเต ปนฺนรส วสฺสานิ ปจฺฉิมโพธีติ ติณฺณํ โพธีนํ สมปฺปมาณตา สิยาติ ตมฺปิ ยุตฺตํฯ ปนฺนรสตฺติเกน หิ ปญฺจจตฺตาลีส วสฺสานิ ปูเรนฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ปนฺนรสวสฺสปฺปมาณาย ปฐมโพธิยา วีสติวสฺเสสุเยว อนฺโตคธตฺตา ‘‘ปฐมโพธิยํ วีสติวสฺสนฺตเร’’ติ วุตฺตนฺติ เอวมฺปิ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ

นนุ จ กานิจิ สิกฺขาปทานิ ปญฺญเปตฺวาปิ น ตาว อาณาปาติโมกฺขํ อนุญฺญาตํ ปจฺฉา เถรสฺส อายาจเนน อนุญฺญาตตฺตา, ตสฺมา กถเมตํ วุตฺตํ ‘‘สิกฺขาปทปญฺญตฺติกาลโต ปน ปภุติ อาณาปาติโมกฺขเมว อุทฺทิสียตี’’ติ, ยทิปิ กานิจิ สิกฺขาปทานิ ปญฺญเปตฺวาว อาณาปาติโมกฺขํ น อนุญฺญาตํ, ตถาปิ อปญฺญตฺเต สิกฺขาปเท อาณาปาติโมกฺขํ นตฺถิ, กินฺตุ ปญฺญตฺเตเยวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สิกฺขาปทปญฺญตฺติกาลโต ปน ปภุตี’’ติ วุตฺตํฯ

ปุพฺพาราเมติ สาวตฺถิยา ปาจีนทิสาภาเค กตตฺตา เอวํลทฺธโวหาเร มหาวิหาเรฯ มิคารมาตุปาสาเทติ มิคารเสฏฺฐิโน มาตุฏฺฐานิยตฺตา มิคารมาตาติ สงฺขฺยํ คตาย วิสาขามหาอุปาสิกาย การิเต ปาสาเทฯ อฏฺฐานนฺติ เหตุปฏิกฺเขโปฯ อนวกาโสติ ปจฺจยปฏิกฺเขโปฯ อุภเยนปิ การณเมว ปฏิกฺขิปติฯ นฺติ เยน การเณนฯ

เตสนฺติ ภิกฺขูนํฯ สมฺมุขสาวกานํ สนฺติเก ปพฺพชิตาติ สพฺพนฺติมานํ สุภทฺทสทิสานํ สมฺมุขสาวกานํ สนฺติเก ปพฺพชิเต สนฺธาย วทติฯ ขตฺติยกุลาทิวเสเนว วิวิธา กุลาติ สมฺพนฺโธฯ อุจฺจนีจอุฬารุฬารโภคาทิกุลวเสน วาติ อุจฺจนีจกุลวเสน อุฬารุฬารโภคาทิกุลวเสน วาติ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ ขตฺติยพฺราหฺมณวเสน วา ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติกานํ วเสน วา อุจฺจกุลตา เวทิตพฺพา, เสสานํ วเสน นีจกุลตาอุฬารุฬารโภคาทิกุลวเสน วาติ อุฬารตรตมอุปโภควนฺตาทิกุลวเสนฯ อุฬาราติสยโชตนตฺถญฺหิ ปุน อุฬารคฺคหณํ ‘‘ทุกฺขทุกฺข’’นฺติอาทีสุ วิยฯ อาทิ-สทฺเทน อุฬารานุฬารานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ

พฺรหฺมจริยํ รกฺขนฺตีติ วุตฺตเมวตฺถํ ปกาเสตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิรํ ปริยตฺติธมฺมํ ปริหรนฺตี’’ติฯ อปญฺญตฺเตปิ สิกฺขาปเท ยทิ สมานชาติอาทิกา สิยุํ, อตฺตโน อตฺตโน กุลานุคตคนฺถํ วิย น นาเสยฺยุํฯ ยสฺมา ปน สิกฺขาปทมฺปิ อปญฺญตฺตํ, อิเม จ ภิกฺขู น สมานชาติอาทิกา, ตสฺมา วินาเสสุนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา เอกนามา…เป.… ตสฺมา อญฺญมญฺญํ วิเหเฐนฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ กสฺมา จิรฏฺฐิติกวาเรปิ ‘‘นานานามา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ? สติปิ เตสํ นานาชจฺจาทิภาเว สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา เอว สาสนสฺส จิรปฺปวตฺตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ สิกฺขาปทปญฺญตฺติวเสเนว สาสนสฺส จิรปฺปวตฺติฯ ยสฺมา พุทฺธา อตฺตโน ปรินิพฺพานโต อุทฺธมฺปิ วิเนตพฺพสตฺตสมฺภเว สติ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปนฺติ, อสติ น ปญฺญเปนฺติ, ตสฺมาติ เวทิตพฺโพฯ ยถา กายวจีทฺวารสงฺขาตํ วิญฺญตฺติํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปวตฺตมานมฺปิ จิตฺตํ ตสฺสาเยว วิญฺญตฺติยา วเสน ปวตฺตนโต ‘‘กายวจีทฺวาเรหิ ปวตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา ตนฺติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํฯ วคฺคสงฺคหปณฺณาสสงฺคหาทีหีติ สีลกฺขนฺธวคฺคมหาวคฺคาทิวคฺคสงฺคหวเสน มูลปณฺณาสมอฌมปณฺณาสาทิปณฺณาสสงฺคหวเสนฯ อาทิ-สทฺเทน สํยุตฺตาทิสงฺคโห เวทิตพฺโพฯ

เอวํ วิตกฺเกถ, มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถาติ เอตฺถ เอวนฺติ ยถานุสิฏฺฐาย อนุสาสนิยา วิธิวเสน ปฏิเสธนวเสน จ ปวตฺติตาการปรามสนํ, สา จ สมฺมาวิตกฺกานํ มิจฺฉาวิตกฺกานญฺจ ปวตฺติอาการทสฺสนวเสน ปวตฺตติ อตฺถอานิสํสสฺส อาทีนวสฺส จ วิภาวนตฺถํฯ เตนาห ‘‘เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย ตโย วิตกฺเก วิตกฺเกถา’’ติอาทิฯ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อพฺยาปาทวิตกฺกอวิหิํสาวิตกฺกานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ เนกฺขมฺมํ วุจฺจติ โลภโต นิกฺขนฺตตฺตา อโลโภ, นีวรเณหิ นิกฺขนฺตตฺตา ปฐมชฺฌานํ, สพฺพากุสเลหิ นิกฺขนฺตตฺตา สพฺโพ กุสโล ธมฺโม, สพฺพสงฺขเตหิ นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพานํ, อุปนิสฺสยโต สมฺปโยคโต อารมฺมณกรณโต จ เนกฺขมฺเมน ปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก เนกฺขมฺมวิตกฺโก, สมฺมาสงฺกปฺโปฯ โส อสุภชฺฌานสฺส ปุพฺพภาเค กามาวจโร โหติ, อสุภชฺฌาเน รูปาวจโร, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตโรฯ พฺยาปาทสฺส ปฏิปกฺโข อพฺยาปาโท, กญฺจิปิ น พฺยาปาเทนฺติ เอเตนาติ วา อพฺยาปาโท, เมตฺตาฯ ยถาวุตฺเตน อพฺยาปาเทน ปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโกฯ โส เมตฺตาฌานสฺส ปุพฺพภาเค กามาวจโร โหติ, เมตฺตาภาวนาวเสน อธิคเต ปฐมชฺฌาเน รูปาวจโร, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตโรฯ วิหิํสาย ปฏิปกฺขา, น วิหิํสนฺติ วา เอตาย สตฺเตติ อวิหิํสา, กรุณาฯ ตาย ปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อวิหิํสาวิตกฺโกฯ โส กรุณาฌานสฺส ปุพฺพภาเค กามาวจโร, กรุณาภาวนาวเสน อธิคเต ปฐมชฺฌาเน รูปาวจโร, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตโรฯ

นนุ จ อโลภาโทสาโมหานํ อญฺญมญฺญาวิรหโต เนสํ วเสน อุปฺปชฺชนกานํ อิเมสํ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทีนํ อญฺญมญฺญํ อสงฺกรโต ววตฺถานํ น โหตีติ? โน น โหติฯ ยทา หิ อโลโภ ปธาโน โหติ นิยมิตปริณตสมุทาจาราทิวเสน, ตทา อิตเร ทฺเว ตทนฺวายิกา ภวนฺติฯ ตถา หิ ยทา อโลภปฺปธาโน เนกฺขมฺมครุโก จิตฺตุปฺปาโท โหติ, ตทา ลทฺธาวสโร เนกฺขมฺมวิตกฺโก ปติฏฺฐหติฯ ตํสมฺปยุตฺตสฺส ปน อโทสลกฺขณสฺส อพฺยาปาทสฺส วเสน โย ตสฺเสว อพฺยาปาทวิตกฺกภาโว สมฺภเวยฺย, สติ จ อพฺยาปาทวิตกฺกภาเว กสฺสจิปิ อวิเหฐนชาติกตาย อวิหิํสาวิตกฺกภาโว จ สมฺภเวยฺยฯ

