ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา

อิทานิ ตํ ปฐมมหาสงฺคีติํ ทสฺเสตุกาโม ตสฺสา ตนฺติอารุฬฺหาย อิธ วจเน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฐมมหาสงฺคีติ นาม เจสา…เป.… เวทิตพฺพา’’ติ อาหฯ ปฐมมหาสงฺคีติ นาม เจสาติ จ-สทฺโท อีทิเสสุ ฐาเนสุ วตฺตพฺพสมฺปิณฺฑนตฺโถ, ตญฺจ ปฐมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตํ, เอสา จ ปฐมมหาสงฺคีติ เอวํ เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ อุปญฺญาสตฺโถ วา จ-สทฺโทฯ อุปญฺญาโสติ จ วากฺยารมฺโภ วุจฺจติฯ เอสา หิ คนฺถการานํ ปกติ, ยทิทํ กิญฺจิ วตฺวา ปุน ปรํ วตฺตุมารภนฺตานํ จสทฺทปฺปโยโคฯ ยํ ปน เกนจิ วุตฺตํ ‘‘ปฐมมหาสงฺคีติ นาม จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท อติเรกตฺโถ, เตน อญฺญาปิ อตฺถีติ ทีเปตี’’ติฯ ตเทว ตสฺส คนฺถกฺกเม อโกวิทตํ ทสฺเสติฯ น เหตฺถ จสทฺเทน อติเรกตฺโถ วิญฺญายติฯ ยทิ เจตฺถ เอตทตฺโถเยว จ-กาโร อธิปฺเปโต สิยา, เอวํ สติ น กตฺตพฺโพเยว ปฐมสทฺเทเนว อญฺญาสํ ทุติยาทิสงฺคีตีนมฺปิ อตฺถิภาวสฺส ทีปิตตฺตาฯ ทุติยาทิํ อุปาทาย หิ ปฐมสทฺทปฺปโยโค ทีฆาทิํ อุปาทาย รสฺสาทิสทฺทปฺปโยโค วิยฯ ยถาปจฺจยํ ตตฺถ ตตฺถ เทสิตตฺตา ปญฺญตฺตตฺตา จ วิปฺปกิณฺณานํ ธมฺมวินยานํ สงฺคเหตฺวา คายนํ กถนํ สงฺคีติฯ เอเตน ตํตํสิกฺขาปทานํ สุตฺตานญฺจ อาทิปริโยสาเนสุ อนฺตรนฺตรา จ สมฺพนฺธวเสน ฐปิตํ สงฺคีติการวจนํ สงฺคหิตํ โหติฯ มหาวิสยตฺตา ปูชนียตฺตา จ มหตี สงฺคีติ มหาสงฺคีติ, ปฐมา มหาสงฺคีติ ปฐมมหาสงฺคีติฯ นิทานโกสลฺลตฺถนฺติ นิททาติ เทสนํ เทสกาลาทิวเสน อวิทิตํ วิทิตํ กตฺวา นิทสฺเสตีติ นิทานํ, ตตฺถ โกสลฺลํ นิทานโกสลฺลํ, ตทตฺถนฺติ อตฺโถฯ

สตฺตานํ ทสฺสนานุตฺตริยสรณาทิปฏิลาภเหตุภูตาสุ วิชฺชมานาสุปิ อญฺญาสุ ภควโต กิริยาสุ ‘‘พุทฺโธ โพเธยฺย’’นฺติ ปฏิญฺญาย อนุโลมนโต เวเนยฺยานํ มคฺคผลุปฺปตฺติเหตุภูตา กิริยา นิปฺปริยาเยน พุทฺธกิจฺจนฺติ อาห ‘‘ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนญฺหิ อาทิํ กตฺวา’’ติฯ ตตฺถ สทฺธินฺทฺริยาทิธมฺโมเยว ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ อถ วา จกฺกนฺติ อาณา, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมญฺจ ตํ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ญาเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํฯ ยถาห –

‘‘ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺก’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. 2.40)ฯ

กตพุทฺธกิจฺเจติ กตํ ปรินิฏฺฐาปิตํ พุทฺธกิจฺจํ เยน, ตสฺมิํ กตพุทฺธกิจฺเจ ภควติ โลกนาเถติ สมฺพนฺโธฯ เอเตน พุทฺธกตฺตพฺพสฺส กสฺสจิปิ อเสสิตภาวํ ทสฺเสติฯ ตโตเยว หิ โส ภควา ปรินิพฺพุโตติฯ นนุ จ สาวเกหิ วินีตาปิ วิเนยฺยา ภควตาเยว วินีตา โหนฺติ, ตถา หิ สาวกภาสิตํ สุตฺตํ พุทฺธวจนนฺติ วุจฺจติ, สาวกวิเนยฺยา จ น ตาว วินีตาติ? นายํ โทโส เตสํ วินยนูปายสฺส สาวเกสุ ฐปิตตฺตาฯ เตเนวาห –

‘‘น ตาวาหํ ปาปิม ปรินิพฺพายิสฺสามิ, ยาว น ภิกฺขู วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.168)ฯ

‘‘กุสินาราย’’นฺติอาทินา ภควโต ปรินิพฺพุตเทสกาลวิเสสทสฺสนํ, ‘‘อปรินิพฺพุโต ภควา’’ติ คาหสฺส มิจฺฉาภาวทสฺสนตฺถํ โลเก ชาตสํวฑฺฒภาวทสฺสนตฺถญฺจฯ ตถา หิ มนุสฺสภาวสฺส สุปากฏกรณตฺถํ มหาโพธิสตฺตา จริมภเว ทารปริคฺคหาทีนิปิ กโรนฺตีติฯ กุสินารายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเนติ ตสฺส นครสฺส อุปวตฺตนภูตํ มลฺลราชูนํ สาลวนุยฺยานํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ นครํ ปวิสิตุกามา อุยฺยานโต อุเปจฺจ วตฺตนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ อุปวตฺตนนฺติ สาลวนํ วุจฺจติฯ ยถา หิ อนุราธปุรสฺส ถูปาราโม ทกฺขิณปจฺฉิมทิสายํ, เอวํ ตํ อุยฺยานํ กุสินาราย ทกฺขิณปจฺฉิมทิสาย โหติฯ ยถา จ ถูปารามโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสนมคฺโค ปาจีนมุโข คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตติ, เอวํ อุยฺยานโต สาลปนฺติ ปาจีนมุขา คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตา, ตสฺมา ตํ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ วุจฺจติฯ ยมกสาลานมนฺตเรติ ยมกสาลานํ เวมชฺเฌฯ ตตฺถ กิร ภควโต ปญฺญตฺตสฺส ปรินิพฺพานมญฺจสฺส เอกา สาลปนฺติ สีสภาเค โหติ, เอกา ปาทภาเค, ตตฺราปิ เอโก ตรุณสาโล สีสภาคสฺส อาสนฺโน โหติ, เอโก ปาทภาคสฺส, ตสฺมา ‘‘ยมกสาลานมนฺตเร’’ติ วุตฺตํฯ อปิ จ ‘‘ยมกสาลา นาม มูลกฺขนฺธวิฏปปตฺเตหิ อญฺญมญฺญํ สํสิพฺเพตฺวา ฐิตสาลา’’ติปิ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาติ อุปาทียเต กมฺมกิเลเสหีติ อุปาทิ, วิปากกฺขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํฯ โส ปน อุปาทิ กิเลสาภิสงฺขารมารนิมฺมถเนน นิพฺพานปฺปตฺติยํ อโนสฺสฏฺโฐ, อิธ ขนฺธมจฺจุมารนิมฺมถเนน โอสฺสฏฺโฐ นิเสสิโตติ อยํ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ นตฺถิ เอติสฺสา อุปาทิเสโสติ กตฺวาฯ นิพฺพานธาตูติ เจตฺถ นิพฺพุติมตฺตํ อธิปฺเปตํ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ จายํ กรณนิทฺเทโสฯ ปรินิพฺพาเนติ ปรินิพฺพานฏฺฐาเน, นิมิตฺตตฺเถ วา ภุมฺมวจนํ, ปรินิพฺพานเหตุ สนฺนิปติตานนฺติ อตฺโถฯ สงฺฆสฺส เถโร สงฺฆตฺเถโรฯ โส ปน สงฺโฆ กิํปริมาโณติ อาห ‘‘สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสาน’’นฺติฯ นิจฺจสาเปกฺขตฺตา หิ อีทิเสสุ สมาโส โหติเยว ยถา ‘‘เทวทตฺตสฺส ครุกุล’’นฺติฯ สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสานนฺติ จ สงฺฆตฺเถรานํเยว สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสานํฯ ตทา หิ ‘‘สนฺนิปติตา ภิกฺขู เอตฺตกา’’ติ ปมาณรหิตาฯ ตถา หิ เวฬุวคาเม เวทนาวิกฺขมฺภนโต ปฏฺฐาย ‘‘น จิเรน ภควา ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ สุตฺวา ตโต ตโต อาคเตสุ ภิกฺขูสุ เอกภิกฺขุปิ ปกฺกนฺโต นาม นตฺถิ, ตสฺมา คณนํ วีติวตฺโต สงฺโฆ อโหสิฯ

