ปฐมชฺฌานกถา

อิทานิ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินยปฺปวตฺตาย ปาฬิยา ฌานวิภงฺเค (วิภ. 508) วุตฺตมฺปิ อตฺถํ อฏฺฐกถานเยเนว สํวณฺเณตุกาโม วิภงฺคปาฬิยํ วุตฺตนเยน อวจเน การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘กิญฺจาปิ ตตฺถ กตเม กามา’’ติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ปตฺถนากาเรน ปวตฺโต ทุพฺพโล โลโภ ฉนฺทนฏฺเฐน ฉนฺโท, ตโต พลวา รญฺชนฏฺเฐน ราโค, ตโตปิ พลวตโร พหลราโค ฉนฺทราโคฯ นิมิตฺตานุพฺยญฺชนานิ สงฺกปฺเปติ เอเตนาติ สงฺกปฺโป, ตถาปวตฺโต โลโภฯ ตตฺถ นิมิตฺตสงฺกปฺปนา นาม อวยเว สโมธาเนตฺวา ‘‘อิตฺถี ปุริโส’’ติอาทินา เอกชฺฌํ กตฺวา อุปรูปริ กิเลสุปฺปตฺติยา นิมิตฺตสฺส กปฺปนาฯ อนุพฺยญฺชนสงฺกปฺปนา ปน ‘‘หตฺถา โสภนา, ปาทา โสภนา’’ติ เอวํ อนุพฺยญฺชนวเสน วิภชิตฺวา กปฺปนาติฯ กิเลสานญฺหิ อนุ อนุ พฺยญฺชนโต ปริพฺยญฺชนโต ปริพฺยตฺติวเสน อุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาวโต อนุพฺยญฺชนํ หตฺถปาทาทิอวยวา วุจฺจนฺติฯ ตโต พลวา รญฺชนฏฺเฐน ราโค, สงฺกปฺปวเสเนว ปวตฺโต ตโตปิ พลวตโร สงฺกปฺปราโคฯ สฺวายํ ปเภโท เอกสฺเสว โลภสฺส ปวตฺติอาการวเสน อวตฺถาเภทวเสน จ เวทิตพฺโพ ยถา ‘‘วจฺโฉ ทมฺโม พลีพทฺโท’’ติฯ กามาติ กิเลสกามา, กาเมนฺตีติ กามา, กาเมนฺติ เอเตหีติ วาฯ

เสยฺยถิทนฺติ อิมสฺส ตํ กตมํ, ตํ กถนฺติ วา อตฺโถฯ วิวิจฺจิตฺวาติ วิสุํ หุตฺวาฯ เตนาห ‘‘วินา หุตฺวา อปสกฺกิตฺวา’’ติ, ปชหนวเสน อปกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ วิวิจฺเจว กาเมหีติ เอตฺถ วิวิจฺจาติ อิมินา วิเวจนํ ฌานกฺขเณ กามานํ อภาวมตฺตํ วุตฺตํฯ วิวิจฺเจวาติ ปน อิมินา เอกํสโต กามานํ วิเวเจตพฺพตาทีปเนน ตปฺปฏิปกฺขตา ฌานสฺส กามวิเวกปฺปหานสฺส จ ฌานาธิคมูปายตา ทสฺสิตา โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฐมชฺฌาน’’นฺติอาทิํ วตฺวา ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อนฺธกาเร สติ ปทีโป วิยาติ เอเตน ยถา ปทีปาภาเวน รตฺติยํ อนฺธการาภิภโว, เอวํ ฌานาภาเวน จิตฺตสนฺตติยํ กามาภิภโวติ ทสฺเสติฯ

เอตนฺติ ปุพฺพปเทเยว อวธารณวจนํ, น โข ปน เอวํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘กาเมหิ เอวา’’ติ อวธารณสฺส อกตตฺตาฯ ตนฺนิสฺสรณโตติ นิสฺสรนฺติ นิคฺคจฺฉนฺติ เอเตน, เอตฺถ วาติ นิสฺสรณํฯ เก นิคฺคจฺฉนฺติ? กามาฯ เตสํ กามานํ นิสฺสรณํ ปหานํ ตนฺนิสฺสรณํ, ตโต กามนิสฺสรณโตติ อตฺโถฯ กถํ ปน สมาเน วิกฺขมฺภเน กามานเมเวตํ นิสฺสรณํ, น พฺยาปาทาทีนนฺติ โจทนํ ยุตฺติโต อาคมโต จ สาเธตุํ ‘‘กามธาตู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กามธาตุสมติกฺกมนโตติ สกลสฺสปิ กามภวสฺส สมติกฺกมปฏิปทาภาวโตฯ

เตน อิมสฺส ฌานสฺส กามปริญฺญาภาวมาห ฯ กามราคปฏิปกฺขโตติ ‘‘ฉนฺโท กาโม’’ติอาทินา (มหานิ. 1) วุตฺตวิภาคสฺส กิเลสกามสฺส ปจฺจตฺถิกภาวโตฯ เตน ยถา เมตฺตา พฺยาปาทสฺส, กรุณา วิหิํสาย, เอวมิทํ ฌานํ กามราคสฺส อุชุวิปจฺจนีกภูตนฺติ ทสฺเสติฯ วิปาเกน เจตฺถ กามธาตุสมติกฺกโม อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณ กามราคปฏิปกฺขตา จ เวทิตพฺพาฯ เอวมตฺตโน ปวตฺติยา วิปากปฺปวตฺติยา จ กามราคโต กามธาตุโต จ วินิวตฺตสภาวตฺตา อิทํ ฌานํ วิเสสโต กามานเมว นิสฺสรณํ, สฺวายมตฺโถ ปาฐาคโต เอวาติ อาห ‘‘ยถาหา’’ติอาทิฯ เนกฺขมฺมนฺติ ปฐมชฺฌานํฯ

