อติกฺขตาย จนฺทเลขา วิย รตฺติปิ โสมฺมสภาวา สภาคาย รตฺติยเมว จ จนฺทเลขา สมุชฺชลตีติ สา ตสฺสา สงฺคยฺหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสมฺมภาเวน จ อตฺตโน อุปการกตฺเตน วา สภาคาย รตฺติยา’’ติ อาหฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

จตุตฺถชฺฌานกถา นิฏฺฐิตาฯ

ปุพฺเพนิวาสกถา

[12] รูปวิราคภาวนาวเสน ปวตฺตํ จตุพฺพิธมฺปิ อรูปชฺฌานํ จตุตฺถชฺฌานสงฺคหเมวาติ อาห ‘‘จตฺตาริ ฌานานี’’ติฯ ยุตฺตํ ตาว จิตฺเตกคฺคตา ภโวกฺกมนตฺถตา วิย วิปสฺสนาปาทกตาปิ จตุนฺนํ ฌานานํ สาธารณาติ เตสํ วเสน ‘‘จตฺตาริ ฌานานี’’ติ วจนํ, อภิญฺญาปาทกตา ปน นิโรธปาทกตา จ จตุตฺถสฺเสว ฌานสฺส อาเวณิกา, สา กถํ จตุนฺนํ ฌานานํ สาธารณา วุตฺตาติ? ปรมฺปราธิฏฺฐานภาวโตฯ ปทฏฺฐานปทฏฺฐานมฺปิ หิ ปทฏฺฐานนฺเตฺวว วุจฺจติ, การณการณมฺปิ การณนฺติ ยถา ‘‘ติเณหิ ภตฺตํ สิทฺธ’’นฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา ปโยชนนิทฺเทเส อฏฺฐสมาปตฺติคฺคหณํ สมตฺถิตํ โหติฯ จิตฺเตกคฺคตตฺถานีติ อิตฺตสมาธตฺถานิ, ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถานีติ อตฺโถฯ จิตฺเตกคฺคตาสีเสน หิ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาโร วุตฺโต, สุกฺขวิปสฺสกขีณาสววเสน เจตํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘เอกคฺคจิตฺตา สุขํ ทิวสํ วิหริสฺสามา’’ติฯ ภโวกฺกมนตฺถานีติ ภเวสุ นิพฺพตฺติอตฺถานิฯ สตฺตาหํ นิโรธสมาปตฺติยา สมาปชฺชนโต อาห ‘‘สตฺตาหํ อจิตฺตกา หุตฺวา’’ติฯ กสฺมา ปน สตฺตาหเมว นิโรธํ สมาปชฺชนฺตีติ? ตถากาลปริจฺเฉทกรณโต, ตญฺจ เยภุยฺเยน อาหารูปชีวีนํ สตฺตานํ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตสฺส เอกทิวสํ ภุตฺตาหารสฺส สตฺตาหเมว ยาปนโตฯ

กา (วิสุทฺธิ. 2.867-868) ปนายํ นิโรธสมาปตฺติ นาม, เก ตํ สมาปชฺชนฺติ, เก น สมาปชฺชนฺติ, กตฺถ สมาปชฺชนฺติ, กสฺมา สมาปชฺชนฺติ, กถญฺจสฺสา สมาปชฺชนํ โหตีติ? วุจฺจเต – ตตฺถ กา ปนายํ นิโรธสมาปตฺติ นามาติ ยา อนุปุพฺพนิโรธวเสน จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ อปฺปวตฺติฯ

เก ตํ สมาปชฺชนฺติ , เก น สมาปชฺชนฺตีติ สพฺเพปิ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิโน สุกฺขวิปสฺสกา จ อนาคามิอรหนฺโต น สมาปชฺชนฺติ, อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ปน อนาคามิโน ขีณาสวา จ สมาปชฺชนฺติฯ กตฺถ สมาปชฺชนฺตีติ ปญฺจโวการภเวฯ กสฺมา? อนุปุพฺพสมาปตฺติสพฺภาวโตฯ จตุโวการภเว ปน ปฐมชฺฌานาทีนํ อุปฺปตฺติเยว นตฺถิ, ตสฺมา น สกฺกา ตตฺถ สมาปชฺชิตุํฯ กสฺมา สมาปชฺชนฺตีติ สงฺขารานํ ปวตฺติเภเท อุกฺกณฺฐิตฺวา ‘‘ทิฏฺฐธมฺเม อจิตฺตกา หุตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปตฺวา สุขํ วิหริสฺสามา’’ติฯ กถญฺจสฺสา สมาปชฺชนํ โหตีติ สมถวิปสฺสนาวเสน อุสฺสกฺกิตฺวา กตปุพฺพกิจฺจสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ นิโรธยโต เอวมสฺสา สมาปชฺชนํ โหติฯ โย หิ สมถวเสเนว อุสฺสกฺกติ, โส เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปตฺวา ติฏฺฐติฯ โยปิ วิปสฺสนาวเสเนว อุสฺสกฺกติ, โส ผลสมาปตฺติํ ปตฺวา ติฏฺฐติฯ โย ปน อุภยวเสเนว อุสฺสกฺกิตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ นิโรเธติ, โส ตํ สมาปชฺชตีติ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ

อยํ ปน วิตฺถาโร – อิธ ภิกฺขุ นิโรธํ สมาปชฺชิตุกาโม ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ สงฺขาเร อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติฯ วิปสฺสนา จ ปเนสา ติวิธา สงฺขารปริคฺคณฺหนกวิปสฺสนา ผลสมาปตฺติวิปสฺสนา นิโรธสมาปตฺติวิปสฺสนาติฯ ตตฺถ สงฺขารปริคฺคณฺหนกวิปสฺสนา มนฺทา วา ติกฺขา วา มคฺคสฺส ปทฏฺฐานํ โหติเยวฯ ผลสมาปตฺติวิปสฺสนา ติกฺขาว วฏฺฏติ มคฺคภาวนาสทิสาฯ นิโรธสมาปตฺติวิปสฺสนา ปน นาติมนฺทนาติติกฺขา วฏฺฏติ, ตสฺมา เอส นาติมนฺทาย นาติติกฺขาย วิปสฺสนาย เต สงฺขาเร วิปสฺสติฯ ตโต ทุติยชฺฌานํ…เป.… ตโต วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ สงฺขาเร ตเถว วิปสฺสติฯ อถ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย จตุพฺพิธํ ปุพฺพกิจฺจํ กโรติ นานาพทฺธอวิโกปนํ สงฺฆปติมานนํ สตฺถุปกฺโกสนํ อทฺธานปริจฺเฉทนฺติฯ

ตตฺถ นานาพทฺธอวิโกปนนฺติ ยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธิํ เอกาพทฺธํ น โหติ, นานาพทฺธํ หุตฺวา ฐิตํ ปตฺตจีวรํ วา มญฺจปีฐํ วา นิวาสเคหํ วา อญฺญํ วา ปน ยํ กิญฺจิ ปริกฺขารชาตํ, ตํ ยถา น วิกุปฺปติ, อคฺคิอุทกวาตโจรอุนฺทูราทีนํ วเสน น วินสฺสติ, เอวํ อธิฏฺฐาตพฺพํฯ

ตตฺริทํ อธิฏฺฐานวิธานํ ‘‘อิทญฺจิทญฺจ อิมสฺมิํ สตฺตาหพฺภนฺตเร มา อคฺคินา ฌายตุ, มา อุทเกน วุยฺหตุ, มา วาเตน วิทฺธํสตุ, มา โจเรหิ หรียตุ, มา อุนฺทูราทีหิ ขชฺชตู’’ติฯ เอวํ อธิฏฺฐิเต ตํ สตฺตาหํ ตสฺส น โกจิ ปริสฺสโย โหติ, อนธิฏฺฐหโต ปน อคฺคิอาทีหิ นสฺสติ, อิทํ นานาพทฺธอวิโกปนํ นามฯ ยํ ปน เอกาพทฺธํ โหติ นิวาสนปารุปนํ วา นิสินฺนาสนํ วา, ตตฺถ วิสุํ อธิฏฺฐานกิจฺจํ นตฺถิ, สมาปตฺติเยว นํ รกฺขติฯ

สงฺฆปติมานนนฺติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปติมานนํ อุทิกฺขนํ, ยาว โส ภิกฺขุ อาคจฺฉติ, ตาว สงฺฆกมฺมสฺส อกรณนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปติมานนํ เอตสฺส น ปุพฺพกิจฺจํ, ปติมานนาวชฺชนํ ปน ปุพฺพกิจฺจํฯ ตสฺมา เอวํ อาวชฺชิตพฺพํ ‘‘สเจ มยิ สตฺตาหํ นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺเน สงฺโฆ อปโลกนกมฺมาทีสุ กิญฺจิเทว กมฺมํ กตฺตุกาโม โหติ, ยาว มํ โกจิ ภิกฺขุ อาคนฺตฺวา น ปกฺโกสติ, ตาวเทว วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติฯ เอวํ กตฺวา สมาปนฺโน หิ ตสฺมิํ สมเย วุฏฺฐหติเยวฯ โย ปน เอวํ น กโรติ, สงฺโฆ เจ สนฺนิปติตฺวา ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘อสุโก ภิกฺขุ กุหิ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นิโรธํ สมาปนฺโน’’ติ วุตฺเต กญฺจิ ภิกฺขุํ เปเสติ ‘‘ตํ ปกฺโกสาหี’’ติ, อถสฺส เตน ภิกฺขุนา สวนูปจาเร ฐตฺวา ‘‘สงฺโฆ ตํ อาวุโส ปติมาเนตี’’ติ วุตฺตมตฺเตเยว วุฏฺฐานํ โหติฯ เอวํ ครุกา หิ สงฺฆสฺส อาณา นาม, ตสฺมา ตํ อาวชฺชิตฺวา ยถา ปฐมเมว วุฏฺฐาติ, เอวํ สมาปชฺชิตพฺพํฯ

สตฺถุปกฺโกสนนฺติ อิธาปิ สตฺถุปกฺโกสนาวชฺชนเมว อิมสฺส ปุพฺพกิจฺจํ, ตสฺมา ตมฺปิ เอวํ อาวชฺชิตพฺพํฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อทฺธานปริจฺเฉโทติ ชีวิตทฺธานสฺส ปริจฺเฉโทฯ อิมินา ภิกฺขุนา อทฺธานปริจฺเฉเทสุ กุสเลน ภวิตพฺพํ, ‘‘อตฺตโน อายุสงฺขารา สตฺตาหํ ปวตฺติสฺสนฺติ น ปวตฺติสฺสนฺตี’’ติ อาวชฺชิตฺวาว สมาปชฺชิตพฺพํฯ สเจ หิ สตฺตาหพฺภนฺตเร นิรุชฺฌนเก อายุสงฺขาเร อนาวชฺชิตฺวาว สมาปชฺชติ, ตสฺส นิโรธสมาปตฺติ มรณํ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกติ, อนฺโตนิโรเธ มรณสฺส นตฺถิตาย อนฺตราว สมาปตฺติโต วุฏฺฐาติ, ตสฺมา เอตํ อาวชฺชิตฺวาว สมาปชฺชิตพฺพํฯ อวเสสญฺหิ อนาวชฺชิตุมฺปิ วฏฺฏติ, อิทํ ปน อาวชฺชิตพฺพเมวาติ วุตฺตํฯ

โส เอวํ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อิทํ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปชฺชติ, อเถกํ วา ทฺเว วา จิตฺตวาเร อติกฺกมิตฺวา อจิตฺตโก โหติ, นิโรธํ ผุสติ ฯ กสฺมา ปนสฺส ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อุปริ จิตฺตานิ น ปวตฺตนฺตีติ? นิโรธสฺส ปโยคตฺตาฯ อิทญฺหิ อิมสฺส ภิกฺขุโน ทฺเว สมถวิปสฺสนาธมฺเม ยุคนทฺเธ กตฺวา อฏฺฐสมาปตฺติอาโรหนํ อนุปุพฺพนิโรธสฺส ปโยโค, น เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยาติ นิโรธสฺส ปโยคตฺตา ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อุปริ จิตฺตานิ น ปวตฺตนฺตีติฯ

ยสฺมา โพธิสตฺเตน โพธิมณฺฑุปสงฺกมนโต ปุพฺเพปิ จริมภเว จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺติตปุพฺพํ, ตทา ปน ตํ นิพฺพตฺติตมตฺตเมว อโหสิ, น วิปสฺสนาทิปาทกํฯ ตสฺมา ‘‘โพธิรุกฺขมูเล นิพฺพตฺติต’’นฺติ ตโต วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ วิปสฺสนาปาทกนฺติ วิปสฺสนารมฺเภ วิปสฺสนาย ปาทกํฯ อภิญฺญาปาทกนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ พุทฺธานญฺหิ ปฐมารมฺเภ เอว ปาทกชฺฌาเนน ปโยชนํ อโหสิ, น ตโต ปรํ อุปริมคฺคาธิคมผลสมาปตฺติอภิญฺญาวฬญฺชนาทิอตฺถํฯ อภิสมฺโพธิสมธิคมโต ปฏฺฐาย หิ สพฺพํ ญาณสมาธิกิจฺจํ อากงฺขามตฺตปฏิพทฺธเมวาติฯ สพฺพกิจฺจสาธกนฺติ อนุปุพฺพวิหาราทิสพฺพกิจฺจสาธกํฯ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณทายกนฺติ เอตฺถ วิปสฺสนาภิญฺญาปาทกตฺตา เอว จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ภควโต สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณทายกตา เวทิตพฺพาฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานญฺหิ มคฺคญาณํ ตํปทฏฺฐานญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อภิสมฺโพธิ, ตทธิคมสมกาลเมว จ ภควโต สพฺเพ พุทฺธคุณา หตฺถคตา อเหสุํ, จตุตฺถชฺฌานสนฺนิสฺสโย จ มคฺคาธิคโมติฯ

‘‘จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหาสิ’’นฺติ วตฺวา ‘‘โส’’ติ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘โส อห’’นฺติฯ เอวํ สมาหิเตติ เอตฺถ เอวํ-สทฺโท เหฏฺฐา ฌานตฺตยาธิคมปฏิปาฏิสิทฺธสฺส จตุตฺถชฺฌานสมาธานสฺส นิทสฺสนตฺโถติ อาห ‘‘เอวนฺติ จตุตฺถชฺฌานกฺกมนิทสฺสนเมต’’นฺติฯ จตุตฺถชฺฌานสฺส ตสฺส จ อธิคมมคฺคสฺส นิทสฺสนํ, เยน สมาธานานุกฺกเมน จตุตฺถชฺฌานสมาธิ ลทฺโธ, ตทุภยนิทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อิมินา…เป.… วุตฺตํ โหตี’’ติฯ ตตฺถ อิมินา กเมนาติ อิมินา ปฐมชฺฌานาธิคมาทินา กเมนฯ ยทิปิ ‘‘เอว’’นฺติ อิทํ อาคมนสมาธินา สทฺธิํ จตุตฺถชฺฌานสมาธานํ ทีเปติ, สติปาริสุทฺธิสมาธิ เอว ปน อิทฺธิยา อธิฏฺฐานภาวโต ปธานนฺติ อาห ‘‘จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเต’’ติฯ