เต อิตเร ทฺเว ตสฺเสว เนกฺขมฺมวิตกฺกสฺส อนุคามิโน สรูปโต อทิสฺสนโต ตสฺมิํ สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺตีติ อนุมาเนยฺยา ภวนฺติฯ เอวเมว ยทา เมตฺตาปธาโน จิตฺตุปฺปาโท โหติ, ตทา อิตเร ทฺเว ตทนฺวายิกา ภวนฺติฯ ยทา กรุณาปธาโน จิตฺตุปฺปาโท โหติ, ตทา อิตเร ทฺเว ตทนฺวายิกา ภวนฺติฯ

กามวิตกฺกาทโยติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน พฺยาปาทวิตกฺกวิหิํสาวิตกฺกานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ กามปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก กามวิตกฺโกฯ เอตฺถ หิ ทฺเว กามา วตฺถุกาโม จ กิเลสกาโม จฯ ตตฺถ วตฺถุกามปกฺเข อารมฺมณวเสน กาเมหิ ปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก กามวิตกฺโก, กิเลสกามปกฺเข ปน สมฺปโยควเสน กาเมน ปฏิสํยุตฺโตติ โยเชตพฺพํฯ พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโกฯ วิหิํสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก วิหิํสาวิตกฺโกฯ เตสุ ทฺเว สตฺเตสุปิ สงฺขาเรสุปิ อุปฺปชฺชนฺติฯ กามวิตกฺโก หิ ปิเย มนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา วิตกฺเกนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, พฺยาปาทวิตกฺโก อปฺปิเย อมนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา กุชฺฌิตฺวา โอโลกนกาลโต ปฏฺฐาย ยาว วินาสนา อุปฺปชฺชติ, วิหิํสาวิตกฺโก สงฺขาเรสุ นุปฺปชฺชติฯ สงฺขาโร หิ ทุกฺขาเปตพฺโพ นาม นตฺถิ, ‘‘อิเม สตฺตา หญฺญนฺตุ วา อุจฺฉิชฺชนฺตุ วา วินสฺสนฺตุ วา มา วา อเหสุ’’นฺติ จินฺตนกาเล ปน สตฺเตสุ อุปฺปชฺชติฯ อถ กสฺมา วุตฺตํ ‘‘สงฺขาโร ทุกฺขาเปตพฺโพ นาม นตฺถี’’ติ, นนุ เย ทุกฺขาเปตพฺพาติ อิจฺฉิตา สตฺตสญฺญิตา, เตปิ อตฺถโต สงฺขารา เอวาติ? สจฺจเมตํ, เต ปน อินฺทฺริยพทฺธา สวิญฺญาณกตาย ทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, ตสฺมา เต วิหิํสาวิตกฺกสฺส วิสยา อิจฺฉิตา สตฺตสญฺญิตาฯ เย ปน น ทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ วุตฺตลกฺขณาโยคโต, เต สนฺธาย ‘‘วิหิํสาวิตกฺโก สงฺขาเรสุ นุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ

อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสูติ เอตฺถ อาสเวหีติ กตฺถุอตฺเถ กรณนิทฺเทโส, จิตฺตานีติ ปจฺจตฺตพหุวจนํ, วิมุจฺจิํสูติ กมฺมสาธนํ, ตสฺมา อาสเวหิ กตฺตุภูเตหิ อนุปาทาย อารมฺมณวเสน อคฺคเหตฺวา จิตฺตานิ วิมุจฺจิตานีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘เตสญฺหิ จิตฺตานี’’ติอาทิฯ เยหิ อาสเวหีติ เอตฺถาปิ กตฺตุอตฺเถ เอว กรณนิทฺเทโสฯ วิมุจฺจิํสูติ กมฺมสาธนํฯ