กามญฺเจตฺถ ตมตฺถํ ทีเปตุํ ปุริมปเทเยว อวธารณํ คหิตํ, อุตฺตรปเทปิ ปน ตํ คเหตพฺพเมว ตถา อตฺถสมฺภวโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุตฺตรปเทปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิโตติ กามจฺฉนฺทโตฯ เอส ทฏฺฐพฺโพติ เอส นิยโม ทฏฺฐพฺโพฯ สาธารณวจเนนาติ สพฺพวิเวกสาธารณวจเนนฯ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกา ตทงฺควิเวกาทโยฯ กายจิตฺตอุปธิวิเวกา กายวิเวกาทโยฯ ตโย เอว อิธ ทฏฺฐพฺพาติ ตโย เอว อิธ ฌานกถายํ ทฏฺฐพฺพา สมุจฺเฉทวิเวกาทีนํ อสมฺภวโตฯ นิทฺเทเสติ มหานิทฺเทเส (มหานิ. 1)ฯ ตตฺถ หิ ‘‘อุทฺทานโต ทฺเว กามา วตฺถุกามา กิเลสกามา จา’’ติ อุทฺทิสิตฺวา ตตฺถ ‘‘กตเม วตฺถุกามา มนาปิยา รูปา…เป.… มนาปิยา โผฏฺฐพฺพา’’ติอาทินา วตฺถุกามา นิทฺทิฏฺฐาฯ เต ปน กามียนฺตีติ กามาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺเถวาติ นิทฺเทเสเยวฯ วิภงฺเคติ ฌานวิภงฺเคฯ เอวญฺหิ สตีติ เอวํ อุภเยสมฺปิ กามานํ สงฺคเห สติฯ วตฺถุกาเมหิปีติ วตฺถุกาเมหิ วิวิจฺเจวาติปิ อตฺโถ ยุชฺชตีติ เอวํ ยุชฺชมานตฺถนฺตรสมุจฺจยตฺโถ ปิ-สทฺโท, น กิเลสกามสมุจฺจยตฺโถฯ กสฺมา? อิมสฺมิํ อตฺเถ กิเลสกาเมหิ วิเวกสฺส ทุติยปเทน วุตฺตตฺตาฯ เตนาติ วตฺถุกามวิเวเกนฯ กายวิเวโก วุตฺโต โหตีติ ปุตฺตทาราทิปริคฺคหวิเวกทีปนโต กายวิเวโก วุตฺโต โหติฯ

ปุริเมนาติ กายวิเวเกนฯ เอตฺถาติ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’’ติ เอตสฺมิํ ปททฺวเยฯ

อิโต วา นิทฺธาริเต วิเวกทฺวเย, อกุสลสทฺเทน ยทิ กิเลสกามา, สพฺพากุสลาปิ วา คหิตา, สพฺพถา กิเลสกาเมหิ วิเวโก วุตฺโตติ อาห ‘‘ทุติเยน กิเลสกาเมหิ วิเวกวจนโต’’ติฯ ทุติเยนาติ จ จิตฺตวิเวเกนาติ อตฺโถฯ เอเตสนฺติ ยถาวุตฺตานํ ทฺวินฺนํ ปทานํฯ นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํฯ ตณฺหาทิสํกิเลสานํ วตฺถุโน ปหานํ สํกิเลสวตฺถุปฺปหานํฯ โลลภาโว นาม ตตฺถ ตตฺถ รูปาทีสุ ตณฺหุปฺปาโท, ตสฺส เหตู วตฺถุกามา เอว เวทิตพฺพาฯ พาลภาวสฺส เหตุปริจฺจาโคติ สมฺพนฺโธฯ พาลภาโว นาม อวิชฺชา, ทุจินฺติตจินฺติตาทิ วา, ตสฺส อโยนิโสมนสิกาโร, สพฺเพปิ วา อกุสลา ธมฺมา เหตูฯ กามคุณาธิคมเหตุ ปาณาติปาตาทิอสุทฺธปฺปโยโค โหตีติ ตพฺพิเวเกน ปโยคสุทฺธิ วิภาวิตาฯ ตณฺหาสํกิเลสโสธเนน วิวฏฺฏูปนิสฺสยสํวฑฺฒเนน จ อชฺฌาสยวิโสธนํ อาสยโปสนํฯ อาสยโปสนนฺติ จ ฌานภาวนาย ปจฺจยภูตา ปุพฺพโยคาทิวเสน สิทฺธา อชฺฌาสยสมฺปทา , สา ปน ตณฺหุปตาปวิคเมน โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตณฺหาสํกิเลสวิโสธเนนา’’ติฯ กาเมสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ

อเนกเภโทติ กามาสวกามราคสํโยชนาทิวเสน รูปตณฺหาทิวเสน จ อเนกปฺปเภโทฯ กามจฺฉนฺโทเยวาติ กามสภาโวเยว ฉนฺโท, น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท นปิ กุสลจฺฉนฺโทติ อธิปฺปาโยฯ อกุสลปริยาปนฺโนปีติ ‘‘วิวิจฺจ อกุสเลหี’’ติ เอตฺถ วุตฺตอกุสเลสุ อนฺโตคโธปิฯ ฌานปฏิปกฺขโตติ ฌานสฺส ปฏิปกฺขภาวโต ตํเหตุ ตํนิมิตฺตํ วิสุํ วุตฺโต, อกุสลภาวสามญฺเญน อคฺคเหตฺวา วิสุํ สรูเปน คหิโตฯ ยทิ กิเลสกาโมว ปุริมปเท วุตฺโต, ตํ กถํ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘อเนกเภทโต’’ติอาทิฯ อญฺเญสมฺปีติ ทิฏฺฐิมานอหิริกาโนตฺตปฺปาทีนํ ตํสหิตผสฺสาทีนญฺจฯ อุปริฌานงฺคปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโตติ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติอาทินา อุปริ วุจฺจมานานิ ฌานงฺคานิ อุปริฌานงฺคานิ, เตสํ อตฺตโน ปจฺจนีกานํ ปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต ตปฺปจฺจนีกนีวรณวจนํฯ ‘‘อุปริฌานงฺคานํ ปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต’’ติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ ปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโตติ อุปริ วุจฺจมานฌานงฺคานํ อุชุวิปจฺจนีกวเสน ปฏิปกฺขภาวทสฺสนโตติ อตฺถํ วทนฺติฯ ฌานงฺคปจฺจนีกานีติ ฌานงฺคานํ ปวตฺตินิวารณโต ฌานงฺคปจฺจนีกานิฯ วิทฺธํสกานีติ วิฆาตกานิฯ

สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโขติ ราคปณิธิยา อุชุวิปจฺจนีกภาวโต นานารมฺมเณหิ ปโลภิตสฺส ปริพฺภมนฺตสฺส จิตฺตสฺส สมาธานโต กามจฺฉนฺทสฺส สมาธิ ปฏิปกฺโขฯ ปีติ พฺยาปาทสฺสาติ ปาโมชฺเชน สมานโยคกฺเขมตฺตา พฺยาปาทสฺส ปีติ ปฏิปกฺขาฯ วิตกฺโก ถินมิทฺธสฺสาติ โยนิโส สงฺกปฺปนวเสน สวิปฺผารปฺปวตฺติโต วิตกฺโก ถินมิทฺธสฺส ปฏิปกฺโขฯ สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺสาติ สุขํ วูปสนฺตสีตลสภาวตฺตา อวูปสมานุตาปสภาวสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปฏิปกฺขํฯ วิจาโร วิจิกิจฺฉายาติ วิจาโร อารมฺมเณ อนุมชฺชนวเสน ปญฺญาปติรูปสภาวตฺตา วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺโขฯ มหากจฺจานตฺเถเรน เทสิตา ปิฏกานํ สํวณฺณนา เปฏกํ, ตสฺมิํ เปฏเกฯ

ปญฺจกามคุณเภทวิสยสฺสาติ รูปาทิปญฺจกามคุณวิเสสวิสยสฺสฯ อาฆาตวตฺถุเภทาทิวิสยานนฺติ พฺยาปาทวิเวกวจเนน ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทิอาฆาตวตฺถุเภทวิสยสฺส โทสสฺส, โมหาธิเกหิ ถินมิทฺธาทีหิ วิเวกวจเนน ปฏิจฺฉาทนวเสน ทุกฺขาทิปุพฺพนฺตาทิเภทวิสยสฺส โมหสฺส วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโตฯ กามราคพฺยาปาทตเทกฏฺฐถินมิทฺธาทิวิกฺขมฺภกญฺเจตํ สพฺพากุสลปฏิปกฺขสภาวตฺตา สพฺพกุสลานํ, เตน สภาเวน สพฺพากุสลปฺปหายกํ โหนฺตมฺปิ กามราคาทิวิกฺขมฺภนสภาวเมว โหติ ตํสภาวตฺตาติ อวิเสเสตฺวา นีวรณากุสลมูลาทีนํ วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหตีติ อาหฯ

ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานานํ สภาวธมฺมานํ นตฺถิ กาจิ วสวตฺติตาติ วสวตฺติภาวนิวารณตฺถํ ‘‘วิตกฺกนํ วิตกฺโก’’ติ วุตฺตํฯ วิตกฺกนนฺติ หิ วิตกฺกนกิริยา, สา จ วิตกฺกสฺส อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปวตฺติมตฺตเมวาติ ภาวนิทฺเทโส วสวตฺติภาวนิวารณาย โหติฯ ตยิทํ วิตกฺกนํ ‘‘อีทิสมิท’’นฺติ อารมฺมณปริกปฺปนนฺติ อาห ‘‘อูหนนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ ยสฺมา จิตฺตํ วิตกฺกพเลน อารมฺมณํ อภินิรุฬฺหํ วิย โหติ, ตสฺมา โส อารมฺมณาภินิโรปนลกฺขโณ วุตฺโตฯ ยถา หิ โกจิ ราชวลฺลภํ ญาติํ วา มิตฺตํ วา นิสฺสาย ราชเคหํ อาโรหติ อนุปวิสติ, เอวํ วิตกฺกํ นิสฺสาย จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติฯ ยทิ เอวํ กถํ อวิตกฺกํ จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหตีติ? วิตกฺกพเลเนวฯ ยถา หิ โส ปุริโส ปริจเยน เตน วินาปิ นิราสงฺโก ราชเคหํ ปวิสติ, เอวํ ปริจเยน วิตกฺเกน วินาปิ อวิตกฺกํ จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติฯ

ปริจเยนาติ จ สนฺตาเน ปวตฺตวิตกฺกภาวนาสงฺขาเตน ปริจเยนฯ วิตกฺกสฺส หิ สนฺตาเน อภิณฺหํ ปวตฺตสฺส วเสน จิตฺตสฺส อารมฺมณาภิรุหนํ จิรปริจิตํ, เตน ตํ กทาจิ วิตกฺเกน วินาปิ ตตฺถ ปวตฺตเตวฯ ยถา ตํ ญาณสหิตํ หุตฺวา สมฺมสนวเสน จิรปริจิตํ กทาจิ ญาณรหิตมฺปิ สมฺมสนวเสน ปวตฺตติ, ยถา วา กิเลสสหิตํ หุตฺวา ปวตฺตํ สพฺพโส กิเลสรหิตมฺปิ ปริจเยน กิเลสวาสนาวเสน ปวตฺตติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อาหนนปริยาหนนรโสติ อาทิโต, อภิมุขํ วา หนนํ อาหนนํฯ ปริโต, ปริวตฺติตฺวา วา อาหนนํ ปริยาหนนํฯ ‘‘รูปํ รูปํ, ปถวี ปถวี’’ติ อาโกเฏนฺตสฺส วิย ปวตฺติ อาหนนํ ปริยาหนนนฺติ จ เวทิตพฺพํฯ ยสฺมิญฺหิ อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ, ตํ ตสฺส คหณโยคฺยํ กโรนฺโต วิตกฺโก อาโกเฏนฺโต วิย โหติฯ ยทิ เอวํ นาคเสนตฺเถเรน ‘‘อาโกฏนลกฺขโณ วิตกฺโกฯ ยถา, มหาราช, เภรี อาโกฏิตา อถ ปจฺฉา อนุรวติ อนุสทฺทายติ, เอวเมว โข, มหาราช, ยถา อาโกฏนา, เอวํ วิตกฺโก ทฏฺฐพฺโพฯ อถ ปจฺฉา อนุรวนา อนุสทฺทนา, เอวํ วิจาโร ทฏฺฐพฺโพ’’ติ อาโกฏนลกฺขณตา วิตกฺกสฺส กสฺมา วุตฺตา? นายํ วิโรโธฯ เถเรน หิ กิจฺจสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา ลกฺขณํ วุตฺตํฯ ธมฺมานญฺหิ สภาววินิมุตฺตา กาจิ กิริยา นาม นตฺถิ ตถา คเหตพฺพากาโร จฯ โพธเนยฺยชนานุโรเธน ปน ปรมตฺถโต เอกีภาโวปิ สภาวธมฺโม ปริยายวจเนหิ วิย สมาโรปิตรูเปหิ พหูหิ ปกาเรหิ ปกาสียติฯ เอวญฺหิ โส สุฏฺฐุ ปกาสิโต โหติฯ อานยนปจฺจุปฏฺฐาโนติ เอตฺถ อานยนํ จิตฺเต อารมฺมณสฺส อุปนยนํ, อากฑฺฒนํ วาฯ

อนุสญฺจรณํ อนุปริพฺภมนํฯ สฺวายํ วิเสโส สนฺตานมฺหิ ลพฺภมาโน เอว สนฺตาเน ปากโฏ โหตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อนุมชฺชนนฺติ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อนุมสนํ, ปริมชฺชนนฺติ อตฺโถฯ ตถา หิ ‘‘วิจาโร ปริมชฺชนหตฺโถ วิย สญฺจรณหตฺโถ วิยา’’ติ จ วุตฺโตฯ ตตฺถาติ อารมฺมเณฯ สหชาตานํ อนุโยชนํ อารมฺมเณ อนุวิจรณสงฺขาตอนุมชฺชนวเสเนว เวทิตพฺพํฯ อนุปฺปพนฺธนํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อวิจฺฉินฺนสฺส วิย ปวตฺติฯ ตถา หิ โส ‘‘อนุปฺปพนฺธนตา’’ติ นิทฺทิฏฺโฐฯ เตเนว จ ‘‘ฆณฺฏานุรโว วิย, ปริพฺภมนํ วิยา’’ติ จ วุตฺโตฯ

กตฺถจีติ ปฐมชฺฌาเน ปริตฺตจิตฺตุปฺปาเทสุ จฯ โอฬาริกฏฺเฐนาติ วิจารโต โอฬาริกฏฺเฐนฯ ยถา ฆณฺฏาภิฆาตสทฺโท ปฐมาภินิปาโต โหติ, เอวํ อารมฺมณาภิมุขนิโรปนฏฺเฐน วิตกฺโก เจตโส ปฐมาภินิปาโต วิย โหตีติ อาห ‘‘ฆณฺฏาภิฆาตสทฺโท วิยา’’ติอาทิฯ วิปฺผารวาติ เอตฺถ วิปฺผาโร นาม วิตกฺกสฺส ถินมิทฺธปฏิปกฺโข อารมฺมเณ อโนลีนตา อสงฺโกโจ, โส ปน อภินิโรปนภาเวน จลนํ วิย โหตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ปริปฺผนฺทนภาโว จิตฺตสฺสา’’ติฯ ปริพฺภมนํ วิยาติ เอตฺถ ปริสฺสยาภาววีมํสนตฺถํ ปริพฺภมนนฺติ เวทิตพฺพํฯ ทุกนิปาตฏฺฐกถายํ ปน –

‘‘อากาเส คจฺฉโต มหาสกุณสฺส อุโภหิ ปกฺเขหิ วาตํ คเหตฺวา ปกฺเข สนฺนิสีทาเปตฺวา คมนํ วิย อารมฺมเณ เจตโส อภินิโรปนภาเวน ปวตฺโต วิตกฺโก, วาตคฺคหณตฺถํ ปกฺเข ผนฺทาปยมานสฺส คมนํ วิย อนุมชฺชนภาเวน ปวตฺโต วิจาโร’’ติ –