สพฺพปจฺจนีกธมฺมุปกฺกิเลสปริสุทฺธาย ปจฺจนีกสมเนปิ อพฺยาวฏาย ปาริสุทฺธุเปกฺขาย วตฺตมานาย จตุตฺถชฺฌานํ ตํสมฺปยุตฺตา จ ธมฺมา สุปริสุทฺธา สุวิสทา จ โหนฺติ, สติสีเสน ปน ตตฺถ เทสนา กตาติ อาห ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวน ปริสุทฺเธ’’ติ, อุเปกฺขาย ชนิตสติปาริสุทฺธิสมฺภเวนาติ อตฺโถฯ ปริสุทฺธิยา เอว ปจฺจยวิเสเสน ปวตฺติวิเสโส ปริโยทาตตา สุธนฺตสุวณฺณสฺส นิฆํสเนน ปภสฺสรตา วิยาติ อาห ‘‘ปริสุทฺธตฺตาเยว ปริโยทาเต, ปภสฺสเรติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ

สุขาทีนํ ปจฺจยานํ ฆาเตนาติ สุขโสมนสฺสานํ ทุกฺขโทมนสฺสานญฺจ ยถากฺกมํ ราคโทสปจฺจยานํ วิกฺขมฺภเนนฯ ‘‘สุขํ โสมนสฺสสฺส ปจฺจโย, โสมนสฺสํ ราคสฺส, ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺส ปจฺจโย, โทมนสฺสํ โทสสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ยถา ราคาทโย เจตโส มลาสุจิภาเวน ‘‘องฺคณานี’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ อุปคนฺตฺวา กิเลสนฏฺเฐน อุปกฺกิเลสาติ อาห ‘‘อนงฺคณตฺตา เอว จ วิคตุปกฺกิเลเส’’ติฯ เตนาห ‘‘องฺคเณน หิ จิตฺตํ อุปกฺกิลิสฺสตี’’ติ, วิพาธียติ อุปตาปียตีติ อตฺโถฯ สุภาวิตตฺตาติ ปคุณภาวาปาทเนน สุฏฺฐุ ภาวิตตฺตาฯ เตนาห ‘‘วสีภาวปฺปตฺเต’’ติ, อาวชฺชนาทินา ปญฺจธา จุทฺทสวิเธน วา ปริทมเนน วสํ วตฺติตุํ อุปคเตติ อตฺโถฯ วเส วตฺตมานญฺหิ จิตฺตํ มุทูติ วุจฺจตีติ วเส วตฺตมานํ จิตฺตํ ปคุณภาวาปตฺติยา สุปริมทฺทิตํ วิย จมฺมํ สุปริกมฺมกตา วิย จ ลาขา มุทูติ วุจฺจติฯ กมฺมกฺขเมติ วิกุพฺพนาทิอิทฺธิกมฺมกฺขเมฯ ตทุภยนฺติ มุทุตากมฺมนิยทฺวยํฯ

นาหนฺติอาทีสุ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.1) น-กาโร ปฏิเสธตฺโถฯ อหนฺติ สตฺถา อตฺตานํ นิทฺทิสติฯ ภิกฺขเวติ ภิกฺขู อาลปติฯ อญฺญนฺติ อิทานิ วุจฺจมานจิตฺตโต อญฺญํฯ เอกธมฺมมฺปีติ เอกมฺปิ สภาวธมฺมํฯ น สมนุปสฺสามีติ สมฺพนฺโธฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – อหํ, ภิกฺขเว, สพฺพญฺญุตญฺญาเณน โอโลเกนฺโตปิ อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ น สมนุปสฺสามิ, ยํ วสีภาวาปาทเนน ภาวิตํ ตถา ปุนปฺปุนํ กรเณน พหุลีกตํ เอวํ สวิเสสมุทุภาวปฺปตฺติยา มุทุ กมฺมกฺขมตาย กมฺมนิยญฺจ โหติ ยถา อิทํ จิตฺตนฺติฯ อิทํ จิตฺตนฺติ จ อตฺตโน เตสญฺจ ปจฺจกฺขตาย เอวมาหฯ

ยถา ยถาวุตฺตา ปริสุทฺธตาทโย น วิคจฺฉนฺติ, เอวํ สุภาวิตํ จิตฺตํ ตตฺถ อวฏฺฐิตํ อิธ ‘‘ฐิตํ อาเนญฺชปฺปตฺต’’นฺติ จ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอเตสุ ปริสุทฺธภาวาทีสุ ฐิตตฺตา ฐิเต, ฐิตตฺตาเยว อาเนญฺชปฺปตฺเต’’ติฯ ยถา มุทุกมฺมญฺญตา วสีภาวปฺปตฺติยา ลกฺขียติ, เอวํ วสีภาวปฺปตฺติปิ มุทุกมฺมญฺญตาหิ ลกฺขียตีติ ‘‘มุทุกมฺมญฺญภาเวน วา อตฺตโน วเส ฐิตตฺตา ฐิเต’’ติ วุตฺตํฯ ยถา หิ การเณน ผลํ นิทฺธารียติ, เอวํ ผเลนปิ การณํ นิทฺธารียตีติ นิจฺจลภาเวน อวฏฺฐานํ อาเนญฺชปฺปตฺติยา จ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาเวน ปฏิปกฺเขหิ อกมฺมนิยตาย จ สมฺภวตํ สทฺธาทิพลานํ อานุภาเวน โหตีติ อาห ‘‘สทฺธาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา อาเนญฺชปฺปตฺเต’’ติฯ

อิทานิ สงฺเขปโต วุตฺตเมวตฺถํ วิวริตุํ ‘‘สทฺธาปริคฺคหิตํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สทฺธาปริคฺคหิตนฺติ เอวํ สุภาวิตํ วสีภาวปฺปตฺตํ จิตฺตํ เอกํเสน อภิญฺญาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตตีติ เอวํ ปวตฺตาย สทฺธาย ปริคฺคหิตํ ยถาวุตฺตสทฺธาพเลน อุปตฺถมฺภิตํฯ อสฺสทฺธิเยนาติ ตปฺปฏิปกฺเขน อสฺสทฺธิเยน เหตุนาฯ น อิญฺชตีติ น จลติ น กมฺปติ, อญฺญทตฺถุ อุปริวิเสสาวหภาเวเนว ติฏฺฐติฯ วีริยปริคฺคหิตนฺติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน วิเสโส – วีริยปริคฺคหิตนฺติ วสีภาวาปาทนปริทมนสาธเนน วีริเยน อุปตฺถมฺภิตํฯ สติปริคฺคหิตนฺติ ยถาวุตฺเต ภาวนาพหุลีกาเร อสมฺโมสาทิกาย กุสลานญฺจ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเวสมานาย สติยา อุปตฺถมฺภิตํฯ สมาธิปริคฺคหิตนฺติ ตตฺเถว อวิกฺเขปสาธเนน สมาธาเนน อุปตฺถมฺภิตํฯ ปญฺญาปริคฺคหิตนฺติ ตสฺสา เอว ภาวนาย อุปการานุปการธมฺมานํ ปชานนลกฺขณาย ปญฺญาย อุปตฺถมฺภิตํฯ โอภาสคตนฺติ ญาโณภาสสหคตํฯ โอภาสภูเตน หิ ยถาวุตฺตสมาธานสํวทฺธิเตน ญาเณน สํกิเลสปกฺขํ ยาถาวโต ปสฺสนฺโต ตโต อุตฺราสนฺโต โอตฺตปฺปนฺโต ตํ อภิภวติ, น เตน อภิภุยฺยติฯ เตนาห ‘‘กิเลสนฺธกาเรน น อิญฺชตี’’ติฯ เอเตน ญาณปริคฺคหิตํ หิโรตฺตปฺปพลํ ทสฺเสติฯ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตนฺติ จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิตตา ปริสุทฺธตา ปริโยทาตตา อนงฺคณตา วิคตุปกฺกิเลสตา มุทุภาโว กมฺมนิยตา อาเนญฺชปฺปตฺติยา ฐิตตาติ อิเมหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํฯ

อถ วา สมาหิตสฺส จิตฺตสฺส อิมานิ องฺคานีติ ‘‘สมาหิเต’’ติ อิมํ องฺคภาเวน อคฺคเหตฺวา ฐิติอาเนญฺชปฺปตฺติโย วิสุํ คเหตฺวา ยถาวุตฺเตหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตนฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อภินีหารกฺขมนฺติ อิทฺธิวิธาทิอตฺถํ อภินีหารกฺขมํ ตทภิมุขกรณโยคฺคํฯ เตนาห ‘‘อภิญฺญาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยายา’’ติฯ

กามํ นีวรณานิ วิกฺขมฺเภตฺวา เอว ปฐมชฺฌานสมธิคโม, วิตกฺกาทิวูปสมา เอว จ ทุติยชฺฌานาทิสมธิคโม, ตถาปิ น ตถา เต เตหิ ทูรีภูตา, อเปตา วา ยถา จตุตฺถชฺฌานโต, ตสฺมา เจตโส มลีนภาวสงฺโขภอุปฺปิลาภาวกเรหิ นีวรณาทีหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺติยา ตสฺส ปริสุทฺธิปริโยทาตตา จ วุตฺตาติ อาห ‘‘นีวรณ…เป.… ปริโยทาเต’’ติฯ ฌานปฏิลาภปจฺจนีกานนฺติ เอตฺถ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ‘‘ฌานปฏิลาภปจฺจยาน’’นฺติ ปาฐํ คเหตฺวา ‘‘ฌานปฏิลาภปจฺจนีกาน’’นฺติ อยํ ปาโฐ ปฏิกฺขิตฺโตฯ วุตฺตญฺหิ เตน –

‘‘ฌานปฏิลาภปจฺจยานนฺติ ฌานปฏิลาภเหตุกานํ ฌานปฏิลาภํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกานํฯ ปาปกานนฺติ ลามกานํฯ อิจฺฉาวจรานนฺติ อิจฺฉาย อวจรานํ อิจฺฉาวเสน โอติณฺณานํ ‘อโห วต มเมว สตฺถา ปฏิปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสยฺยา’ติอาทินยปฺปวตฺตานํ มานมายาสาเฐยฺยาทีนํฯ อภิชฺฌาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทนปิ เตสํเยว สงฺคโหฯ อภิชฺฌา เจตฺถ ปฐมชฺฌาเนน อวิกฺขมฺภเนยฺยา มานาทโย จ ตเทกฏฺฐา ทฏฺฐพฺพา ฌานปฏิลาภปจฺจยานนฺติ อนุวตฺตมานตฺตาฯ วิกฺขมฺภเนยฺยา ปน นีวรณคฺคหเณน คหิตาฯ กถํ ปน ปฐมชฺฌาเนน อวิกฺขมฺภเนยฺยา อิธ วิคจฺฉนฺตีติ? ‘สพฺเพ กุสลา ธมฺมา สพฺพากุสลานํ ปฏิปกฺขา’ติ สลฺเลขปฏิปตฺติวเสน เอวํ วุตฺตํ ฌานสฺส อปรามฏฺฐภาวทสฺสนโตฯ

เย ปเนตฺถ ‘อิจฺฉาวจรานํ อภิชฺฌาทีน’นฺติ อิเมหิ ปเทหิ โกปอปฺปจฺจยกามราคพฺยาปาทาทโย คหิตาติ อธิปฺปาเยน ‘ฌานปฏิลาภปจฺจยาน’นฺติ ปาฐํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘ฌานปฏิลาภปจฺจนีกาน’นฺติ ปาโฐติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ตถา ปาฐสฺเสว อภาวโต, ฌานปฏิลาภปจฺจนีกา จ นีวรณา เจว ตเทกฏฺฐา จ, เตสํ ทูรีภาวํ วตฺวา ปุน เตสํเยว อภาววิคมโจทนาย อยุชฺชมานตฺตาฯ นนุ จ อนงฺคณสุตฺตวตฺถสุตฺเตสุ อยมตฺโถ ลพฺภติ โอฬาริกานํเยว ปาปธมฺมานํ ตตฺถ อธิปฺเปตตฺตาติฯ สจฺจเมตํ, อิธ ปน อธิคตจตุตฺถชฺฌานสฺส วเสน วุตฺตตฺตา สุขุมาเยว เต คหิตา, องฺคณุปกฺกิเลสตาสามญฺเญน ปเนตฺถ สุตฺตานํ อปทิสนํฯ ตถา หิ ‘สุตฺตานุสาเรนา’ติ วุตฺตํ, น ปน สุตฺตวเสนา’’ติฯ

อวสฺสญฺเจตเมวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ อธิคตชฺฌานานมฺปิ เกสญฺจิ อิจฺฉาวจรานํ ปวตฺติสพฺภาวโตติ ฯ เตเนว อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ‘‘ฌานปฏิลาภปจฺจยาน’’นฺติ ปาฐํ คเหตฺวา ‘‘ฌานปฏิลาภปจฺจนีกาน’’นฺติ อยํ ปาโฐ ปฏิกฺขิตฺโตฯ มหาคณฺฐิปเท วิสุทฺธิมคฺคสฺส สีหฬคณฺฐิปเทปิ จ ‘‘ฌานปฏิลาภปจฺจยาน’’นฺติ อิมสฺเสว ปาฐสฺส อตฺโถ วุตฺโต, ตสฺมา อยเมว ปาโฐ คเหตพฺโพ, อตฺโถปิ เจตฺถ ยถาวุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เตน ‘‘อิจฺฉาวจรานนฺติ อิจฺฉาย อวจรานํ อิจฺฉาวเสน โอติณฺณานํ ปวตฺตานํ นานปฺปการานํ โกปอปฺปจฺจยานนฺติ อตฺโถ’’ติ อยมฺปิ ปาโฐ อยุตฺโตเยวาติ คเหตพฺพํ, ตโตเยว จ วิสุทฺธิมคฺเค อยํ ปาโฐ สพฺเพน สพฺพํ น ทสฺสิโตติฯ

อิทฺธิปาทกภาวูปคมเนนาติ อิทฺธิยา ปาทกภาวสฺส ปทฏฺฐานภาวสฺส อุปคมเนนฯ ภาวนาปาริปูริยาติ อิโต ปรํ กตฺตพฺพสฺส อภาววเสน อภินีหารกฺขมภาวนาย ปริปุณฺณตฺตาฯ ปณีตภาวูปคมเนนาติ ตโต เอว ปธานภาวํ นีตตาย อุตฺตมฏฺเฐน อติตฺติกรฏฺเฐน จ ปณีตภาวสฺส อุปคมเนนฯ อุภยญฺเจตํ ภาวนาย ฐิติยา การณวจนํ, ปริปุณฺณาย ภาวนาย ปณีตภาวปฺปตฺติยา ฐิเตติฯ อาเนญฺชปฺปตฺเตติ อิทํ ฐิติยา วิเสสนํฯ เตนาห ‘‘ยถา อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติ, เอวํ ฐิเต’’ติฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข ‘‘ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต’’ติ อุภยเมกํ องฺคํ, ‘‘สมาหิเต’’ติ ปน อิทมฺปิ เอกมงฺคํฯ เตเนวสฺส ปฐมวิกปฺปโต วิเสสํ สนฺธายาห ‘‘เอวมฺปิ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคต’’นฺติฯ

ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, ตสฺส วา อนุสฺสรณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ตํนิสฺสยาทิปจฺจยภูตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนโตฯ

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติมฺหิ ยํ ญาณํ ตทตฺถายาติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ปุพฺเพนิวาสํ ตาว ทสฺเสตฺวา ตตฺถ สติญาณานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺเพนิวาโส’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ปุพฺเพ’’ติ อิทํ ปทํ ‘‘เอกมฺปิ ชาติ’’นฺติอาทิวจนโต อตีตภววิสยํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อตีตชาตีสู’’ติฯ นิวาสสทฺโท กมฺมสาธโน, ขนฺธวินิมุตฺโต จ นิวสิตธมฺโม นตฺถีติ อาห ‘‘นิวุตฺถกฺขนฺธา’’ติฯ นิวุตฺถตา เจตฺถ สนฺตาเน ปวตฺตตา, ตถาภูตา จ เต อนุ อนุ ภูตา ชาตา ปวตฺตา, ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตา จ โหนฺตีติ อาห ‘‘นิวุตฺถาติ อชฺฌาวุตฺถา อนุภูตา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา’’ติฯ เอวํ สสนฺตติปริยาปนฺนธมฺมวเสน นิวาสสทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา อิทานิ อวิเสเสน วตฺตุํ ‘‘นิวุตฺถธมฺมา วา นิวุตฺถา’’ติ วตฺวา ตํ วิวริตุํ ‘‘โคจรนิวาเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โคจรภูตาปิ หิ โคจราเสวนาย อาเสวิตา อารมฺมณกรณวเสน อนุภูตา นิวุตฺถา นาม โหนฺติฯ เต ปน ทุวิธา สปรวิญฺญาณโคจรตายาติ อุภเยปิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อตฺตโน วิญฺญาเณน วิญฺญาตา’’ติ วตฺวา ‘‘ปริจฺฉินฺนา’’ติ วจนํ เย เต โคจรนิวาเสน นิวุตฺถธมฺมา, น เต เกวลํ วิญฺญาเณน วิญฺญาตมตฺตา, อถ โข ยถา ปุพฺเพ นามโคตฺตวณฺณลิงฺคาหาราทีหิ วิเสเสหิ ปริจฺเฉทการิกาย ปญฺญาย ปริจฺฉิชฺช คหิตา, ตเถเวตํ ญาณํ ปริจฺฉิชฺช คณฺหาตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ ปรวิญฺญาณวิญฺญาตาปิ วา นิวุตฺถาติ สมฺพนฺโธฯ น เกวลํ อตฺตโนว วิญฺญาเณน, อถ โข ปเรสํ วิญฺญาเณน วิญฺญาตาปีติ อตฺโถฯ อิธาปิ ‘‘ปริจฺฉินฺนา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ปเรสมฺปิ วา วิญฺญาเณน วิญฺญาตา ปริจฺฉินฺนาติฯ ตสฺส จ คหเณ ปโยชนํ วุตฺตนเยเนว วตฺตพฺพํฯ

เต จ โข ยสฺมา อตีตาสุ เอว ชาตีสุ อญฺเญหิ วิญฺญาตา ปริจฺฉินฺนา, เต จ ปรินิพฺพุตาปิ โหนฺติ, เยหิ เต วิญฺญาตา, เตสํ ตทา วตฺตมานสนฺตานานุสาเรน เตสมฺปิ อตีเต ปวตฺติ วิญฺญายตีติ สิขาปฺปตฺตํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส วิสยภูตํ ปุพฺเพนิวาสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสู’’ติ วุตฺตํฯ ฉินฺนวฏุมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสํ อนุสฺสรณํ ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณํฯ ‘‘อาทิสทฺเทน ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานุสฺสรณานิ คยฺหนฺตี’’ติ เกจิ วทนฺติฯ ฉินฺนวฏุมกา ปน สพฺเพว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตา ฉินฺนสํสารมคฺคตฺตา, เตสํ อนุสฺสรณํ นาม เตสํ ปฏิปตฺติยา อนุสฺสรณํฯ

สา ปน ปฏิปตฺติ สงฺเขปโต ฉฬารมฺมณคฺคหณลกฺขณาติ ตานิ อิธ ปรวิญฺญาณวิญฺญาตคฺคหเณน คหิตานิฯ ตสฺมา ปุริมาสุ ชาตีสุ อตฺตโน วิญฺญาเณน อวิญฺญาตานํ ปรินิพฺพุตานํ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ อนุสฺสรณํ ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณนฺติ เวทิตพฺพํฯ อาทิ-สทฺเทน ปเนตฺถ ปุริมาสุ ชาตีสุ อตฺตโน วิญฺญาเณน อวิญฺญาตานํ อปรินิพฺพุตานมฺปิ วตฺตมานกฺขนฺธปฏิปาฏิยา อคนฺตฺวา สีโหกฺกนฺติกวเสน อนุสฺสรณํ คหิตํ, อิเม ปน ยถาวุตฺตฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทโย พุทฺธานํเยว ลพฺภนฺติฯ น หิ อตีเต พุทฺธา ภควนฺโต เอวํ วิปสฺสิํสุ, เอวํ มคฺคํ ภาเวสุํ, ผลนิพฺพานานิ สจฺฉากํสุ, เอวํ เวเนยฺเย วิเนสุนฺติ เอตฺถ สพฺพถา อญฺเญสํ ญาณสฺส คติ อตฺถีติฯ เย ปน ปุริมาสุ ชาตีสุ อตฺตโนว วิญฺญาเณน วิญฺญาตา, เต ปรินิพฺพุเตปิ ขนฺธปฏิพทฺธตฺตา สาวกา อนุสฺสรนฺติเยวฯ ยาย สติยา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, สา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อภินีหรินฺติ จิตฺตํ ฌานารมฺมณโต อปเนตฺวา ปุพฺเพนิวาสาภิมุขํ เปเสสิํ, ปุพฺเพนิวาสนินฺนํ ปุพฺเพนิวาสโปณํ ปุพฺเพนิวาสปพฺภารํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ

ปาฬิยํ ‘‘อภินินฺนาเมสิ’’นฺติ อุตฺตมปุริสปฺปโยคตฺตา ‘‘โส’’ติ เอตฺถ อหํสทฺโท อาเนตฺวา วุจฺจมาโน ตทตฺโถ ปากโฏ โหตีติ ‘‘โส อห’’นฺติ วุตฺตํฯ อเนกวิธนฺติ นานาภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาสาทิวเสน พหุวิธํฯ ปกาเรหีติ นามโคตฺตาทิอากาเรหิ สทฺธิํฯ สหโยเค เจตํ กรณวจนํฯ ปวตฺติตนฺติ เทสนาวเสน ปวตฺติตํฯ เตนาห ‘‘สํวณฺณิต’’นฺติ, วิตฺถาริตนฺติ อตฺโถฯ นิวาสนฺติ อนฺโตคธเภทสามญฺญวจนเมตนฺติ เต เภเท พฺยาปนิจฺฉาวเสน สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ตตฺถ นิวุตฺถสนฺตาน’’นฺติ อาหฯ อนุคนฺตฺวา อนุคนฺตฺวาติ ญาณคติยา อนุคนฺตฺวา อนุคนฺตฺวาฯ อนุเทวาติ อนุ เอว, ท-กาโร ปทสนฺธิวเสน อาคโตฯ ‘‘อภินินฺนาเมสิ’’นฺติ วตฺวา ‘‘อนุสฺสรามี’’ติ วุตฺตตฺตา จิตฺตสฺส อภินีหารสมนนฺตรภาวสรณํ อนุสทฺโท ทีเปตีติ อาห ‘‘จิตฺเต อภินินฺนามิตมตฺเต เอว สรามีติ ทสฺเสตี’’ติฯ ปริกมฺมํ วตฺตพฺพํ สิยาติ ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตุกาเมน อาทิกมฺมิเกน ภิกฺขุนา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺเตน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน ปฏิปาฏิยา จตฺตาริ ฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา อภิญฺญาปาทกจตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐาย สพฺพปจฺฉิมา นิสชฺชา อาวชฺชิตพฺพา’’ติ เอวมาทินา ปุพฺเพนิวาสญาณสฺส ปริกมฺมภูตํ ปุพฺพกรณํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺยฯ

อารทฺธปฺปการทสฺสนตฺเถติ อนุสฺสริตุํ อารทฺธสฺส ปุพฺเพนิวาสสฺส ปเภททสฺสนตฺเถฯ เอกมฺปิ ชาตินฺติ เอกมฺปิ ภวํฯ โส หิ เอกกมฺมนิพฺพตฺโต อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺโน อนฺโตคธธมฺมปฺปเภโท ขนฺธปฺปพนฺโธ อิธ ‘‘ชาตี’’ติ อธิปฺเปโต ชายตีติ ชาตีติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘เอกมฺปิ…เป.… ขนฺธสนฺตาน’’นฺติฯ ปริหายมาโนติ ขียมาโน วินสฺสมาโนฯ กปฺโปติ อสงฺเขฺยยฺยกปฺโปฯ โส ปน อตฺถโต กาโล, ตทา ปวตฺตมานสงฺขารวเสนสฺส ปริหานิ เวทิตพฺพาฯ วฑฺฒมาโน วิวฏฺฏกปฺโปติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ โย ปน ‘‘กาลํ เขเปติ, กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา’’ติ (ชา. 1.2.190) อาทีสุ กาลสฺสปิ ขโย วุจฺจติ, โส อิธ นาธิปฺเปโต อนิฏฺฐปฺปสงฺคโตฯ สํวฏฺฏนํ วินสฺสนํ สํวฏฺโฏ, สํวฏฺฏโต อุทฺธํ ตถาฐายี สํวฏฺฏฏฺฐายีฯ ตมฺมูลกตฺตาติ ตํปุพฺพกตฺตาฯ วิวฏฺฏนํ นิพฺพตฺตนํ, วฑฺฒนํ วา วิวฏฺโฏฯ

เตเชน สํวฏฺโฏ เตโชสํวฏฺโฏฯ สํวฏฺฏสีมาติ สํวฏฺฏนมริยาทาฯ สํวฏฺฏตีติ วินสฺสติฯ สทาติ สพฺพกาลํ, ตีสุปิ สํวฏฺฏกาเลสูติ อตฺโถฯ เอกํ พุทฺธกฺเขตฺตนฺติ อิธ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธกฺเขตฺตํ นาม ติวิธ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยตฺตเก ฐาเน ตถาคตสฺส ปฏิสนฺธิญาณาทิญาณานุภาโว ปุญฺญผลสมุตฺเตชิโต สรเสเนว ปริชมฺภติ, ตํ สพฺพมฺปิ พุทฺธงฺกุรสฺส นิพฺพตฺตนกฺเขตฺตํ นามาติ อาห ‘‘ชาติกฺเขตฺตํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺต’’นฺติฯ อานุภาโว ปวตฺตตีติ อิธ อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อาณากฺเขตฺตปริยาปนฺเน ยตฺถ กตฺถจิ จกฺกวาเฬ ฐตฺวา อตฺตโน อตฺถาย ปริตฺตํ กตฺวา ตตฺเถว อญฺญํ จกฺกวาฬํ คโตปิ กตปริตฺโต เอว โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ อถ วา ตตฺถ เอกสฺมิํ จกฺกวาเฬ ฐตฺวา สพฺพสตฺตานํ อตฺถาย ปริตฺเต กเต อาณากฺเขตฺเต สพฺพสตฺตานํ อภิสมฺภุณาตฺเวว ปริตฺตานุภาโว ตตฺถ เทวตาหิ ปริตฺตานํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพโตติ วุตฺตํ ‘‘อานุภาโว ปวตฺตตี’’ติฯ ยํ ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยาติ วุตฺตนฺติ ยํ วิสยกฺเขตฺตํ สนฺธาย เอกสฺมิํเยว ขเณ สเรน อภิวิญฺญาปนํ อตฺตโน รูปทสฺสนญฺจ ปฏิชานนฺเตน ภควตา ‘‘ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ วุตฺตํฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ปเทเส อนนฺตาปริมาเณ วิสยกฺเขตฺเตฯ

ยํ ยํ อากงฺขติ, ตํ ตํ อนุสฺสรตีติ อากงฺขมตฺตปฏิพทฺธวุตฺติตาย พุทฺธญาณสฺส ยํ ยํ อนุสฺสริตุํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ อนุสฺสรติฯ เอกํ อาณากฺเขตฺตํ วินสฺสตีติ อิมินา ติริยโต สํวฏฺฏมานปริจฺเฉโท วุตฺโตฯ สณฺฐหนฺตนฺติ วิวฏฺฏมานํ ชายมานํฯ ตสฺส วินาโส จ สณฺฐหนญฺจ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนฺติ อมฺเหหิปิ เหฏฺฐา ‘‘โลกวิทู’’ติ อิมสฺส อตฺถสํวณฺณนาธิกาเร ปสงฺคโต วุตฺตตฺตา อิธ น วุจฺจติฯ

เอวํ ปสงฺเคน สํวฏฺฏาทิเก ปกาเสตฺวา อิทานิ ยถาธิคตํ เตสํ อนุสฺสรณาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย ปเนเต สํวฏฺฏวิวฏฺฏา วุตฺตา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอเตสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺปสมุทายโต อเนเกสํ สํวฏฺฏกปฺปาทีนํ นิทฺธาริยมานตฺตาฯ อมุมฺหิ สํวฏฺฏกปฺเปติ เอตฺถ วา-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพฯ เตน จ อนิยมตฺเถน อิตราสํ อสงฺเขฺยยฺยานมฺปิ สงฺคโห สิทฺโธติฯ อถ วา อมุมฺหิ สํวฏฺฏกปฺเปติ อิทํ สํวฏฺฏกปฺปสฺส อาทิโต ปาฬิยํ คหิตตฺตา วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ หิ อิมสฺส กติปยกาลํ ภวาทีสุ สํสรณํ อุปลพฺภตีติฯ สํวฏฺฏกปฺเป วา วตฺตมาเน เยสุ ภวาทีสุ อิมสฺส อุปปตฺติ อโหสิ, ตํทสฺสนเมตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ภเว วาติอาทีสุ กามาทิภเว วา อณฺฑชาทิโยนิยา วา เทวาทิคติยา วา นานตฺตกายนานตฺตสญฺญีอาทิวิญฺญาณฏฺฐิติยา วา สตฺตาวาเส วา ขตฺติยาทิสตฺตนิกาเย วาฯ ยสฺมา อิทํ ภควโต วเสน ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ อาคตํ, ตสฺมา ตสฺเสว นามาทิวเสน อตฺถํ โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวํนาโมติ เวสฺสนฺตโร วา โชติปาโล วา’’ติอาทิฯ สาลิมํโสทนาหาโร วาติ คิหิกาลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปวตฺตผลโภชโน วาติ ตาปสาทิกาลํ สนฺธายฯ ปวตฺตผลโภชโนติ สยมฺปติตผลาหาโรฯ สามิสนิรามิสาทิปฺปเภทานนฺติ เอตฺถ สามิสา เคหสฺสิตโสมนสฺสาทโย, นิรามิสา เนกฺขมฺมสฺสิตโสมนสฺสาทโยฯ อาทิ-สทฺเทน วิเวกชสมาธิชสุขาทีนํ สงฺคโหฯ

เหฏฺฐา สามญฺญโต วุตฺตเมวตฺถํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุกาโม ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อมุตฺราสินฺติ สามญฺญนิทฺเทโสยํ, พฺยาปนิจฺฉาโลโป วา, อมุตฺร อมุตฺร อาสินฺติ วุตฺตํ โหติฯ อนุปุพฺเพน อาโรหนฺตสฺส ยาวทิจฺฉกํ อนุสฺสรณนฺติ เอตฺถ อาโรหนฺตสฺสาติ ปฏิโลมโต ญาเณน ปุพฺเพนิวาสํ อาโรหนฺตสฺสฯ