น เต ตานิ คเหตฺวา วิมุจฺจิํสูติ เต อาสวา ตานิ จิตฺตานิ อารมฺมณวเสน น คเหตฺวา วิมุจฺจิํสุ วิโมเจสุํฯ เอตฺถ หิ จิตฺตานีติ อุปโยคพหุวจนํ, วิมุจฺจิํสูติ กตฺตุสาธนํฯ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌมานาติ อายติํ อนุปฺปตฺติสงฺขาเตน นิโรเธน นิรุชฺฌมานา อาสวาฯ อคฺคเหตฺวา วิมุจฺจิํสูติ อารมฺมณกรณวเสน อคฺคเหตฺวา จิตฺตานิ วิโมเจสุํฯ วิกสิตจิตฺตา อเหสุนฺติ สาติสยญาณรสฺมิสมฺผสฺเสน สมฺผุลฺลจิตฺตา อเหสุํฯ ปุริมวจนาเปกฺขนฺติ ‘‘อญฺญตรสฺมิํ ภิํสนเก วนสณฺเฑ’’ติ วุตฺตวจนาเปกฺขํฯ เตนาห ‘‘ยํ วุตฺตํ อญฺญตรสฺมิํ ภิํสนเก วนสณฺเฑติ, ตตฺรา’’ติฯ กตนฺติ ภาวสาธนวาจิ อิทํ ปทนฺติ อาห ‘‘ภิํสนกตสฺมิํ โหติ, ภิํสนกกิริยายา’’ติฯ ภิํสนสฺส กรณํ กิริยา ภิํสนกตํ, ตสฺมิํ ภิํสนกตสฺมิํ

อิทานิ อญฺญถาปิ อตฺถโยชนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ อิมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป ภิํสยตีติ ภิํสโน, ภิํสโน เอว ภิํสนโก, ตสฺส ภาโว ภิํสนกตฺตนฺติ วตฺตพฺเพ ต-การสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘ภิํสนกต’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิํสนกตสฺมินฺติ ภิํสนกภาเวติ อตฺโถ’’ติอาทิฯ เยภุยฺยคฺคหณํ โลมวนฺตวเสนปิ โยเชตพฺพํ, น โลมวเสเนวาติ อาห ‘‘พหุตรานํ วา’’ติอาทิฯ

ปุริสยุควเสนาติ ปุริสกาลวเสน, ปุริสานํ อายุปฺปมาณวเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘สพฺพปจฺฉิมโก สุภทฺทสทิโส’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ตสฺมิํ กาเล วิชฺชมานานํ ทฺวินฺนํ ปุริสานํ อายุปริจฺเฉทํ สกลเมว คเหตฺวา ‘‘สตสหสฺสํ…เป.… อฏฺฐาสี’’ติ วุตฺตํฯ ทฺเวเยว ปุริสยุคานีติ เอตฺถ ปุริสานํ ยุคปฺปวตฺติกาโล ปุริสยุคํฯ อภิลาปมตฺตเมว เจตํ, อตฺถโต ปน ปุริโสว ปุริสยุคํฯ ธรมาเน ภควติ เอกํ ปุริสยุคํ, ปรินิพฺพุเต เอกนฺติ กตฺวา ‘‘ทฺเวเยว ปุริสยุคานี’’ติ วุตฺตํฯ ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ เอกเมว ปุริสยุคํ อสีติเยว วสฺสสหสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ อฏฺฐาสีติ เวทิตพฺพํฯ

[20] สาวกยุคานีติ สาวกา เอว สาวกยุคานิฯ อสมฺภุณนฺเตนาติ อปาปุณนฺเตนฯ คพฺภํ คณฺหาเปนฺตสฺสาติ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส วิชายนตฺถํ ญาณคพฺภํ คณฺหาเปนฺตสฺสฯ

[21] โก อนุสนฺธีติ ปุพฺพาปรกถานํ กิํ อนุสนฺธานํ, โก สมฺพนฺโธติ อตฺโถฯ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาจนาเปกฺขนฺติ ยาจียตีติ ยาจนา, สิกฺขาปทปญฺญตฺติเยว ยาจนา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาจนา, ตํ อเปกฺขตีติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาจนาเปกฺขํ ภุมฺมวจนํ, ยาจิยมานสิกฺขาปทปญฺญตฺติอเปกฺขํ ภุมฺมวจนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยาจนวิสิฏฺฐา สิกฺขาปทปญฺญตฺติเยว หิ ‘‘ตตฺถา’’ติ อิมินา ปรามฏฺฐา, เตเนว วกฺขติ ‘‘ตตฺถ ตสฺสา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา’’ติฯ ยํ วุตฺตนฺติ ‘‘สิกฺขาปทํ ปญฺญเปยฺยา’’ติ อิมินา ยํ สิกฺขาปทปญฺญปนํ วุตฺตํ, ยาจิตนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ ตสฺสา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาติ ตสฺสํ ยาจิยมานสิกฺขาปทปญฺญตฺติยนฺติ อตฺโถฯ อกาลนฺติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา อกาลํฯ