วุตฺตํ, ตํ อนุปฺปพนฺธเนน ปวตฺติยํ ยุชฺชติฯ ตถา หิ อุปจาเร วา อปฺปนายํ วา สนฺตาเนน ปวตฺติยํ วิตกฺโก นิจฺจโล หุตฺวา อารมฺมณํ อนุปวิสิตฺวา วิย ปวตฺตติ, น ปฐมาภินิปาเต ปากโฏ โหติฯ ยถา หิ อปุพฺพารมฺมเณ ปฐมาภินิปาตภูโต วิตกฺโก วิปฺผารวา โหติ, น ตถา เอกสฺมิํเยว อารมฺมเณ นิรนฺตรํ อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺติยํ, นาติวิปฺผารวา ปน ตตฺถ โหติ สนฺนิสินฺนภาวโตฯ ปฐมทุติยชฺฌาเนสุ ปากโฏ โหตีติ วิตกฺกสฺส วิเสโส อภินิโรปนากาโร โอฬาริกตฺตา ปฐมชฺฌาเน ปากโฏ โหติ, ตทภาวโต ปญฺจกนเย ทุติยชฺฌาเน วิจารสฺส วิเสโส อนุมชฺชนากาโร ปากโฏ โหติฯ

อยํ ปเนตฺถ อปโร นโย – มลคฺคหิตํ กํสภาชนํ เอเกน หตฺเถน ทฬฺหํ คเหตฺวา อิตเรน หตฺเถน จุณฺณเตลเอฬกโลมาทิกตจุมฺพฏเกน ปริมชฺชนฺตสฺส ทฬฺหํ คหณหตฺโถ วิย วิตกฺโก, ปริมชฺชนหตฺโถ วิย วิจาโรฯ ตถา กุมฺภการสฺส ทณฺฑปฺปหาเรน จกฺกํ ภมยิตฺวา ภาชนํ กโรนฺตสฺส ปิณฺฑสฺส อุปฺปีฬนหตฺโถ วิย วิตกฺโก, ตสฺเสว อิโต จิโต จ สญฺจรณหตฺโถ วิย วิจาโรฯ

ตถา กํสภาชนาทีสุ กิญฺจิ มณฺฑลํ วฏฺฏเลขํ กโรนฺตสฺส มชฺเฌ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ฐิตกณฺฏโก วิย อภินิโรปโน วิตกฺโก, พหิ ปริพฺภมนกณฺฏโก วิย อนุมชฺชโน วิจาโรติ เวทิตพฺพํฯ

ยถา ปุปฺผผลสาขาทิอวยววินิมุตฺโต อวิชฺชมาโนปิ รุกฺโข ‘‘สปุปฺโผ สผโล’’ติ โวหรียติ, เอวํ วิตกฺกาทิองฺควินิมุตฺตํ อวิชฺชมานมฺปิ ฌานํ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติ โวหรียตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘รุกฺโข วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิภงฺเค ปนาติอาทีสุ ฌานภาวนาย ปุคฺคลวเสน เทเสตพฺพตฺตา ‘‘อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินา (วิภ. 508) ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ฌานานิ อุทฺทิฏฺฐานีติฯ ยทิปิ วิภงฺเค ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนา กตา, อตฺโถ ปน ตตฺราปิ วิภงฺเคปิ ยถา อิธ ‘‘อิมินา จ วิตกฺเกนา’’ติอาทินา ธมฺมวเสน วุตฺโต, เอวเมว ทฏฺฐพฺโพ, ปรมตฺถโต ปุคฺคลสฺเสว อภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา ฌานสมงฺคิโน วิตกฺกวิจารสมงฺคิตาทสฺสเนน ฌานสฺเสว สวิตกฺกสวิจารตา วุตฺตาติ อาห ‘‘อตฺโถ ปน ตตฺราปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ

วิเวกสทฺทสฺส ภาวสาธนตํ สนฺธายาห ‘‘ตสฺมา วิเวกา’’ติฯ เหตุอตฺเถ เจตํ นิสฺสกฺกวจนํ, ตสฺมา วิเวกา เหตุภูตาติ อตฺโถฯ วิเวกสทฺทสฺส กตฺตุสาธนตํ กมฺมสาธนตํ วา สนฺธายาห ‘‘ตสฺมิํ วา วิเวเก’’ติฯ ‘‘วิวิตฺโต’’ติ หิ อิมินา นีวรเณหิ วินาภูโต เตหิ วิเวจิโตติ จ สาธนทฺวยมฺปิ สงฺคหิตเมวาติฯ ปินยตีติ ตปฺเปติ วฑฺเฒติ วาฯ สมฺปิยายนลกฺขณาติ ปริตุสฺสนลกฺขณาฯ ปีนนรสาติ ปริพฺรูหนรสาฯ ผรณรสาติ ปณีตรูเปหิ กายสฺส พฺยาปนรสาฯ อุทคฺคภาโว โอทคฺยํฯ สุขยตีติ สุขํ, อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม ลทฺธสฺสาเท กโรตีติ อตฺโถฯ สฺวายํ กตฺตุนิทฺเทโส ปริยายลทฺโธ ธมฺมโต อญฺญสฺส กตฺตุนิวตฺตนตฺโถ, นิปฺปริยาเยน ปน ภาวสาธนเมว ลพฺภตีติ ‘‘สุขนํ สุข’’นฺติ วุตฺตํฯ สาตลกฺขณนฺติ อิฏฺฐสภาวตฺตา ตํสมงฺคีปุคฺคลํ, สมฺปยุตฺตธมฺเม วา อตฺตนิ สาทยตีติ สาตํ ท-การสฺส ต-การํ กตฺวาฯ สาตํ มธุรนฺติ วทนฺติ, สาตํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ สาตลกฺขณํฯ อุปพฺรูหนรสนฺติอาทีสุ อุปพฺรูหนํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สํวทฺธนํ, ทุกฺขํ วิย อวิสฺสชฺเชตฺวา อทุกฺขมสุขา วิย อนชฺฌุเปกฺขิตฺวา อนุ อนุ คณฺหนํ อุปการิตา วา อนุคฺคโหฯ กตฺถจีติ ปฐมชฺฌานาทิเกฯ ปฏิลาภตุฏฺฐีติ ปฏิลาภวเสน อุปฺปชฺชนกตุฏฺฐิฯ