อายสฺมา มหากสฺสโป ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสีติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺถ มหากสฺสโปติ มหนฺเตหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา มหนฺโต กสฺสโปติ มหากสฺสโป, อปิจ กุมารกสฺสปตฺเถรํ อุปาทาย อยํ มหาเถโร ‘‘มหากสฺสโป’’ติ วุจฺจติฯ อถ กิมตฺถํ อายสฺมา มหากสฺสโป ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ อุสฺสาหํ ชเนสีติ อาห ‘‘สตฺตาหปรินิพฺพุเต’’ติอาทิฯ สตฺต อหานิ สมาหฏานิ สตฺตาหํ, สตฺตาหํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ สตฺตาหปรินิพฺพุโต, ภควา, ตสฺมิํ สตฺตาหปรินิพฺพุเต ภควติ, ภควโต ปรินิพฺพานทิวสโต ปฏฺฐาย สตฺตาเห วีติวตฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ สุภทฺเทน วุฑฺฒปพฺพชิเตน วุตฺตวจนํ สมนุสฺสรนฺโตติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ สุภทฺโทติ ตสฺส นามํ, วุฑฺฒกาเล ปน ปพฺพชิตตฺตา วุฑฺฒปพฺพชิโตติ วุจฺจติฯ ‘‘อลํ อาวุโส’’ติอาทินา เตน วุตฺตวจนํ นิทสฺเสติฯ โส หิ สตฺตาหปรินิพฺพุเต ภควติ อายสฺมตา มหากสฺสปตฺเถเรน สทฺธิํ ปาวาย กุสินารํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺเนสุ ปญฺจมตฺเตสุ ภิกฺขุสเตสุ อวีตราเค ภิกฺขู อนฺตรามคฺเค ทิฏฺฐอาชีวกสฺส สนฺติกา ภควโต ปรินิพฺพานํ สุตฺวา ปตฺตจีวรานิ ฉฑฺเฑตฺวา พาหา ปคฺคยฺห นานปฺปการํ ปริเทวนฺเต ทิสฺวา เอวมาหฯ

กสฺมา ปน โส เอวมาห? ภควติ อาฆาเตนฯ อยํ กิร โส ขนฺธเก (มหาว. 303) อาคเต อาตุมาวตฺถุสฺมิํ นหาปิตปุพฺพโก วุฑฺฒปพฺพชิโต ภควติ กุสินารโต นิกฺขมิตฺวา อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ อาตุมํ คจฺฉนฺเต ‘‘ภควา อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา อาคตกาเล ‘‘ยาคุทานํ กริสฺสามี’’ติ สามเณรภูมิยํ ฐิเต ทฺเว ปุตฺเต เอตทโวจ ‘‘ภควา กิร ตาตา อาตุมํ อาคจฺฉติ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิ, คจฺฉถ ตุมฺเห ตาตา ขุรภณฺฑํ อาทาย นาฬิยาวาปเกน อนุฆรกํ อนุฆรกํ อาหิณฺฑถ, โลณมฺปิ เตลมฺปิ ตณฺฑุลมฺปิ ขาทนียมฺปิ สํหรถ, ภควโต อาคตสฺส ยาคุทานํ กริสฺสามี’’ติฯ เต ตถา อกํสุฯ

อถ ภควติ อาตุมํ อาคนฺตฺวา ภุสาคารกํ ปวิฏฺเฐ สุภทฺโท สายนฺหสมยํ คามทฺวารํ คนฺตฺวา มนุสฺเส อามนฺเตตฺวา ‘‘หตฺถกมฺมมตฺตํ เม เทถา’’ติ หตฺถกมฺมํ ยาจิตฺวา ‘‘กิํ ภนฺเต กโรมา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทญฺจิทญฺจ คณฺหถา’’ติ สพฺพูปกรณานิ คาหาเปตฺวา วิหาเร อุทฺธนานิ กาเรตฺวา เอกํ กาฬกํ กาสาวํ นิวาเสตฺวา ตาทิสเมว ปารุปิตฺวา ‘‘อิทํ กโรถ, อิทํ กโรถา’’ติ สพฺพรตฺติํ วิจาเรนฺโต สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา โภชฺชยาคุญฺจ มธุโคฬกญฺจ ปฏิยาทาเปสิฯ โภชฺชยาคุ นาม ภุญฺชิตฺวา ปาตพฺพยาคุ, ตตฺถ สปฺปิมธุผาณิตมจฺฉมํสปุปฺผผลรสาทิ ยํ กิญฺจิ ขาทนียํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ปวิสติ, กีฬิตุกามานํ สีสมกฺขนโยคฺคา โหติ สุคนฺธคนฺธาฯ

อถ ภควา กาลสฺเสว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปิณฺฑาย จริตุํ อาตุมาภิมุโข ปายาสิฯ มนุสฺสา ตสฺส อาโรเจสุํ ‘‘ภควา ปิณฺฑาย คามํ ปวิสติ, ตยา กสฺส ยาคุ ปฏิยาทิตา’’ติฯ โส ยถานิวตฺถปารุเตเหว เตหิ กาฬกกาสาเวหิ เอเกน หตฺเถน ทพฺพิญฺจ กฏจฺฉุญฺจ คเหตฺวา พฺรหฺมา วิย ทกฺขิณชาณุมณฺฑลํ ภูมิยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ปฏิคฺคณฺหตุ เม ภนฺเต ภควา ยาคุ’’นฺติ อาหฯ ตโต ‘‘ชานนฺตาปิ ตถาคตา ปุจฺฉนฺตี’’ติ ขนฺธเก (มหาว. 303) อาคตนเยน ภควา ปุจฺฉิตฺวา จ สุตฺวา จ ตํ วุฑฺฒปพฺพชิตํ วิครหิตฺวา ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อกปฺปิยสมาทาปนสิกฺขาปทํ ขุรภณฺฑปริหรณสิกฺขาปทญฺจาติ ทฺเว สิกฺขาปทานิ ปญฺญเปตฺวา ‘‘ภิกฺขเว อเนกกปฺปโกฏิโย โภชนํ ปริเยสนฺเตเหว วีตินามิตา, อิทํ ปน ตุมฺหากํ อกปฺปิยํ, อธมฺเมน อุปฺปนฺนโภชนํ อิมํ ปริภุญฺชิตฺวา อเนกานิ อตฺตภาวสหสฺสานิ อปาเยสฺเวว นิพฺพตฺติสฺสนฺติ, อเปถ มา คณฺหถา’’ติ ภิกฺขาจาราภิมุโข อคมาสิ, เอกภิกฺขุนาปิ น กิญฺจิ คหิตํฯ

สุภทฺโท อนตฺตมโน หุตฺวา ‘‘อยํ ‘สพฺพํ ชานามี’ติ อาหิณฺฑติ, สเจ น คเหตุกาโม เปเสตฺวา อาโรเจตพฺพํ อสฺส, ปกฺกาหาโร นาม สพฺพจิรํ ติฏฺฐนฺโต สตฺตาหมตฺตํ ติฏฺเฐยฺย, อิทญฺจ มม ยาวชีวํ ปริยตฺตํ อสฺส, สพฺพํ เตน นาสิตํ, อหิตกาโม อยํ มยฺห’’นฺติ ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ทสพเล ธรมาเน กิญฺจิ วตฺตุํ นาสกฺขิฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘อยํ อุจฺจกุลา ปพฺพชิโต มหาปุริโส, สเจ กิญฺจิ วกฺขามิ, มมํเยว สนฺตชฺเชสฺสตี’’ติฯ