อาสวฏฺฐานียาติ เอตฺถ อธิกรเณ อนียสทฺโทติ อาห ‘‘อาสวา ติฏฺฐนฺติ เอเตสู’’ติอาทิ ฯ เก ปน เต อาสวา, เก จ ธมฺมา ตทธิกรณภูตาติ อาห ‘‘เยสุ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกา’’ติอาทิฯ ทิฏฺฐธมฺมิกา ปรูปวาทาทโย, สมฺปรายิกา อาปายิกา อปายทุกฺขวิเสสาฯ เต อาสวนฺติ เตน เตน ปจฺจยวเสน ปวตฺตนฺตีติ อาสวาฯ เนสนฺติ ปรูปวาทาทิอาสวานํฯ เตติ วีติกฺกมธมฺมาฯ อสติ อาสวฏฺฐานีเย ธมฺเม สิกฺขาปทปญฺญตฺติยํ โก โทโส, เยเนวํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยทิ หิ ปญฺญเปยฺยา’’ติอาทิ, วีติกฺกมโทสํ อทิสฺวา ยทิ ปญฺญเปยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ปรมฺมุขา อกฺโกสนํ ปรูปวาโท, ปเรหิ วจเนสุ โทสาโรปนํ ปรูปารมฺโภ, สมฺมุขา ครหนํ ครหโทโส

กถญฺหิ นาม ปลิเวเฐสฺสตีติ สมฺพนฺโธ, กถํ-สทฺทโยเค อนาคตปฺปโยโค ทฏฺฐพฺโพฯ อนฺวายิโกติ อนุวตฺตโกฯ โภคกฺขนฺธนฺติ โภคราสิํฯ ‘‘อมฺหากเมเต’’ติ ญายนฺตีติ ญาตี, ปิตามหปิตุปุตฺตาทิวเสน ปริวฏฺฏนฏฺเฐน ปริวฏฺโฏ, ญาตีเยว ปริวฏฺโฏ ญาติปริวฏฺโฏฯ ฆาสจฺฉาทนปรมตาย สนฺตุฏฺฐาติ ฆาสจฺฉาทเน ปรมตาย อุตฺตมตาย สนฺตุฏฺฐา, ฆาสจฺฉาทนปริเยสเน สลฺเลขวเสน ปรมตาย อุกฺกฏฺฐภาเว สณฺฐิตาติ อตฺโถฯ ฆาสจฺฉาทนเมว วา ปรมํ ปรมา โกฏิ เอเตสํ น ตโต ปรํ กิญฺจิ อสามิสชาตํ ปริเยสนฺติ ปจฺจาสีสนฺติ จาติ ฆาสจฺฉาทนปรมา, เตสํ ภาโว ฆาสจฺฉาทนปรมตา, ตสฺสํ ฆาสจฺฉาทนปรมตาย สนฺตุฏฺฐาฯ

เตสุ นาม โกติ ยถาวุตฺตคุณวิสิฏฺเฐสุ เตสุ ภิกฺขูสุ โก นามฯ โลกามิสภูตนฺติ โลกปริยาปนฺนํ หุตฺวา กิเลเสหิ อามสิตพฺพตฺตา โลกามิสภูตํฯ ปพฺพชฺชาสงฺเขเปเนวาติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติอาทินา ปพฺพชฺชามุเขเนวฯ เอตนฺติ เมถุนาทีนํ อกรณํฯ ถามนฺติ สิกฺขาปทานํ ปญฺญาปนกิริยาย สามตฺถิยํฯ พลนฺติ ยาถาวโต สพฺพธมฺมานํ ปฏิเวธสมตฺถํ ญาณพลํฯ กุปฺเปยฺยาติ กุปฺปํ ภเวยฺยฯ เอตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณํ น ยถาฐาเน ติฏฺเฐยฺยาติ, ปญฺญตฺติฏฺฐาเน น ติฏฺเฐยฺยาติ อตฺโถฯ อกุสโลติ ติกิจฺฉิตุํ ยุตฺตกาลสฺส อปริชานนโต อกุสโล อเฉโกฯ อวุทฺธิ อนโย, พฺยสนํ ทุกฺขํฯ ปฏิกจฺเจวาติ คณฺฑุปฺปาทนโต ปฐมเมวฯ สญฺฉวิํ กตฺวาติ โสภนจฺฉวิํ กตฺวาฯ พาลเวชฺโชติ อปณฺฑิตเวชฺโชฯ โลหิตกฺขยญฺจ มํ ปาเปตีติ วิภตฺติวิปริณามํ กตฺวา โยเชตพฺพํฯ

อกาลํ ทสฺเสตฺวาติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา อกาลํ ทสฺเสตฺวาฯ โรคํ วูปสเมตฺวาติ ผาสุํ กตฺวาฯ สเก อาจริยเกติ อาจริยสฺส ภาโว, กมฺมํ วา อาจริยกํ, ตสฺมิํ อตฺตโน อาจริยภาเว, อาจริยกมฺเม วาฯ นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ วิทิตานุภาโวติ ปากฏานุภาโวฯ

วิปุลภาเวนาติ ปพฺพชิตานํ พหุภาเวนฯ สาสเน เอกจฺเจ อาสวฏฺฐานียา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺตีติ ยสฺมา เสนาสนานิ ปโหนฺติ, ตสฺมา อาวาสมจฺฉริยาทิเหตุกา สาสเน เอกจฺเจ อาสวฏฺฐานียา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติฯ อิมินา นเยนาติ เอเตน ปทโสธมฺมสิกฺขาปทาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

ลาภคฺคมหตฺตนฺติ จีวราทิลภิตพฺพปจฺจโย ลาโภ, ตสฺส อคฺคํ มหตฺตํ ปณีตตา พหุภาโว วาฯ พหุสฺสุตสฺส ภาโว พาหุสจฺจํฯ อโยนิโส อุมฺมุชฺชมานาติ อนุปาเยน อภินิวิสมานา, วิปรีตโต ชานมานาติ อตฺโถฯ รเสน รสํ สํสนฺทิตฺวาติ สภาเวน สภาวํ สํสนฺทิตฺวา, อนุญฺญาตปจฺจตฺถรณาทีสุ สุขสมฺผสฺสสามญฺญโต อุปาทินฺนผสฺสรเสปิ อนวชฺชสญฺญิตาย อนุปาทินฺนผสฺสรเสน อุปาทินฺนผสฺสรสํ สํสนฺทิตฺวา, สมานภาวํ อุปเนตฺวาติ อตฺโถฯ

อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ ทีเปนฺตีติ ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี’’ติอาทินา (ปาจิ. 418) สตฺถุสาสนํ อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ กตฺวา ทีเปนฺติฯ

อิมสฺมิํ อตฺเถติ ‘‘นิรพฺพุโท หิ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ (ปารา. 21) เอวํ วุตฺตภิกฺขุสงฺฆสญฺญิเต อตฺเถฯ กถํ ปน ทุสฺสีลานํ โจรภาโวติ อาห ‘‘เต หิ อสฺสมณาว หุตฺวา’’ติอาทิฯ กาฬกธมฺมโยคาติ ทุสฺสีลตาสงฺขาตปาปธมฺมโยคโตฯ ปภสฺสโรติ ปภสฺสรสีโลฯ สาโรติ วุจฺจนฺตีติ สาสนพฺรหฺมจริยสฺส สารภูตตฺตา สีลาทโย คุณา ‘‘สาโร’’ติ วุจฺจนฺติฯ

สพฺพปริตฺตคุโณติ สพฺเพหิ นิหีนคุโณ, อปฺปคุโณ วาฯ โส โสตาปนฺโนติ อานนฺทตฺเถรํ สนฺธาย วทติฯ โสตํ อาปนฺโนติ มคฺคโสตํ อาปนฺโนฯ ปฏิปกฺขธมฺมานํ อนวเสสโต สวนโต เปลฺลนโต โสโต อริยมคฺโคติ อาห ‘‘โสโตติ จ มคฺคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ โสตาปนฺโนติ เตน สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺสาติ อิมินา มคฺคสมงฺคี โสตาปนฺโนติ วตฺวา ตเมวตฺถํ อุทาหรเณน สาเธตฺวา อิทานิ อิธาธิปฺเปตปุคฺคลํ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิฯ อิธ อาปนฺนสทฺโท ‘‘ผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.488) วิย วตฺตมานกาลิโกติ อาห ‘‘มคฺเคน ผลสฺส นามํ ทินฺน’’นฺติฯ มคฺเคน หิ อตฺตนา สทิสสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส วา สตฺตงฺคิกสฺส วา ผลสฺส โสโตติ นามํ ทินฺนํ, อตีตกาลิกตฺเต ปน สรสโตว นามลาโภ สิยาฯ มคฺคกฺขเณ หิ มคฺคโสตํ อาปชฺชติ นาม, ผลกฺขเณ อาปนฺโนฯ