ปฏินิวตฺตนฺตสฺสาติ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรณวเสน ยาวทิจฺฉกํ คนฺตฺวา ปจฺจาคจฺฉนฺตสฺสฯ ปจฺจเวกฺขณนฺติ อนุสฺสริตานุสฺสริตสฺส ปจฺจเวกฺขณํฯ ตสฺมาติ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส การณภาเวน ปจฺจามสนํ, ปฏินิวตฺตนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขณภาวโตติ วุตฺตํ โหติฯ อิธูปปตฺติยาติ อิธ จริมภเว อุปปตฺติยาฯ อนนฺตรนฺติ อตีตานนฺตรมาหฯ อมุตฺราติ อมุกสฺมิํ ภเวติ อตฺโถฯ อุทปาทินฺติ อุปฺปชฺชิํฯ ตาหิ เทวตาหีติ ตุสิตเทวตาหิฯ เอกโคตฺโตติ ตุสิตโคตฺเตน เอกโคตฺโตฯ มหาโพธิสตฺตานํ สนฺตานสฺส ปริโยสานาวตฺถายํ เทวโลกูปปตฺติชนกํ นาม อกุสเลน กมฺมุนา อนุปทฺทุตเมว โหตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทุกฺขํ ปน สงฺขารทุกฺขมตฺตเมวา’’ติ วุตฺตํฯ มหาปุญฺญานมฺปิ ปน เทวปุตฺตานํ ปุพฺพนิมิตฺตุปฺปตฺติกาลาทีสุ อนิฏฺฐารมฺมณสมาโยโค โหติเยวาติ ‘‘กทาจิ ทุกฺขทุกฺขสฺสปิ สมฺภโว นตฺถี’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ, ธมฺมานํ อุปฺปาทนิโรธสงฺขารทุกฺขนฺติ เวทิตพฺพํฯ สตฺตปญฺญาส…เป.… ปริยนฺโตติ อิทํ มนุสฺสวสฺสคณนาวเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ เทวานํ วสฺสคณนาย ปน จตุสหสฺสเมวฯ

อิตีติ วุตฺตตฺถนิทสฺสนเมตํ, ตญฺจ โข ยถารหโต, น ยถานุปุพฺพโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นามโคตฺตวเสนา’’ติอาทิมาหฯ อุทฺทิสียตีติ ทิสฺวาว อวิญฺเญยฺยตฺตา ‘‘อยํ โก นาโม’’ติ ปุจฺฉิเต ‘‘ติสฺโส โคตโม’’ติ นามโคตฺเตน อุทฺทิสียติฯ วณฺณาทีหีติ วณฺณาหารเวทยิตายุปริจฺเฉเทหิฯ สาโมตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วาฯ เตน เอวมาทิเอวํปการนานตฺตโตติ ทสฺสิตํ โหติฯ นามโคตฺตํ อุทฺเทโสติ อุทฺทิสียติ สตฺโต เอเตนาติ อุทฺเทโส นามโคตฺตํฯ อิตเร อาการาติ อากรียติ ทิสฺวาว สตฺโต วิญฺญายติ เอเตหีติ อิตเร วณฺณาทโย อาการาฯ ‘‘โน จ โข อวิเสเสนา’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ติตฺถิยา หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ติตฺถิยาติ อญฺญติตฺถิยาฯ เต ปน กมฺมวาทิโน กิริยวาทิโน ตาปสาทโยฯ ยสฺมา ติตฺถิยานํ พฺรหฺมชาลาทีสุ จตฺตาลีสาย เอว สํวฏฺฏวิวฏฺฏานํ อนุสฺสรณํ อาคตํ, ตสฺมา ‘‘น ตโต ปร’’นฺติ วตฺวา ตตฺถ การณํ วทนฺโต ‘‘ทุพฺพลปญฺญตฺตา’’ติอาทิมาหฯ เตน วิปสฺสนาภิโยโค ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส วิเสสการณนฺติ ทสฺเสติฯ

ตโตเยว จ พลวปญฺญตฺตา ฐเปตฺวา อคฺคสาวกมหาสาวเก อิตเร ปกติสาวกา กปฺปสตมฺปิ กปฺปสหสฺสมฺปิ อนุสฺสรนฺติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนว วุตฺตํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.402) ‘‘ปกติสาวกา กปฺปสตมฺปิ กปฺปสหสฺสมฺปิ อนุสฺสรนฺติเยว พลวปญฺญตฺตา’’ติฯ เอตฺตโก หิ เตสํ อภินีหาโรติ กปฺปานํ สตสหสฺสมฺปิ ตทธิกํ เอกํ ทฺเว จ อสงฺเขฺยยฺยานีติ กาลวเสน เอวํปริมาโณ ยถากฺกมํ เตสํ มหาสาวกอคฺคสาวกปจฺเจกพุทฺธานํ ปุญฺญญาณาภินีหาโร, สาวกปจฺเจกโพธิปารมิตา สิทฺธาฯ ยทิ โพธิสมฺภารสมฺภรณกาลปริจฺฉินฺโน เตสํ เตสํ อริยานํ อภิญฺญาญาณวิภโว, เอวํ สนฺเต พุทฺธานมฺปิสฺส ปริจฺเฉทตา อาปนฺนาติ อาห ‘‘พุทฺธานํ ปน ปริจฺเฉโท นตฺถี’’ติฯ ‘‘ยาวตกํ เญยฺยํ, ตาวตกํ ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 3.5) วจนโต สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส วิย พุทฺธานํ อภิญฺญาญาณานมฺปิ สวิสเย ปริจฺเฉโท นาม นตฺถีติ ตตฺถ ยํ ยํ ญาตุํ อิจฺฉนฺติ, ตํ ตํ ชานนฺติ เอวฯ อถ วา สติปิ กาลปริจฺเฉเท การณูปายโกสลฺลปริคฺคหาทินา สาติสยตฺตา มหาโพธิสมฺภารานํ ปญฺญาปารมิตาย ปวตฺติอานุภาวสฺส ปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ, กุโต ตํนิพฺพตฺตานํ อภิญฺญาญาณานนฺติ อาห ‘‘พุทฺธานํ ปน ปริจฺเฉโท นตฺถี’’ติฯ อตีเต ‘‘เอตฺตกานํ กปฺปานํ อสงฺเขฺยยฺยานี’’ติ เอวํ กาลปริจฺเฉโท นตฺถิ อนาคเต อนาคตํสญาณสฺส วิยฯ เตนาห ‘‘ยาว อิจฺฉนฺติ ตาว สรนฺตี’’ติฯ

เอวํ ปญฺจนฺนํ ชนานํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสรณํ กาลวิภาคโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ อารมฺมณคฺคหณวเสนสฺส ปวตฺติวิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติตฺถิยา จา’’ติอาทิมาหฯ ขนฺธปฏิปาฏิเมว สรนฺตีติ เอตฺถ ขนฺธปฏิปาฏิ ขนฺธานํ อนุกฺกโม, สา จ โข จุติโต ปฏฺฐาย อุปฺปฏิปาฏิวเสนฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อิริยาปถปฏิปาฏิ ขนฺธปฏิปาฏี’’ติ วทนฺติฯ วุตฺตเมวตฺถํ พฺยติเรกโต วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ปฏิปาฏิํ มุญฺจิตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ จุติปฏิสนฺธิวเสนาติ อตฺตโน ปรสฺส วา ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺตภาเว จุติํ ทิสฺวา อนฺตรา กิญฺจิ อนามสิตฺวา ปฏิสนฺธิยา เอว คหณวเสนฯ ยถา ปน อนฺธา ยฏฺฐิํ อมุญฺจิตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ เต ขนฺธปฏิปาฏิํ อมุญฺจิตฺวาว สรนฺตีติ อาห ‘‘เตสญฺหิ อนฺธานํ วิย อิจฺฉิตปฺปเทโสกฺกมนํ นตฺถี’’ติฯ สาวกาติ ปกติสาวกาปิ มหาสาวกาปิ อคฺคสาวกาปิ สามญฺญโต วุตฺตาฯ