สฺวายํ อชฺช มหากสฺสปตฺเถเรน สทฺธิํ อาคจฺฉนฺโต ‘‘ปรินิพฺพุโต ภควา’’ติ สุตฺวา ลทฺธสฺสาโส วิย หฏฺฐตุฏฺโฐ เอวมาหฯ เถโร ปน ตํ สุตฺวา หทเย ปหารํ วิย มตฺถเก ปติตสุกฺกาสนิํ วิย มญฺญิ, ธมฺมสํเวโค จสฺส อุปฺปชฺชิ ‘‘สตฺตาหมตฺตปรินิพฺพุโต ภควา, อชฺชาปิสฺส สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ ธรติเยว, ทุกฺเขน ภควตา อาราธิตสาสเน นาม เอวํ ลหุํ มหนฺตํ ปาปกสฏํ กณฺฏโก อุปฺปนฺโน, อลํ โข ปเนส ปาโป วฑฺฒมาโน อญฺเญปิ เอวรูเป สหาเย ลภิตฺวา สาสนํ โอสกฺกาเปตุ’’นฺติฯ

ตโต เถโร จินฺเตสิ ‘‘สเจ โข ปนาหํ อิมํ มหลฺลกํ อิเธว ปิโลติกํ นิวาเสตฺวา ฉาริกาย โอกิราเปตฺวา นีหราเปสฺสามิ, มนุสฺสา ‘สมณสฺส โคตมสฺส สรีเร ธรมาเนเยว สาวกา วิวทนฺตี’ติ อมฺหากํ โทสํ ทสฺเสสฺสนฺติ, อธิวาเสมิ ตาวฯ ภควตา หิ เทสิตธมฺโม อสงฺคหิตปุปฺผราสิสทิโส, ตตฺถ ยถา วาเตน ปหฏปุปฺผานิ ยโต วา ตโต วา คจฺฉนฺติ, เอวเมว เอวรูปานํ วเสน คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล วินเย เอกํ ทฺเว สิกฺขาปทานิ นสฺสิสฺสนฺติ วินสฺสิสฺสนฺติ, สุตฺเต เอโก ทฺเว ปญฺหวารา นสฺสิสฺสนฺติ, อภิธมฺเม เอกํ ทฺเว ภูมนฺตรานิ นสฺสิสฺสนฺติ, เอวํ อนุกฺกเมน มูเล นฏฺเฐ ปิสาจสทิสา ภวิสฺสาม, ตสฺมา ธมฺมวินยสงฺคหํ กริสฺสามิ, เอวํ สติ ทฬฺหสุตฺเตน สงฺคหิตปุปฺผานิ วิย อยํ ธมฺมวินโย นิจฺจโล ภวิสฺสติฯ เอตทตฺถญฺหิ ภควา มยฺหํ ตีณิ คาวุตานิ ปจฺจุคฺคมนํ อกาสิ, ตีหิ โอวาเทหิ อุปสมฺปทํ อกาสิ, กายโต จีวรปริวตฺตนํ อกาสิ, อากาเส ปาณิํ จาเลตฺวา จนฺโทปมปฏิปทํ กเถนฺโต มญฺเญว สกฺขิํ กตฺวา กเถสิ, ติกฺขตฺตุํ สกลสาสนรตนํ ปฏิจฺฉาเปสิ, มาทิเส ภิกฺขุมฺหิ ติฏฺฐมาเน อยํ ปาโป สาสเน วฑฺฒิํ มา อลตฺถุ, ยาว อธมฺโม น ทิปฺปติ, ธมฺโม น ปฏิพาหียติ, อวินโย น ทิปฺปติ, วินโย น ปฏิพาหียติ, อธมฺมวาทิโน น พลวนฺโต โหนฺติ, ธมฺมวาทิโน น ทุพฺพลา โหนฺติ, อวินยวาทิโน น พลวนฺโต โหนฺติ, วินยวาทิโน น ทุพฺพลา โหนฺติ, ตาว ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิสฺสามิ, ตโต ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน ปโหนกํ คเหตฺวา กปฺปิยากปฺปิเย กเถสฺสนฺติ, อถายํ ปาโป สยเมว นิคฺคหํ ปาปุณิสฺสติ, ปุน สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺขิสฺสติ, สาสนํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ ภวิสฺสตี’’ติฯ

จินฺเตตฺวา โส ‘‘เอวํ นาม มยฺหํ จิตฺตํ อุปฺปนฺน’’นฺติ กสฺสจิ อนาโรเจตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สมสฺสาเสตฺวา อถ ปจฺฉา ธาตุภาชนทิวเส ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อายสฺมา มหากสฺสโป สตฺตาหปรินิพฺพุเต…เป.… ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสี’’ติฯ

ตตฺถ อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํฯ อาวุโสติ ปริเทวนฺเต ภิกฺขู อาลปติฯ มา โสจิตฺถาติ จิตฺเต อุปฺปนฺนพลวโสเกน มา โสจิตฺถฯ มา ปริเทวิตฺถาติ วาจาย มา ปริเทวิตฺถ ‘‘ปริเทวนํ วิลาโป’’ติ วจนโตฯ อิทานิ อโสจนาทีสุ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุมุตฺตา มย’’นฺติอาทิมาหฯ เตน มหาสมเณนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ, ตโต มหาสมณโต สุฏฺฐุ มุตฺตา มยนฺติ อตฺโถ, อุปทฺทุตา จ โหม ตทาติ อธิปฺปาโยฯ โหมาติ วา อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ, อหุมฺหาติ อตฺโถ, อนุสฺสรนฺโต ธมฺมสํเวควเสนาติ อธิปฺปาโยฯ ธมฺมสภาวจินฺตาวเสน ปวตฺตํ สโหตฺตปฺปญาณํ ธมฺมสํเวโคฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สพฺพสงฺขตธมฺเมสุ, โอตฺตปฺปาการสณฺฐิตํ;

ญาณโมหิตภารานํ, ธมฺมสํเวคสญฺญิต’’นฺติฯ

ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชตีติ ติฏฺฐติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ฐานํ, เหตุฯ โขติ อวธารเณ, เอตํ การณํ วิชฺชเตว, โน น วิชฺชตีติ อตฺโถฯ กิํ ตํ การณนฺติ อาห ‘‘ยํ ปาปภิกฺขู’’ติอาทิฯ เอตฺถ ยนฺติ นิปาตมตฺตํ, การณนิทฺเทโส วา, เยน การเณน อนฺตรธาเปยฺยุํ, ตเทตํ การณํ วิชฺชตีติ อตฺโถฯ ปาปภิกฺขูติ ปาปิกาย ลามิกาย อิจฺฉาย สมนฺนาคตา ภิกฺขูฯ อตีโต อติกฺกนฺโต สตฺถา เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา อตีตสตฺถุกํ, ปาวจนํฯ ปธานํ วจนํ ปาวจนํ, ธมฺมวินยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปกฺขํ ลภิตฺวาติ อลชฺชีปกฺขํ ลภิตฺวาฯ น จิรสฺเสวาติ น จิเรเนวฯ ยาว จ ธมฺมวินโย ติฏฺฐตีติ ยตฺตกํ กาลํ ธมฺโม จ วินโย จ ลชฺชีปุคฺคเลสุ ติฏฺฐติฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตาติ ปรินิพฺพานมญฺจเก นิปนฺเนน ภควตา ภิกฺขู โอวทนฺเตน เอตํ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ เทสิโต ปญฺญตฺโตติ ธมฺโมปิ เทสิโต เจว ปญฺญตฺโต จฯ

สุตฺตาภิธมฺมสงฺคหิตสฺส หิ ธมฺมสฺส อภิสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนา, ตสฺเสว ปการโต ญาปนํ วิเนยฺยสนฺตาเน ฐปนํ ปญฺญาปนํ, ตสฺมา ธมฺโมปิ เทสิโต เจว ปญฺญตฺโต จาติ วุตฺโตฯ ปญฺญตฺโตติ จ ฐปิโตติ อตฺโถฯ วินโยปิ เทสิโต เจว ปญฺญตฺโต จฯ วินยตนฺติสงฺคหิตสฺส หิ อตฺถสฺส กายวาจานํ วินยนโต วินโยติ ลทฺธาธิวจนสฺส อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนา, ตสฺเสว ปการโต ญาปนํ อสงฺกรโต ฐปนํ ปญฺญาปนํ, ตสฺมา วินโยปิ เทสิโต เจว ปญฺญตฺโต จาติ วุจฺจติฯ