วิรูปํ สทุกฺขํ สอุปายาสํ นิปาเตตีติ วินิปาโต, อปายทุกฺเข ขิปนโกฯ ธมฺโมติ สภาโวฯ เตนาห ‘‘น อตฺตานํ อปาเยสุ วินิปาตนสภาโว’’ติฯ อถ วา ธมฺโมติ อปาเยสุ ขิปนโก สกฺกายทิฏฺฐิอาทิโก อกุสลธมฺโมฯ ยสฺส ปน โส อกุสลธมฺโม นตฺถิ สพฺพโส ปหีนตฺตา, โส ยสฺมา อปาเยสุ อตฺตานํ วินิปาตนสภาโว น โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘น อตฺตานํ อปาเยสุ วินิปาตนสภาโวติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ กสฺมาติ อวินิปาตนธมฺมตาย การณํ ปุจฺฉติฯ อปายํ คเมนฺตีติ อปายคมนียาฯ วินิปาตนสภาโวติ อุปฺปชฺชนสภาโวฯ

สมฺมตฺตนิยาเมน มคฺเคนาติ สมฺมา ภวนิยามเกน ปฏิลทฺธมคฺเคนฯ นิยโตติ วา เหฏฺฐิมนฺตโต สตฺตมภวโต อุปริ อนุปฺปชฺชนธมฺมตาย นิยโตฯ สมฺโพธีติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตา สมฺโพธิฯ สมฺพุชฺฌตีติ หิ สมฺโพธิ, อริยมคฺโคฯ โส จ อิธ ปฐมมคฺคสฺส อธิคตตฺตา อวสิฏฺโฐ เอว อธิคนฺตพฺพภาเวน อิจฺฉิตพฺโพติฯ เตนาห ‘‘อุปริมคฺคตฺตยํ อวสฺสํ สมฺปาปโก’’ติฯ อุปริมคฺคตฺตยํ อวสฺสํ สมฺปาปุณาตีติ สมฺปาปโก, โสตาปนฺโนฯ