ปฏิลทฺธรสานุภวนนฺติ ปฏิลทฺธสฺส อารมฺมณรสสฺส อนุภวนํฯ เอเตน ปีติสุขานิ สภาวโต วิภชิตฺวา ทสฺสิตานิฯ ยตฺถ ปีติ, ตตฺถ สุขนฺติ วิตกฺกสฺส วิย วิจาเรน ปีติยา สุเขน อจฺจนฺตสํโยคมาหฯ ยตฺถ สุขํ, ตตฺถ น นิยมโต ปีตีติ วิจารสฺส วิย วิตกฺเกน, สุขสฺส ปีติยา อนจฺจนฺตสํโยคํฯ เตน อจฺจนฺตานจฺจนฺตสํโยคิตาย ปีติสุขานํ วิเสสํ ทสฺเสติฯ

กํ อุทกํ ตาเรนฺติ เอตฺถาติ กนฺตารํ, นิรุทกมรุฏฺฐานํฯ วนเมว วนนฺตํฯ วนจฺฉายปฺปเวสนอุทกปริโภเคสุ วิย สุขนฺติ ยถา หิ ปุริโส มหากนฺตารมคฺคํ ปฏิปนฺโน ฆมฺมปเรโต ตสิโต ปิปาสิโต ปฏิปเถ ปุริสํ ทิสฺวา ‘‘กตฺถ ปานียํ อตฺถี’’ติ ปุจฺเฉยฺย, โส ‘‘อฏวิํ อุตฺตริตฺวาว ชาตสฺสรวนสณฺโฑ อตฺถิ, ตตฺถ คนฺตฺวา ลภิสฺสสี’’ติ วเทยฺย, โส ตสฺส กถํ สุตฺวาว หฏฺฐปหฏฺโฐ ภเวยฺย, ตโต คจฺฉนฺโต ภูมิยํ ปติตานิ อุปฺปลทลนาฬปตฺตาทีนิ ทิสฺวา สุฏฺฐุตรํ หฏฺฐปหฏฺโฐ หุตฺวา คจฺฉนฺโต อลฺลวตฺเถ อลฺลเกเส ปุริเส ปสฺเสยฺย, วนกุกฺกุฏวนโมราทีนํ สทฺทํ สุเณยฺย, ชาตสฺสรปริยนฺเต ชาตมณิชาลสทิสํ นีลวนสณฺฑํ ปสฺเสยฺย, สเร ชาตานิ อุปฺปลปทุมกุมุทานิ ปสฺเสยฺย, อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ อุทกมฺปิ ปสฺเสยฺย, โส ภิยฺโย ภิยฺโย หฏฺฐปหฏฺโฐ หุตฺวา ชาตสฺสรํ โอตริตฺวา ยถารุจิ นฺหตฺวา จ ปิวิตฺวา จ ปสฺสทฺธทรโถ ภิสมุฬาลโปกฺขราทีนิ ขาทิตฺวา นีลุปฺปลาทีนิ ปิฬนฺธิตฺวา มนฺทาลวมูลานิ ขนฺเธ ขิปิตฺวา อุตฺตริตฺวา สาฏกํ นิวาเสตฺวา อุทกสาฏกํ อาตเป กตฺวา สีตจฺฉายาย มนฺทมนฺเท วาเต ปหรนฺเต นิปนฺโนว ‘‘อโห สุขํ อโห สุข’’นฺติ วเทยฺย, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺส หิ ปุริสสฺส ชาตสฺสรวนสณฺฑสวนโต ปฏฺฐาย ยาว อุทกทสฺสนา หฏฺฐปหฏฺฐกาโล วิย ปุพฺพภาคารมฺมเณ หฏฺฐปหฏฺฐาการา ปีติ, นฺหายิตฺวา จ ปิวิตฺวา จ สีตจฺฉายาย มนฺทมนฺเท วาเต ปหรนฺเต ‘‘อโห สุขํ อโห สุข’’นฺติ วทนฺโต นิปนฺนกาโล วิย พลปฺปตฺตํ อารมฺมณรสานุภวนาการสณฺฐิตํ สุขํฯ

ตสฺมิํ ตสฺมิํ สมเยติ อิฏฺฐารมฺมณสฺส ปฏิลาภสมเย ปฏิลทฺธสฺส รสานุภวนสมเย วนจฺฉายาทีนํ สวนทสฺสนสมเย ปริโภคสมเย จฯ ปากฏภาวโตติ ยถากฺกมํ ปีติสุขานํ วิภูตภาวโตฯ