โส โว มมจฺจเยนาติ โส ธมฺมวินโย ตุมฺหากํ มมจฺจเยน สตฺถาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มยา โว ฐิเตเนว ‘‘อิทํ ลหุกํ, อิทํ ครุกํ, อิทํ สเตกิจฺฉํ, อิทํ อเตกิจฺฉํ, อิทํ โลกวชฺชํ, อิทํ ปณฺณตฺติวชฺชํฯ อยํ อาปตฺติ ปุคฺคลสฺส สนฺติเก วุฏฺฐาติ, อยํ คณสฺส, อยํ สงฺฆสฺส สนฺติเก วุฏฺฐาตี’’ติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อวีติกฺกมนียตาวเสน โอติณฺณวตฺถุสฺมิํ สขนฺธกปริวาโร อุภโตวิภงฺโค มหาวินโย นาม เทสิโต, ตํ สกลมฺปิ วินยปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ ‘‘อิทํ โว กตฺตพฺพํ, อิทํ โว น กตฺตพฺพ’’นฺติ กตฺตพฺพากตฺตพฺพสฺส วิภาเคน อนุสาสนโตฯ ฐิเตเนว จ มยา ‘‘อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคานิ, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ เตน เตน วิเนยฺยานํ อชฺฌาสยานุรูเปน ปกาเรน อิเม สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺเม วิภชิตฺวา สุตฺตนฺตปิฏกํ เทสิตํ, ตํ สกลมฺปิ สุตฺตนฺตปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ ตํตํจริยานุรูปํ สมฺมาปฏิปตฺติยา อนุสาสนโตฯ ฐิเตเนว จ มยา ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย, จตฺตาริ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สญฺญา, สตฺต เจตนา, สตฺต จิตฺตานิ, ตตฺราปิ เอตฺตกา ธมฺมา กามาวจรา, เอตฺตกา รูปาวจรา, เอตฺตกา อรูปาวจรา, เอตฺตกา ปริยาปนฺนา, เอตฺตกา อปริยาปนฺนา, เอตฺตกา โลกิยา, เอตฺตกา โลกุตฺตรา’’ติ อิเม ธมฺเม วิภชิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ เทสิตํ, ตํ สกลมฺปิ อภิธมฺมปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ, ขนฺธาทิวิภาเคน ญายมานํ จตุสจฺจสมฺโพธาวหตฺตา สตฺถารา สมฺมาสมฺพุทฺเธน กตฺตพฺพกิจฺจํ นิปฺผาเทสฺสติฯ อิติ สพฺพมฺเปตํ อภิสมฺโพธิโต ยาว ปรินิพฺพานา ปญฺจจตฺตาลีส วสฺสานิ ภาสิตํ ลปิตํ, ตีณิ ปิฏกานิ, ปญฺจ นิกายา, นวงฺคานิ, จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ เอวํ มหปฺปเภทํ โหติฯ

อิติ อิมานิ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ติฏฺฐนฺติ, อหํ เอโกว ปรินิพฺพายามิ, อหญฺจ ปนิทานิ เอโกว โอวทามิ อนุสาสามิ, มยิ ปรินิพฺพุเต อิมานิ จตุราสีติ พุทฺธสหสฺสานิ ตุมฺเห โอวทิสฺสนฺติ อนุสาสิสฺสนฺติ โอวาทานุสาสนีกิจฺจสฺส นิปฺผาทนโตติฯ

สาสนนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิธํ สาสนํ, นิปฺปริยายโต ปน สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมาฯ อทฺธนิยนฺติ อทฺธานมคฺคคามีติ อทฺธนิยํ, อทฺธานกฺขมนฺติ อตฺโถฯ จิรฏฺฐิติกนฺติ จิรํ ฐิติ เอตสฺสาติ จิรฏฺฐิติกํ, สาสนํ, อสฺส ภเวยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา เยน ปกาเรน อิทํ สาสนํ ทีฆมทฺธานํ ปวตฺติตุํ สมตฺถํ, ตโตเยว จิรฏฺฐิติกํ อสฺส, ตถา เตน ปกาเรน ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยนฺติฯ

อิทานิ สมฺมาสมฺพุทฺเธน อตฺตโน กตํ อนุคฺคหวิเสสํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ยญฺจาหํ ภควตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘ยญฺจาห’’นฺติ เอตสฺส ‘‘อนุคฺคหิโต’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ยนฺติ ยสฺมา, เยน การเณนาติ วุตฺตํ โหติฯ กิริยาปรามสนํ วา เอตํ, เตน ‘‘อนุคฺคหิโต’’ติ เอตฺถ อนุคฺคณฺหนํ ปรามสติฯ ธาเรสฺสสีติอาทิกํ ปน ภควา อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล มหากสฺสปตฺเถเรน ปญฺญตฺตสงฺฆาฏิยํ นิสินฺโน ตํ จีวรํ วิกสิตปทุมปุปฺผวณฺเณน ปาณินา อนฺตเร ปรามสนฺโต อาหฯ วุตฺตญฺเหตํ กสฺสปสํยุตฺเต (สํ. นิ. 2.154) มหากสฺสปตฺเถเรเนว อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา กเถนฺเตน –

‘‘อถ โข, อาวุโส, ภควา มคฺคา โอกฺกมฺม เยน อญฺญตรํ รุกฺขมูลํ เตนุปสงฺกมิ, อถ ขฺวาหํ, อาวุโส, ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏิํ จตุคฺคุณํ ปญฺญาเปตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจํ ‘อิธ, ภนฺเต, ภควา นิสีทตุ, ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’ติฯ นิสีทิ โข, อาวุโส, ภควา ปญฺญตฺเต อาสเน, นิสชฺช โข มํ, อาวุโส, ภควา เอตทโวจ ‘มุทุกา โข ตฺยายํ กสฺสป ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏี’ติฯ ‘ปฏิคฺคณฺหาตุ เม, ภนฺเต, ภควา ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏิํ อนุกมฺปํ อุปาทายา’ติฯ ‘ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ กสฺสป สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานี’ติฯ

‘ธาเรสฺสามหํ, ภนฺเต, ภควโต สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานี’ติฯ โส ขฺวาหํ, อาวุโส, ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏิํ ภควโต ปาทาสิํ, อหํ ปน ภควโต สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานิ ปฏิปชฺชิ’’นฺติ (สํ. นิ. 2.154)ฯ

ตตฺถ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.154) มุทุกา โข ตฺยายนฺติ มุทุกา โข เต อยํฯ กสฺมา ภควา เอวมาหาติ? เถเรน สห จีวรํ ปริวตฺเตตุกามตายฯ กสฺมา ปริวตฺเตตุกาโม ชาโตติ? เถรํ อตฺตโน ฐาเน ฐเปตุกามตายฯ กิํ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา นตฺถีติ? อตฺถิ, เอวํ ปนสฺส อโหสิ ‘‘อิเม น จิรํ ฐสฺสนฺติ, กสฺสโป ปน วีสวสฺสสตายุโก, ‘โส มยิ ปรินิพฺพุเต สตฺตปณฺณิคุหายํ วสิตฺวา ธมฺมวินยสงฺคหํ กตฺวา มม สาสนํ ปญฺจวสฺสสหสฺสปริมาณํ กาลํ ปวตฺตนกํ กริสฺสตี’ติ อตฺตโน นํ ฐาเน ฐเปมิ, เอวํ ภิกฺขู กสฺสปสฺส สุสฺสูสิตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตี’’ติ, ตสฺมา เอวมาหฯ เถโร ปน ยสฺมา จีวรสฺส วา ปตฺตสฺส วา วณฺเณ กถิเต ‘‘อิมํ ตุมฺหากํ คณฺหถา’’ติ จาริตฺตเมว, ตสฺมา ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ เม ภนฺเต ภควา’’ติ อาหฯ ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ กสฺสปาติ กสฺสป ตฺวํ อิมานิ ปริโภคชิณฺณานิ ปํสุกูลานิ ปารุปิตุํ สกฺขิสฺสสีติ วทติฯ ตญฺจ โข น กายพลํ สนฺธาย, ปฏิปตฺติปูรณํ ปน สนฺธาย เอวมาหฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – อหํ อิมํ จีวรํ ปุณฺณํ นาม ทาสิํ ปารุปิตฺวา อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตํ ตุมฺพมตฺเตหิ ปาณเกหิ สมฺปริกิณฺณํ เต ปาณเก วิธุนิตฺวา มหาอริยวํเส ฐตฺวา อคฺคเหสิํ, ตสฺส เม อิมํ จีวรํ คหิตทิวเส ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ มหาปถวี มหารวํ วิรวมานา กมฺปิตฺถ, อากาสํ ตฏตฏายิ, จกฺกวาฬเทวตา สาธุการํ อทํสุ ‘‘อิมํ จีวรํ คณฺหนฺเตน ภิกฺขุนา ชาติปํสุกูลิเกน ชาติอารญฺญิเกน ชาติเอกาสนิเกน ชาติสปทานจาริเกน ภวิตุํ วฏฺฏติ, ตฺวํ อิมสฺส จีวรสฺส อนุจฺฉวิกํ กาตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติฯ เถโรปิ อตฺตนา ปญฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรติฯ โส ตํ อตกฺกยิตฺวา ‘‘อหเมตํ ปฏิปตฺติํ ปูเรสฺสามี’’ติ อุสฺสาเหน สุคตจีวรสฺส อนุจฺฉวิกํ กาตุกาโม ‘‘ธาเรสฺสามหํ ภนฺเต’’ติ อาหฯ ปฏิปชฺชินฺติ ปฏิปนฺโนสิํฯ เอวํ ปน จีวรปริวตฺตนํ กตฺวา เถเรน ปารุตจีวรํ ภควา ปารุปิ, สตฺถุ จีวรํ เถโรฯ ตสฺมิํ สมเย มหาปถวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา อุนฺนทนฺตี กมฺปิตฺถฯ