ปกติสาวกาปิ หิ ขนฺธปฏิปาฏิยาปิ อนุสฺสรนฺติ , จุติปฏิสนฺธิวเสนปิ สงฺกมนฺติ พลวปญฺญตฺตา, ตถา อสีติมหาสาวกาฯ ทฺวินฺนํ ปน อคฺคสาวกานํ ขนฺธปฏิปาฏิกิจฺจํ นตฺถิฯ เอกสฺส อตฺตภาวสฺส จุติํ ทิสฺวา ปฏิสนฺธิํ ปสฺสนฺติ, ปุน อปรสฺส จุติํ ทิสฺวา ปฏิสนฺธินฺติ เอวํ จุติปฏิสนฺธิวเสนปิ สงฺกมนฺตา คจฺฉนฺติฯ ยถา นาม สรทสมเย ฐิตมชฺฌนฺหิกเวลายํ จตุรตนิเก เคเห จกฺขุมโต ปุริสสฺส รูปคตํ สุปากฏเมว โหตีติ โลกสิทฺธเมตํฯ สิยา ปน ตสฺส สุขุมตรติโรกุฏฺฏาทิเภทสฺส รูปคตสฺส อโคจรตา, น ตฺเวว พุทฺธานํ ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส เญยฺยสฺส อโคจรตา, อถ โข ตํ ญาณาโลเกน โอภาสิตํ หตฺถตเล อามลกํ วิย สุปากฏํ สุวิภูตเมว โหติ, ตถา เญยฺยาวรณสฺส สุปฺปหีนตฺตาติ อาห ‘‘พุทฺธา ปนา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ สีโหกฺกนฺตวเสนาติ สีหคติปตนวเสนฯ ยํ ยํ ฐานํ อากงฺขนฺตีติ ยสฺมิํ กปฺเป ยสฺมิํ ภเว ยํ ยํ ฐานํ ชานิตุํ อิจฺฉนฺติฯ ตํ สพฺพํ สรนฺติเยวาติ ญาตุํ อิจฺฉิตํ ตํ สพฺพํ สรนฺติเยว, น น สรนฺติฯ พุทฺธานญฺหิ เนว ขนฺธปฏิปาฏิกิจฺจํ, น จ จุติปฏิสนฺธิวเสน สงฺกมนกิจฺจํ อตฺถิฯ เตสญฺหิ อเนกาสุ กปฺปโกฏีสุ เหฏฺฐา วา อุปริ วา ยํ ยํ ฐานํ อิจฺฉนฺติ, ตํ ตํ ปากฏเมว โหติฯ ตสฺมา ยถา เปยฺยาลปาฬิํ ปฐนฺตา ‘‘ปฐมํ ฌานํ…เป.… ปญฺจมํ ฌาน’’นฺติอาทิปริโยสานเมว คณฺหนฺตา สงฺขิปิตฺวา สชฺฌายนฺติ, น อนุปทํ, เอวํ อเนกาปิ กปฺปโกฏิโย เปยฺยาลปาฬิํ วิย สงฺขิปิตฺวา ยํ ยํ อิจฺฉนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ญาเณน โอกฺกมนฺตา สีโหกฺกนฺตวเสน คจฺฉนฺติฯ เอวํ คจฺฉนฺตานญฺจ เตสํ ญาณํ ยถา นาม กตวาลเวธิปริจยสฺส สรภงฺคสทิสสฺส ธนุคฺคหสฺส ขิตฺโต สโร อนฺตรนฺตรา รุกฺขลตาทีสุ อสชฺชมาโน ลกฺเขเยว ปตติ น สชฺชติ น วิรชฺฌติ, เอวํ อนฺตรนฺตราสุ ชาตีสุ น สชฺชติ น วิรชฺฌติ, อสชฺชมานํ อวิรชฺฌมานํ อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานํเยว คณฺหาติฯ

อตีตภเว ขนฺธา ตปฺปฏิพทฺธนามโคตฺตานิ จ สพฺพํ ปุพฺเพนิวาสนฺเตฺวว สงฺคหิตานีติ อาห ‘‘กิํ วิทิตํ กโรติ? ปุพฺเพนิวาส’’นฺติฯ โมโห ปฏิจฺฉาทกฏฺเฐน ตโม วิย ตโมติ อาห ‘‘สฺเวว โมโห’’ติอาทิฯ โอภาสกรณฏฺเฐนาติ กาตพฺพโต กรณํ, โอภาโสว กรณํ โอภาสกรณํ, อตฺตโน ปจฺจเยหิ โอภาสภาเวน นิพฺพตฺเตตพฺพฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ เสสํ ปสํสาวจนนฺติ ปฏิปกฺขวิธมนปวตฺติวิเสสานํ โพธนโต วุตฺตํฯ

อวิชฺชา วิหตาติ เอเตน วิชานนฏฺเฐน วิชฺชาติ อยมฺปิ อตฺโถ ทีปิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ กสฺมา? ยสฺมา วิชฺชา อุปฺปนฺนาติ เอเตน วิชฺชาปฏิปกฺขา อวิชฺชา, ปฏิปกฺขตา จสฺสา ปหาตพฺพภาเวน วิชฺชาย จ ปหายกภาเวนาติ ทสฺเสติฯ เอส นโย อิตรสฺมิมฺปิ ปททฺวเยติ อิมินา ตโม วิหโต วินฏฺโฐฯ กสฺมา? ยสฺมา อาโลโก อุปฺปนฺโนติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ กิเลสานํ อาตาปนปริตาปนฏฺเฐน วีริยํ อาตาโปติ อาห ‘‘วีริยาตาเปน อาตาปิโน’’ติ, วีริยวโตติ อตฺโถฯ เปสิตจิตฺตสฺสาติ ยถาธิปฺเปตตฺถสิทฺธิํ ปติวิสฺสฏฺฐจิตฺตสฺสฯ ยถา อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโตติ อญฺญสฺสปิ กสฺสจิ มาทิสสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ ปธานานุโยคสฺสาติ สมฺมปฺปธานมนุยุตฺตสฺสฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺตา วุตฺตนยตฺตา จ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปุพฺเพนิวาสกถา นิฏฺฐิตาฯ

ทิพฺพจกฺขุญาณกถา

[13] จุติยาติ จวเนฯ อุปปาเตติ อุปปชฺชเนฯ สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ, จุติกฺขณสามนฺตา อุปปตฺติกฺขณสามนฺตา จาติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เย ปน อาสนฺนจุติกา’’ติอาทิฯ เยน ญาเณนาติ เยน ทิพฺพจกฺขุญาเณนฯ ทิพฺพจกฺขุญาเณเนว หิ สตฺตานํ จุติ จ อุปปตฺติ จ ญายติฯ ปริกมฺมํ วตฺตพฺพํ สิยาติ ‘‘ทิพฺพจกฺขุญาณํ อุปฺปาเทตุกาเมน อาทิกมฺมิเกน กุลปุตฺเตน กสิณารมฺมณํ อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ สพฺพากาเรน อภินีหารกฺขมํ กตฺวา เตโชกสิณํ โอทาตกสิณํ อาโลกกสิณนฺติ อิเมสุ ตีสุ กสิเณสุ อญฺญตรํ อาสนฺนํ กาตพฺพํ, อุปจารชฺฌานโคจรํ กตฺวา วฑฺเฒตฺวา ฐเปตพฺพ’’นฺติอาทินา ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส ปริกมฺมํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺยฯ

โส อหนฺติ โส กตจิตฺตาภินีหาโร อหํฯ ทิพฺพสทิสตฺตาติ ทิวิ ภวนฺติ ทิพฺพํ, เทวานํ ปสาทจกฺขุ, เตน ทิพฺเพน จกฺขุนา สทิสตฺตาติ อตฺโถฯ