วิเวกชํ ปีติสุขนฺติ เอตฺถ ปุริมสฺมิํ อตฺเถ วิเวกชนฺติ ฌานํ วุตฺตํฯ ปีติสุขสทฺทโต จ อตฺถิอตฺถวิเสสวโต อสฺส ฌานสฺส, อสฺมิํ วา ฌาเนติ เอตฺถ อกาโร ทฏฺฐพฺโพ ยถา อริสโสติฯ ทุติเย ปีติสุขเมว วิเวกชํ, วิเวกชํปีติสุขนฺติ จ อญฺญปทตฺถสมาโส ปจฺจตฺตนิทฺเทสสฺส จ อโลโป กโต, โลเป วา สติ ‘‘วิเวกชปีติสุข’’นฺติ ปาโฐติ อยํ วิเสโสฯ

คณนานุปุพฺพโต ปฐมนฺติ อิมินา เทสนากฺกมํ อุลฺลิงฺเคติฯ ‘‘คณนานุปุพฺพตา ปฐม’’นฺติปิ ปาโฐ, ตตฺถาปิ คณนานุปุพฺพตายาติ อตฺโถ, คณนานุปุพฺพตามตฺตํ วา ปฐมนฺติ อิทํ วจนนฺติ อตฺโถฯ ปฐมํ สมาปชฺชตีติ ปฐมนฺติ อิทํ ปน น เอกนฺตลกฺขณํฯ จิณฺณวสีภาโว หิ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี อาทิโต ปฏฺฐาย มตฺถกํ ปาเปนฺโตปิ สมาปชฺชิตุํ สกฺโกติ, มตฺถกโต ปฏฺฐาย อาทิํ ปาเปนฺโตปิ สมาปชฺชิตุํ สกฺโกติ, อนฺตรนฺตรา โอกฺกมนฺโตปิ สกฺโกติฯ เอวํ ปุพฺพุปฺปตฺติยฏฺเฐน ปน ปฐมํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ปฐมํฯ เตเนว วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.75) ‘‘คณนานุปุพฺพตา ปฐมํ, ปฐมํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ปฐม’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ปจฺจนีกธมฺเม ฌาเปตีติ นีวรณาทิปจฺจนีกธมฺเม ทหติ, วิกฺขมฺภนวเสน ปชหตีติ อตฺโถฯ โคจรนฺติ กสิณาทิอาลมฺพนํฯ ตนฺติ ตํ โคจรํฯ อุปนิชฺฌายตีติ ปสฺสติฯ สห อุปจาเรนาติ สทฺธิํ อุปจารชฺฌาเนนฯ กสิณารมฺมณูปนิชฺฌายนโตติ ปถวีกสิณาทิโน อตฺตโน อารมฺมณสฺส รูปํ วิย จกฺขุนา อุปนิชฺฌายนโตฯ ลกฺขณูปนิชฺฌายนโตติ ยถาสมฺภวํ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยสฺส นิพฺพานธาตุยา ตถลกฺขณสฺส จ อุปนิชฺฌายนโตฯ เตเนวาห ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทิฯ นิจฺจาทิวิปลฺลาสปฺปหาเนน มคฺโค อสมฺโมหโต อนิจฺจาทิลกฺขณานิ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ อาห ‘‘วิปสฺสนาย อุปนิชฺฌายนกิจฺจ’’นฺติอาทิฯ ตถลกฺขณนฺติ อวินาสธมฺมสฺส นิพฺพานสฺส อนญฺญถาภาวโต อวิปรีตสภาโว ตถลกฺขณํ, มคฺคสฺสปิ วา นิพฺพานารมฺมณโต ตถลกฺขณูปนิชฺฌานตา โยเชตพฺพาฯ

วิสทิโสทาหรณํ ตาว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา สธโน’’ติอาทิฯ

อญฺโญ อปเทสารโห โหตีติ ธนโต ปริชนโต จ อญฺโญ ธนวา ปริชนวา จ ปุริโส สห ธเนน วตฺตติ ปริชเนน จาติ สธโน สปริชโนติ อปเทสํ อรหตีติ อปเทสารโห โหติ , อปทิสิตพฺโพ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ เสนงฺเคสุ เอว เสนาสมฺมุตีติ รถาทิเสนงฺควินิมุตฺตาย เสนาย อภาเวปิ รเถหิ ปตฺตีหิ จ สห วตฺตนโต สรถา สปตฺติ เสนาติ รถาทิเสนงฺเคสุเยว เสนาโวหาโรติ อตฺโถฯ กสฺมา ปเนตฺถ ฌานปาเฐ อคฺคหิตา จิตฺเตกคฺคตา คหิตาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘อวุตฺตตฺตา’’ติอาทิฯ เอวํ วุตฺตาเยวาติ เอวํ สรูปโต วิภงฺเค วุตฺตาเยวฯ สจิตฺเตกคฺคตนฺติ อิธ อวุตฺเตปีติ ‘‘สจิตฺเตกคฺคต’’นฺติ เอวํ สรูปโต อิมสฺมิํ ฌานปาเฐ อวุตฺเตปีติ อตฺโถ, สามญฺญโต ปน ฌานคฺคหเณน คหิตา เอวฯ เตเนวาห ‘‘เยน หี’’ติอาทิ ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เยน วิตกฺกาทีหิ สห วตฺตพฺพํ, ตํ ธมฺมํ ทีเปตุํ ตสฺส ปกาสนาธิปฺปาเยน ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติอาทินา อุทฺเทโส กโต, โส เอว อธิปฺปาโย เตน ภควตา วิภงฺเค (วิภ. 569) ‘‘จิตฺตสฺเสกคฺคตา’’ติ นิทฺทิสนฺเตน ปกาสิโต, ตสฺมา สา ฌานปาเฐ อคฺคหิตาติ น จินฺเตตพฺพนฺติฯ