สาณานิ ปํสุกูลานีติ มตกเฬวรํ ปริเวเฐตฺวา ฉฑฺฑิตานิ ตุมฺพมตฺเต กิมี ปปฺโผเฏตฺวา คหิตานิ สาณวากมยานิ ปํสุกูลจีวรานิฯ รถิกสุสานสงฺการกูฏาทีนํ ยตฺถ กตฺถจิ ปํสูนํ อุปริ ฐิตตฺตา อพฺภุคฺคตฏฺเฐน เตสุ ปํสุกูลมิวาติ ปํสุกูลํฯ อถ วา ปํสุ วิย กุจฺฉิตภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ปํสุกูลนฺติ ปํสุกูลสทฺทสฺส อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ นิพฺพสนานีติ นิฏฺฐิตวสนกิจฺจานิ, ปริโภคชิณฺณานีติ อตฺโถฯ เอตฺถ ‘‘กิญฺจาปิ เอกเมว ตํ จีวรํ, อเนกาวยวตฺตา ปน พหุวจนํ กต’’นฺติ มชฺฌิมคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ จีวเร สาธารณปริโภเคนาติ เอตฺถ อตฺตนา สาธารณปริโภเคนาติ วิญฺญายมานตฺตา วิญฺญายมานตฺถสฺส จ-สทฺทสฺส ปโยเค กามาจารตฺตา ‘‘อตฺตนา’’ติ น วุตฺตํฯ ‘‘ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ, กสฺสป, สาณานิ ปํสุกูลานี’’ติ หิ วุตฺตตฺตา อตฺตนาว สาธารณปริโภโค วิญฺญายติ, นาญฺเญนฯ น หิ เกวลํ สทฺทโตเยว สพฺพตฺถ อตฺถนิจฺฉโย ภวิสฺสติ อตฺถปกรณาทินาปิ เยภุยฺเยน อตฺถสฺส นิยเมตพฺพตฺตาฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปเนตฺถ อิทํ วุตฺตํ ‘‘จีวเร สาธารณปริโภเคนาติ เอตฺถ อตฺตนา สมสมฏฺฐปเนนาติ อิธ อตฺตนาสทฺทํ อาเนตฺวา จีวเร อตฺตนา สาธารณปริโภเคนา’’ติ โยเชตพฺพํฯ

‘‘ยสฺส เยน หิ สมฺพนฺโธ, ทูรฏฺฐมฺปิ จ ตสฺส ตํ;

อตฺถโต หฺยสมานานํ, อาสนฺนตฺตมการณ’’นฺติฯ

อถ วา ภควตา จีวเร สาธารณปริโภเคน ภควตา อนุคฺคหิโตติ โยชนียํ เอกสฺสปิ กรณนิทฺเทสสฺส สหโยคกตฺตุตฺถโชตกตฺตสมฺภวโตติฯ สพฺพตฺถ ‘‘อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนา’’ติ วุตฺเต สุตฺตนฺตฏีกากาเรนาติ คเหตพฺพํฯ สมานํ ธารณเมตสฺสาติ สาธารโณ, ปริโภโคฯ สาธารณปริโภเคน เจว สมสมฏฺฐปเนน จ อนุคฺคหิโตติ สมฺพนฺโธฯ

อิทานิ (สํ. นิ. 2.152) –

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ

กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป.… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรามิ, สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทมิ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ…เป.… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ

‘‘อหํ , ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา…เป.… อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกม ‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม…เป.… วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ

‘‘อหํ , ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิญฺจี’ติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ…เป.… อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ กสฺสโปปิ…เป.… สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภมิ, เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหมิ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหมิ, อาวิภาวํ ติโรภาวํ ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉามิ เสยฺยถาปิ อากาเส, ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรมิ เสยฺยถาปิ อุทเก, อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉามิ เสยฺยถาปิ ปถวิยํ, อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมามิ เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ, อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสามิ ปริมชฺชามิ, ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตมิฯ กสฺสโปปิ ภิกฺขเว ยาวเท อากงฺขติ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ…เป.… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติฯ

‘‘อหํ , ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณามิ ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จฯ กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ ทิพฺพาย โสตธาตุยา…เป.… เย ทูเร สนฺติเก จฯ

‘‘อหํ , ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ, สราคํ วา จิตฺตํ ‘สราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานามิ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘วีตราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานามิ, สโทสํ วา จิตฺตํ…เป.… วีตโทสํ วา จิตฺตํ…เป.… สโมหํ วา จิตฺตํ…เป.… วีตโมหํ วา จิตฺตํ…เป.… สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ…เป.… วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ…เป.… มหคฺคตํ วา จิตฺตํ…เป.… อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ…เป.… สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ…เป.… อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ…เป.… สมาหิตํ วา จิตฺตํ…เป.… อสมาหิตํ วา จิตฺตํ…เป.… วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ…เป.… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานามิฯ กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ, สราคํ วา จิตฺตํ ‘สราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ…เป.… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติฯ

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิฯ เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปญฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ติํสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปญฺญาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป ‘อมุตฺราสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิํ, ตตฺราปาสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติฯ อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิฯ กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติฯ เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาติํ…เป.… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติฯ

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสามิ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามิ ‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนาฯ อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺฐิกา สมฺมาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’ติฯ อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสามิ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามิฯ กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติฯ

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (สํ. นิ. 2.152) –

เอวํ นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิญฺญาปฺปเภเท อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมฏฺฐปนตฺถาย ภควตา วุตฺตํ กสฺสปสํยุตฺเต อาคตํ ปาฬิมิมํ เปยฺยาลมุเขน อาทิคฺคหเณน จ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อหํ ภิกฺขเว’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ยาวเท อากงฺขามีติ ยาวเทว อิจฺฉามีติ อตฺโถฯ ตโตเยว หิ มชฺฌิมคณฺฐิปเท จูฬคณฺฐิปเท จ ‘‘ยาวเทติ ยาวเทวาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ ลิขิตํฯ

สํยุตฺตนิกายฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘ยาวเท อากงฺขามีติ ยาวเทว อิจฺฉามี’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ ตถา หิ ตตฺถ ลีนตฺถปกาสนิยํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรเนว วุตฺตํ ‘‘ยาวเทวาติ อิมินา สมานตฺถํ ยาวเทติ อิทํ ปท’’นฺติฯ โปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ ‘‘ยาวเทวา’’ติ อยเมว ปาโฐ ทิสฺสติฯ ยานิ ปน อิโต ปรํ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินา นเยน จตฺตาริ รูปาวจรกิริยฌานานิ, ‘‘สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา’’ติอาทินา นเยน จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย, ‘‘สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธ’’นฺติอาทินา นเยน นิโรธสมาปตฺติ, ‘‘อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธ’’นฺติอาทินา นเยน อภิญฺญา จ วุตฺตาฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ อนุปทวณฺณนาย เจว ภาวนาวิธาเนน จ สทฺธิํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.69-70) สพฺพโส วิตฺถาริตํฯ อิธาปิ จ เวรญฺชกณฺเฑ จตฺตาริ รูปาวจรฌานานิ ติสฺโส จ วิชฺชา อาวิ ภวิสฺสนฺติ, ตสฺมา ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ตตฺเถว วณฺณยิสฺสามฯ

นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิญฺญาปฺปเภเทติ เอตฺถ นวานุปุพฺพวิหารา นาม อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพภาวโต เอวํสญฺญิตา นิโรธสมาปตฺติยา สห อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ ฉฬภิญฺญา นาม อาสวกฺขยญาเณน สทฺธิํ ปญฺจาภิญฺญาโยติ เอวํ โลกิยโลกุตฺตรเภทา สพฺพา อภิญฺญาโยฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเมติ อุตฺตริมนุสฺสานํ ฌายีนญฺเจว อริยานญฺจ ธมฺโม อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมฯ อถ วา อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม, มนุสฺสธมฺโม นาม ทสกุสลกมฺมปถธมฺโมฯ โส หิ วินา ภาวนามนสิกาเรน ปกติยาว มนุสฺเสหิ นิพฺพตฺเตตพฺพโต มนุสฺสตฺตภาวาวหโต วา ‘‘มนุสฺสธมฺโม’’ติ วุจฺจติ, ตโต อุตฺตริ ปน ฌานาทีนิ ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม’’ติ เวทิตพฺพานิฯ อตฺตนา สมสมฏฺฐปเนนาติ อหํ ยตฺตกํ กาลํ ยตฺตเก วา สมาปตฺติวิหาเร อภิญฺญาโย จ วฬญฺเชมิ, ตถา กสฺสโปปีติ เอวํ ยถาวุตฺตอุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมํ กตฺวา ฐปเนนฯ อิทญฺจ นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิญฺญาทิภาวสามญฺเญน ปสํสามตฺตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ อายสฺมา มหากสฺสโป ภควา วิย เทวสิกํ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา สมาปตฺติโย สมาปชฺชติ, ยมกปาฏิหาริยาทิวเสน วา อภิญฺญาโย วฬญฺเชติฯ เอตฺถ จ ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมฏฺฐปเนนา’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ –

‘‘โอวท กสฺสป ภิกฺขู, กโรหิ กสฺสป ภิกฺขูนํ ธมฺมิํ กถํ, อหํ วา กสฺสป ภิกฺขู โอวเทยฺยํ ตฺวํ วา, อหํ วา กสฺสป ภิกฺขูนํ ธมฺมิํ กถํ กเรยฺยํ ตฺวํ วา’’ติ (สํ. นิ. 2.149)ฯ

เอวมฺปิ อตฺตนา สมสมฏฺฐาเน ฐเปติเยว, ตสฺส กิมญฺญํ อาณณฺยํ ภวิสฺสติ อญฺญตฺร ธมฺมวินยสงฺคายนาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ ‘‘ตสฺสาติ ตสฺส อนุคฺคหสฺสา’’ติ มชฺฌิมคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ตสฺส เมติ วา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ โปตฺถเกสุ หิ กตฺถจิ ‘‘ตสฺส เม’’ติ ปาโฐเยว ทิสฺสติ, ธมฺมวินยสงฺคายนํ ฐเปตฺวา อญฺญํ กิํ นาม ตสฺส เม อาณณฺยํ อณณภาโว ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ ‘‘นนุ มํ ภควา’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ อุปมาวเสน วิภาเวติฯ สกกวจอิสฺสริยานุปฺปทาเนนาติ เอตฺถ จีวรสฺส นิทสฺสนวเสน กวจสฺส คหณํ กตํ, สมาปตฺติยา นิทสฺสนวเสน อิสฺสริยํ คหิตํฯ กุลวํสปฺปติฏฺฐาปกนฺติ กุลวํสสฺส กุลปฺปเวณิยา ปติฏฺฐาปกํฯ ‘‘เม สทฺธมฺมวํสปฺปติฏฺฐาปโก’’ติ นิจฺจสาเปกฺขตฺตา สมาโส ทฏฺฐพฺโพ, เม สทฺธมฺมวํสสฺส ปติฏฺฐาปโก ปวตฺตโกติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตวจนมนุสฺสรนฺโต อนุคฺคเหสีติ จินฺตยนฺโต ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสีติ สมฺพนฺโธ, ธาตุภาชนทิวเส ตตฺถ สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ยถาหา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ เอกํ สมยนฺติ จ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, เอกสฺมิํ สมเยติ วุตฺตํ โหติฯ ปาวายาติ ปาวานครโต, ตตฺถ ปิณฺฑาย จริตฺวา กุสินารํ คมิสฺสามีติ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโนติ วุตฺตํ โหติฯ อทฺธานมคฺโคติ จ ทีฆมคฺโค วุจฺจติฯ ทีฆปริยาโย เหตฺถ อทฺธานสทฺโทฯ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธินฺติ คุณมหตฺเตนปิ สงฺขฺยามหตฺเตนปิ มหตาฯ ภิกฺขูนํ สงฺเฆน ภิกฺขุสงฺเฆน, สมณคเณน สทฺธิํ เอกโตติ อตฺโถฯ ‘‘ปญฺจมตฺเตหี’’ติอาทินา สงฺขฺยามหตฺตํ วิภาเวติฯ มตฺต-สทฺโท เจตฺถ ปมาณวจโน ‘‘โภชเน มตฺตญฺญุตา’’ติอาทีสุ วิยฯ สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพนฺติ สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ อิธ อาเนตฺวา วิตฺถารโต ทสฺเสตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘ตโต ปรนฺติ ตโต ภิกฺขูนํ อุสฺสาหชนนโต ปร’’นฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํฯ มหาคณฺฐิปเท ปน ‘‘ตโต ปรนฺติ สุภทฺทกณฺฑโต ปร’’นฺติ วุตฺตํฯ อิทเมเวตฺถ สารโต ปจฺเจตพฺพนฺติ โน ตกฺโกฯ อยเมว หิ อุสฺสาหชนนปฺปกาโร, ยทิทํ ‘‘หนฺท มยํ, อาวุโส, ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยาม, ปุเร อธมฺโม ทิปฺปตี’’ติอาทิ, ตสฺมา อุสฺสาหชนนโต ปรนฺติ น วตฺตพฺพํ เหฏฺฐา อุสฺสาหชนนปฺปการสฺส ปาฬิยํ อวุตฺตตฺตาฯ อยญฺเหตฺถ ปาฬิกฺกโม –

‘‘อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป ภิกฺขู อามนฺเตสิ, เอกมิทาหํ, อาวุโส, สมยํ ปาวาย กุสินารํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิฯ อถ ขฺวาหํ, อาวุโส, มคฺคา โอกฺกมฺม อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิํฯ

‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร อาชีวโก กุสินาราย มนฺทารวปุปฺผํ คเหตฺวา ปาวํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน โหติฯ อทฺทสํ โข อหํ, อาวุโส, ตํ อาชีวกํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ, ทิสฺวาน ตํ อาชีวกํ เอตทโวจํ ‘อปาวุโส, อมฺหากํ สตฺถารํ ชานาสี’ติ ? ‘อาม, อาวุโส, ชานามิฯ อชฺช สตฺตาหปรินิพฺพุโต สมโณ โคตโม, ตโต เม อิทํ มนฺทารวปุปฺผํ คหิตนฺติฯ ตตฺราวุโส, เย เต ภิกฺขู อวีตราคา, อปฺเปกจฺเจ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ, ฉินฺนปาตํ ปปตนฺติ อาวฏฺฏนฺติ วิวฏฺฏนฺติ, ‘อติขิปฺปํ ภควา ปรินิพฺพุโต, อติขิปฺปํ สุคโต ปรินิพฺพุโต, อติขิปฺปํ จกฺขุํ โลเก อนฺตรหิต’นฺติฯ เย ปน เต ภิกฺขู วีตราคา, เต สตา สมฺปชานา อธิวาเสนฺติ ‘อนิจฺจา สงฺขารา, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา’’’ติฯ