วินยปญฺญตฺติยาจนกถา นิฏฺฐิตาฯ

พุทฺธาจิณฺณกถา

[22] อนุธมฺมตาติ โลกุตฺตรธมฺมานุคโต ธมฺโมฯ อนปโลเกตฺวาติ ปทสฺส วิวรณํ ‘‘อนาปุจฺฉิตฺวา’’ติฯ ชนปทจาริกํ ปกฺกมนฺตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท คมฺยมานตาย น วุตฺโต, เอวํ อญฺญตฺถาปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุฯ ตตฺถ ชนปทจาริกนฺติ ชนปเทสุ จรณํ, จรณํ วา จาโร, โส เอว จาริกา, ชนปเทสุ จาริกา ชนปทจาริกาฯ ตํ ปกฺกมนฺติ, ชนปทคมนํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ ปกฺกมนฺติเยวาติ อวธารเณน โน น ปกฺกมนฺตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘ชนปทจาริกํ ปกฺกมนฺตี’’ติ เอตฺถ ฐตฺวา ภควโต จาริกาปกฺกมนวิธิํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชนปทจาริกํ จรนฺตา จา’’ติอาทิฯ จาริกา จ นาเมสา (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.254; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.254) ทุวิธา ตุริตจาริกา เจว อตุริตจาริกา จฯ ตตฺถ ทูเรปิ โพธเนยฺยปุคฺคลํ ทิสฺวา ตสฺส โพธนตฺถาย สหสา คมนํ ตุริตจาริกา นาม, สา มหากสฺสปตฺเถรปจฺจุคฺคมนาทีสุ ทฏฺฐพฺพาฯ ภควา หิ มหากสฺสปตฺเถรํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺโต มุหุตฺเตน ติคาวุตมคมาสิ, อาฬวกสฺสตฺถาย ติํสโยชนํ, ตถา องฺคุลิมาลสฺส, ปุกฺกุสาติสฺส ปน ปญฺจจตฺตาลีสโยชนํ, มหากปฺปินสฺส วีสโยชนสตํ, ธนิยสฺสตฺถาย สตฺตโยชนสตานิ อคมาสิ, ธมฺมเสนาปติโน สทฺธิวิหาริกสฺส วนวาสีติสฺสสามเณรสฺส ติคาวุตาธิกํ วีสโยชนสตํ อคมาสิ, อยํ ตุริตจาริกาฯ ยํ ปน คามนิคมนครปฏิปาฏิยา เทวสิกํ โยชนอฑฺฒโยชนวเสน ปิณฺฑปาตจริยาทีหิ โลกํ อนุคฺคณฺหนฺตสฺส คมนํ, อยํ อตุริตจาริกา นามฯ อิมํ ปน จาริกํ จรนฺโต ภควา มหามณฺฑลํ มชฺฌิมมณฺฑลํ อนฺติมมณฺฑลนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ มณฺฑลานํ อญฺญตรสฺมิํ จรติฯ ตตฺถ ‘‘ชนปทจาริก’’นฺติ วุตฺตตฺตา อตุริตจาริกาว อิธาธิปฺเปตาฯ ตเมว วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหามณฺฑลํ มชฺฌิมมณฺฑล’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ อนฺติมมณฺฑลนฺติ ขุทฺทกมณฺฑลํ, อิตเรสํ วา มณฺฑลานํ อนฺโตคธตฺตา อนฺติมมณฺฑลํ, อพฺภนฺตริมมณฺฑลนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อิเมสํ ปน มณฺฑลานํ กิํ ปมาณนฺติ อาห ‘‘ตตฺถ มหามณฺฑลํ นวโยชนสติก’’นฺติอาทิฯ นวโยชนสติกมฺปิ ฐานํ มชฺฌิมเทสปริยาปนฺนเมว, ตโต ปรํ นาธิปฺเปตํ ตุริตจาริกาวเสน อคมนโตฯ ยสฺมา นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺฐาย คตคตฏฺฐานสฺส จตูสุ ปสฺเสสุ สมนฺตโต โยชนสตํ เอกโกลาหลํ โหติ, ปุริมํ ปุริมํ อาคตา นิมนฺเตตุํ ลภนฺติ, อิตเรสุ ทฺวีสุ มณฺฑเลสุ สกฺกาโร มหามณฺฑลํ โอสรติ, ตตฺถ พุทฺธา ภควนฺโต เตสุ เตสุ คามนิคเมสุ เอกาหํ ทฺวีหํ วสนฺตา มหาชนํ อามิสปฏิคฺคเหน อนุคฺคณฺหนฺติ, ธมฺมทาเนน จ วิวฏฺฏูปนิสฺสิตํ กุสลํ วฑฺเฒนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘คามนิคมาทีสุ มหาชนํ อามิสปฏิคฺคเหน อนุคฺคณฺหนฺตา’’ติอาทิฯ สมถวิปสฺสนา ตรุณา โหนฺตีติ เอตฺถ ตรุณา วิปสฺสนาติ สงฺขารปริจฺเฉทเน ญาณํ กงฺขาวิตรเณ ญาณํ สมฺมสเน ญาณํ มคฺคามคฺเค ญาณนฺติ จตุนฺนํ ญาณานํ อธิวจนํฯ สมถสฺส ตรุณภาโว ปน อุปจารสมาธิวเสน เวทิตพฺโพฯ ‘‘สเจ ปน อนฺโตวสฺเส ภิกฺขูนํ สมถวิปสฺสนา ตรุณา โหนฺตี’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺเญนปิ มชฺฌิมมณฺฑเล เวเนยฺยานํ ญาณปริปากาทิการเณน มชฺฌิมมณฺฑเล จาริกํ จริตุกามา จาตุมาสํ วสิตฺวาว นิกฺขมนฺติฯ

ปวารณาสงฺคหํ ทตฺวาติ อนุมติทานวเสน ทตฺวาฯ มาคสิรสฺส ปฐมทิวเสติ มาคสิรมาสสฺส ปฐมทิวเสฯ อิทญฺเจตรหิ ปวตฺตโวหารวเสน กตฺติกมาสสฺส อปรปกฺขปาฏิปททิวสํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตสนฺติ เตสํ พุทฺธานํฯ เตหิ วิเนตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ วิเนยฺยสตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ วิเนยฺยสตฺตาติ จ จาริกาย วิเนตพฺพสตฺตาฯ มาคสิรมาสมฺปิ ตตฺเถว วสิตฺวา ผุสฺสมาสสฺส ปฐมทิวเสติ อิทมฺปิ นิทสฺสนมตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