อุปสมฺปชฺชาติ เอตฺถ อุป-สํสทฺทา ‘‘อุปลพฺภตี’’ติอาทีสุ วิย นิรตฺถกาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปคนฺตฺวา’’ติอาทิํ วตฺวา ปุน เตสํ สาตฺถกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปสมฺปาทยิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตสฺมา อุปสมฺปชฺชาติ เอตฺถ ปตฺวา สาเธตฺวาติ วา อตฺโถฯ อิริยนฺติ กิริยํฯ วุตฺตินฺติอาทีนิ ตสฺเสว เววจนานิฯ เอกํ อิริยาปถพาธนํ อิริยาปถนฺตเรหิ รกฺขณํ ปาลนํฯ สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณตฺตา อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานเมว วุตฺตํฯ ตญฺหิ สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณนฺติ วทนฺติฯ

ปฐมชฺฌานกถา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยชฺฌานกถา

วูปสมาติ วูปสมเหตุฯ วูปสโมติ เจตฺถ ปหานํ อธิปฺเปตํ, ตญฺจ วิตกฺกวิจารานํ อติกฺกโม อตฺถโต ทุติยชฺฌานกฺขเณ อนุปฺปาโทติ อาห ‘‘สมติกฺกมา’’ติอาทิฯ กตเมสํ ปเนตฺถ วิตกฺกวิจารานํ วูปสโม อธิปฺเปโต, กิํ ปฐมชฺฌานิกานํ, อุทาหุ ทุติยชฺฌานิกานนฺติ, กิญฺเจตฺถ – ยทิ ปฐมชฺฌานิกานํ, นตฺถิ เตสํ วูปสโมฯ น หิ กทาจิ ปฐมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารรหิตํ อตฺถิฯ อถ ทุติยชฺฌานิกานํ, เอวมฺปิ นตฺเถว วูปสโม สพฺเพน สพฺพํ เตสํ ตตฺถ อภาวโตติ อิมํ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถ กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ ยสฺมา ทิฏฺฐาทีนวสฺส ตํตํฌานกฺขเณ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนํ วูปสมนํ อธิปฺเปตํ, วิตกฺกาทโย เอว จ ฌานงฺคภูตา ตถา กรียนฺติ, น ตํสมฺปยุตฺตา ผสฺสาทโย, ตสฺมา วิตกฺกาทีนํเยว วูปสมาธิวจนํ ฌาเน อาคตํฯ ยสฺมา ปน วิตกฺกาทีนํ วิย ตํสมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ ‘‘เอเตน เอตํ โอฬาริก’’นฺติ อาทีนวทสฺสนํ สุตฺเต อาคตํ, ตสฺมา อวิเสเสน วิตกฺกาทีนํ ตํสหคตานญฺจ วูปสมาทิเก วตฺตพฺเพ วิตกฺกาทีนํเยว วูปสโม วุจฺจมาโน อธิกวจนํ อญฺญมตฺถํ โพเธตีติ กตฺวา กญฺจิ วิเสสํ ทีเปตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอฬาริกสฺส ปนา’’ติอาทิมาหฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – เยหิ วิตกฺกวิจาเรหิ ปฐมชฺฌานสฺส โอฬาริกตา, เตสํ สมติกฺกมา ทุติยชฺฌานสฺส สมธิคโม, น สภาวโต อโนฬาริกานํ ผสฺสาทีนํ สมติกฺกมาติ อยมตฺโถ ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ เอเตน ทีปิโต , ตสฺมา ‘‘กิํ ปฐมชฺฌานิกานํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสโม อิธาธิปฺเปโต, อุทาหุ ทุติยชฺฌานิกาน’’นฺติ เอทิสี โจทนา อโนกาสาวฯ ‘‘ปีติยา จ วิราคา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา วิตกฺกวิจารปีติสุขสมติกฺกมวจนานิ โอฬาริโกฬาริกงฺคสมติกฺกมา ทุติยาทิอธิคมทีปกานีติ เตสํ เอกเทสภูตํ วิตกฺกวิจารสมติกฺกมวจนํ อวยเวน สมุทาโยปลกฺขณนเยน ตํ ทีปกํ วุตฺตํฯ วิสุํ วิสุํ ฐิเตปิ หิ วิตกฺกวิจารสมติกฺกมวจนาทิเก ปเหยฺยงฺคนิทฺเทสตาสามญฺเญน จิตฺเตน สมูหโต คหิเต วิตกฺกวิจารวูปสมวจนสฺส ตเทกเทสตา โหตีติฯ อถ วา วิตกฺกวิจารวูปสมวจเนเนว ตํสมติกฺกมา ทุติยาทิอธิคมทีปเกน ปีติวิราคาทิวจนานํ ปีติอาทิสมติกฺกมา ตติยาทิอธิคมทีปกตา ทีปิตา โหตีติ ตสฺส ตํทีปกตา วุตฺตาฯ เอวญฺหิ อวยเวน สมุทาโยปลกฺขณํ วินา วิตกฺกวิจารวูปสมวจเนน ปีติวิราคาทิวจนานํ สวิสเย สมานพฺยาปารตา ทสฺสิตา โหติฯ

อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, น อชฺฌตฺตชฺฌตฺตาทีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปต’’นฺติฯ