‘‘อถ ขฺวาหํ, อาวุโส, เต ภิกฺขู เอตทโวจํ – ‘อลํ, อาวุโส, มา โสจิตฺถ มา ปริเทวิตฺถ, นนฺเวตํ, อาวุโส, ภควตา ปฏิกจฺเจว อกฺขาตํ ‘สพฺเพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว อญฺญถาภาโวฯ ตํ กุเตตฺถ, อาวุโส, ลพฺภา, ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชี’ติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติฯ

‘‘เตน โข ปน สมเยน, อาวุโส, สุภทฺโท นาม วุฑฺฒปพฺพชิโต ตสฺสํ ปริสายํ นิสินฺโน โหติฯ อถ โข อาวุโส สุภทฺโท วุฑฺฒปพฺพชิโต เต ภิกฺขู เอตทโวจ ‘อลํ, อาวุโส, มา โสจิตฺถ มา ปริเทวิตฺถ, สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณน, อุปทฺทุตา จ มยํ โหม’ ‘อิทํ โว กปฺปติ, อิทํ โว น กปฺปตี’ติ, ‘อิทานิ ปน มยํ ยํ อิจฺฉิสฺสาม, ตํ กริสฺสาม, ยํ น อิจฺฉิสฺสาม, น ตํ กริสฺสามา’ติฯ หนฺท มยํ อาวุโส ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยาม, ปุเร อธมฺโม ทิปฺปติ, ธมฺโม ปฏิพาหียติ, อวินโย ปุเร ทิปฺปติ, วินโย ปฏิพาหียติ, ปุเร อธมฺมวาทิโน พลวนฺโต โหนฺติ, ธมฺมวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺติ, ปุเร อวินยวาทิโน พลวนฺโต โหนฺติ, วินยวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺตี’’ติฯ

‘‘‘เตน หิ, ภนฺเต, เถโร ภิกฺขู อุจฺจินตู’ติฯ อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป เอเกนูนปญฺจอรหนฺตสตานิ อุจฺจินิฯ ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ เอตทโวจุํ ‘อยํ, ภนฺเต, อายสฺมา อานนฺโท กิญฺจาปิ เสกฺโข, อภพฺโพ ฉนฺทา โทสา โมหา ภยา อคติํ คนฺตุํ, พหุ จาเนน ภควโต สนฺติเก ธมฺโม จ วินโย จ ปริยตฺโตฯ เตน หิ, ภนฺเต, เถโร อายสฺมนฺตมฺปิ อานนฺทํ อุจฺจินตู’’’ติอาทิ (จูฬว. 437)ฯ

ตสฺมา ตโต ปรนฺติ เอตฺถ สุภทฺทกณฺฑโต ปรนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพ’’นฺติ หิ อิมินา ‘‘ยํ น อิจฺฉิสฺสาม, น ตํ กริสฺสามา’’ติ เอตํ ปริยนฺตํ สุภทฺทกณฺฑปาฬิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวเสสํ อุสฺสาหชนนปฺปการปฺปวตฺตํ ปาฬิเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘หนฺท มยํ อาวุโส’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ปุเร อธมฺโม ทิปฺปตีติ เอตฺถ อธมฺโม นาม ทสกุสลกมฺมปถธมฺมปฏิปกฺขภูโต อธมฺโมฯ ปุเร ทิปฺปตีติ อปิ นาม ทิปฺปติฯ อถ วา ยาว อธมฺโม ธมฺมํ ปฏิพาหิตุํ สมตฺโถ โหติ, ตโต ปุเรตรเมวาติ อตฺโถฯ อาสนฺเน หิ อนาคเต อยํ ปุเรสทฺโทฯ

ทิปฺปตีติ ทิปฺปิสฺสติฯ ปุเร-สทฺทโยเคน หิ อนาคตตฺเถ อยํ วตฺตมานปโยโค ยถา ‘‘ปุรา วสฺสติ เทโว’’ติฯ เกจิ ปเนตฺถ เอวํ วณฺณยนฺติ ‘‘ปุเรติ ปจฺฉา อนาคเต ยถา อทฺธานํ คจฺฉนฺตสฺส คนฺตพฺพมคฺโค ‘ปุเร’ติ วุจฺจติ, ตถา อิธ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ อวินโยติ ปหานวินยสํวรวินยานํ ปฏิปกฺขภูโต อวินโยฯ ‘‘วินยวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺตี’’ติ เอวํ อิติ-สทฺโทปิ เอตฺถ ทฏฺฐพฺโพ, ‘‘ตโต ปรํ อาหา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ โปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ, ปาฬิยํ ปน ทีฆนิกายฏฺฐกถายญฺจ อตฺเถว อิติ-สทฺโทฯ

เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโตฯ อุจฺจินเน อุยฺโยเชนฺตา หิ ตํ มหากสฺสปตฺเถรํ เอวมาหํสุฯ ภิกฺขู อุจฺจินตูติ สงฺคีติยา อนุรูเป ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา คณฺหาตูติ อตฺโถฯ ‘‘สกลนวงฺค…เป.… ปริคฺคเหสี’’ติ เอเตน สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวปริยนฺตานํ ยถาวุตฺตปุคฺคลานํ สติปิ อาคมาธิคมสพฺภาเว สห ปฏิสมฺภิทาหิ เตวิชฺชาทิคุณยุตฺตานํ อาคมาธิคมสมฺปตฺติยา อุกฺกํสคตตฺตา สงฺคีติยา พหูปการตํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปริยตฺติธเรติ สกลํ สุตฺตเคยฺยาทิ นวงฺคํ เอตฺถ, เอตสฺส วา อตฺถีติ สกลนวงฺคํ, สตฺถุสาสนํฯ อตฺถกาเมน ปริยาปุณิตพฺพโต ทิฏฺฐธมฺมิกาทิปุริสตฺตปริยตฺตภาวโต จ ปริยตฺตีติ ตีณิ ปิฏกานิ วุจฺจนฺติ, ตํ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนสงฺขาตํ ปริยตฺติํ ธาเรนฺตีติ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปริยตฺติธรา, ตาทิเสติ อตฺโถฯ พหูนํ นานปฺปการานํ กิเลสานํ สกฺกายทิฏฺฐิยา จ อวิหตตฺตา ตา ชเนนฺติ, ตาหิ วา ชนิตาติ ปุถุชฺชนาฯ ทุวิธา ปุถุชฺชนา อนฺธปุถุชฺชนา กลฺยาณปุถุชฺชนาติฯ ตตฺถ เยสํ ขนฺธธาตุอายตนาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณปจฺจเวกฺขณานิ นตฺถิ, เต อนฺธปุถุชฺชนาฯ เยสํ ตานิ อตฺถิ, เต กลฺยาณปุถุชฺชนาฯ เต อิธ ‘‘ปุถุชฺชนา’’ติ อธิปฺเปตาฯ สมถภาวนาสิเนหาภาเวน สุกฺขา ลูขา อสินิทฺธา วิปสฺสนา เอเตสนฺติ สุกฺขวิปสฺสกาฯ

ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธเรติ ติณฺณํ ปิฏกานํ สมาหาโร ติปิฏกํ, ติปิฏกสงฺขาตํ นวงฺคาทิวเสน อเนกธา ภินฺนํ สพฺพปริยตฺติปฺปเภทํ ธาเรนฺตีติ ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธรา, ตาทิเสติ อตฺโถฯ

อนุ อนุ ตํสมงฺคีนํ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ อนุภาโว, อนุภาโว เอว อานุภาโว, ปภาโวฯ มหนฺโต อานุภาโว เยสํ เต มหานุภาวาฯ เตวิชฺชาทิเภเทติ ติสฺโส วิชฺชาเยว เตวิชฺชา, ตา อาทิ เยสํ ฉฬภิญฺญาทีนํ เต เตวิชฺชาทโย, เต เภทา อเนกปฺปการา ภินฺนา เอเตสนฺติ เตวิชฺชาทิเภทา, ขีณาสวา, ตาทิเสติ อตฺโถฯ อถ วา ติสฺโส วิชฺชา เอตสฺส อตฺถีติ เตวิชฺโช, โส อาทิ เยสํ ฉฬภิญฺญาทีนํ เต เตวิชฺชาทโย, เต เภทา เยสํ ขีณาสวานํ เต เตวิชฺชาทิเภทา, ตาทิเสติ อตฺโถฯ เย สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เย ภิกฺขู สนฺธาย อิทํ ‘‘อถ โข อายสฺมา’’ติอาทิวจนํ สงฺคีติกฺขนฺธเก (จูฬว. 437) วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

กิสฺส ปนาติ กสฺมา ปนฯ สิกฺขตีติ เสกฺโข, อถ วา สิกฺขนํ สิกฺขา, สาเยว ตสฺส สีลนฺติ เสกฺโขฯ โส หิ อปริโยสิตสิกฺขตฺตา จ ตทธิมุตฺตตฺตา จ เอกนฺเตน สิกฺขนสีโล น อเสกฺโข วิย ปรินิฏฺฐิตสิกฺโข ตตฺถ ปฏิปสฺสทฺธุสฺสาโห, นาปิ วิสฺสฏฺฐสิกฺโข ปจุรชโน วิย ตตฺถ อนธิมุตฺโตฯ อถ วา อริยาย ชาติยา ตีสุ สิกฺขาสุ ชาโต, ตตฺถ วา ภโวติ เสกฺโขฯ อถ วา อิกฺขติ เอตายาติ อิกฺขา, มคฺคผลสมฺมาทิฏฺฐิฯ สห อิกฺขายาติ เสกฺโขฯ อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจสฺส อปริโยสิตตฺตา สห กรณีเยนาติ สกรณีโยฯ อสฺสาติ อเนนฯ อสมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ นาม นตฺถีติ นนุ จ –

‘‘ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหิํ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต;

จตุราสีติ สหสฺสานิ, เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน’’ติฯ (เถรคา. 1027) –

วุตฺตตฺตา กถเมตํ ยุชฺชตีติ? ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตติ วุตฺตมฺปิ ภควโต สนฺติเก ปฏิคฺคหิตเมวาติ กตฺวา วุตฺตนฺติ นายํ วิโรโธฯ พหุการตฺตาติ พหุอุปการตฺตาฯ อุปการวจโน เหตฺถ การสทฺโทฯ อสฺสาติ ภเวยฺยฯ

อติวิย วิสฺสตฺโถติ อติวิย วิสฺสาสิโกฯ นนฺติ อานนฺทตฺเถรํ, ‘‘โอวทตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อานนฺทตฺเถรสฺส เยภุยฺเยน นวกาย ปริสาย วิพฺภมเนน มหากสฺสปตฺเถโร เอวมาห ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสี’’ติฯ

ตถา หิ ปรินิพฺพุเต สตฺถริ มหากสฺสปตฺเถโร สตฺถุปรินิพฺพาเน สนฺนิปติตสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ปญฺจสเต ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา ‘‘อาวุโส, ราชคเห วสฺสํ วสนฺตา ธมฺมวินยํ สงฺคาเยยฺยาม, ตุมฺเห ปุเร วสฺสูปนายิกาย อตฺตโน อตฺตโน ปลิโพธํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ราชคเห สนฺนิปตถา’’ติ วตฺวา อตฺตนา ราชคหํ คโตฯ อานนฺทตฺเถโรปิ ภควโต ปตฺตจีวรมาทาย มหาชนํ สญฺญาเปนฺโต สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ตโต นิกฺขมฺม ราชคหํ คจฺฉนฺโต ทกฺขิณคิริสฺมิํ จาริกํ จริฯ ตสฺมิํ สมเย อานนฺทตฺเถรสฺส ติํสมตฺตา สทฺธิวิหาริกา เยภุยฺเยน กุมารภูตา เอกวสฺสิกทุวสฺสิกภิกฺขู เจว อนุปสมฺปนฺนา จ วิพฺภมิํสุฯ กสฺมา ปเนเต ปพฺพชิตา, กสฺมา วิพฺภมิํสูติ? เตสํ กิร มาตาปิตโร จินฺเตสุํ ‘‘อานนฺทตฺเถโร สตฺถุวิสฺสาสิโก อฏฺฐ วเร ยาจิตฺวา อุปฏฺฐหติ, อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานํ สตฺถารํ คเหตฺวา คนฺตุํ สกฺโกติ, อมฺหากํ ทารเก เอตสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชสฺสาม, โส สตฺถารํ คเหตฺวา อาคมิสฺสติ, ตสฺมิํ อาคเต มยํ มหาสกฺการํ กาตุํ ลภิสฺสามา’’ติ อิมินา ตาว การเณน เนสํ ญาตกา เต ปพฺพาเชสุํฯ สตฺถริ ปน ปรินิพฺพุเต เตสํ สา ปตฺถนา อุปจฺฉินฺนา, อถ เน เอกทิวเสเนว อุปฺปพฺพาเชสุํฯ

อถ อานนฺทตฺเถรํ ทกฺขิณคิริสฺมิํ จาริกํ จริตฺวา ราชคหมาคตํ ทิสฺวา มหากสฺสปตฺเถโร เอวมาห ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสี’’ติฯ วุตฺตญฺเหตํ กสฺสปสํยุตฺเต –

‘‘อถ กิญฺจรหิ ตฺวํ, อาวุโส อานนฺท, อิเมหิ นเวหิ ภิกฺขูหิ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวาเรหิ โภชเน อมตฺตญฺญูหิ ชาคริยํ อนนุยุตฺเตหิ สทฺธิํ จาริกํ จรสิ, สสฺสฆาตํ มญฺเญ จรสิ, กุลูปฆาตํ มญฺเญ จรสิ, โอลุชฺชติ โข เต, อาวุโส อานนฺท, ปริสา, ปลุชฺชนฺติ โข เต อาวุโส นวปฺปายา, น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสีติฯ

‘‘อปิ เม ภนฺเต กสฺสป สิรสฺมิํ ปลิตานิ ชาตานิ, อถ จ ปน มยํ อชฺชาปิ อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส กุมารกวาทา น มุจฺจามาติฯ

ตถา หิ ปน ตฺวํ, อาวุโส อานนฺท, อิเมหิ นเวหิ ภิกฺขูหิ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวาเรหิ โภชเน อมตฺตญฺญูหิ ชาคริยํ อนนุยุตฺเตหิ สทฺธิํ จาริกํ จรสิ, สสฺสฆาตํ มญฺเญ จรสิ, กุลูปฆาตํ มญฺเญ จรสิ, โอลุชฺชติ โข เต, อาวุโส อานนฺท, ปริสา, ปลุชฺชนฺติ โข เต อาวุโส นวปฺปายา, น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสี’’ติ (สํ. นิ. 2.154)ฯ

ตตฺถ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.154) สสฺสฆาตํ มญฺเญจรสีติ สสฺสํ ฆาเตนฺโต วิย อาหิณฺฑสิฯ กุลูปฆาตํ มญฺเญ จรสีติ กุลานิ อุปฆาเตนฺโต วิย หนนฺโต วิย อาหนนฺโต วิย อาหิณฺฑสิฯ โอลุชฺชตีติ ปลุชฺชติ ภิชฺชติฯ ปลุชฺชนฺติ โข เต อาวุโส นวปฺปายาติ, อาวุโส, เอวํ เอเต ตุยฺหํ ปาเยน เยภุยฺเยน นวกา เอกวสฺสิกทุวสฺสิกทหรา เจว สามเณรา จ ปลุชฺชนฺติฯ น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสีติ อยํ กุมารโก อตฺตโน ปมาณํ น วต ชานาตีติ เถรํ ตชฺเชนฺโต อาหฯ กุมารกวาทา น มุจฺจามาติ กุมารกวาทโต น มุจฺจามฯ ตถา หิ ปน ตฺวนฺติ อิทมสฺส เอวํ วตฺตพฺพตาย การณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยสฺมา ตฺวํ อิเมหิ นวเกหิ ภิกฺขูหิ อินฺทฺริยสํวรรหิเตหิ สทฺธิํ วิจรสิ, ตสฺมา กุมารเกหิ สทฺธิํ จรนฺโต ‘‘กุมารโก’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหสีติฯ

‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสี’’ติ เอตฺถ วา-สทฺโท ปทปูรเณฯ วา-สทฺโท หิ อุปมานสมุจฺจยสํสยววสฺสคฺคปทปูรณวิกปฺปาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส ‘‘ปณฺฑิโต วาปิ เตน โส’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 63) อุปมาเน ทิสฺสติ, สทิสภาเวติ อตฺโถฯ ‘‘ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 213) สมุจฺจเยฯ ‘‘เก วา อิเม กสฺส วา’’ติอาทีสุ (ปารา. 296) สํสเยฯ ‘‘อยํ วา อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ สพฺพพาโล สพฺพมูฬฺโห’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.181) ววสฺสคฺเคฯ ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.170; สํ. นิ. 2.13) วิกปฺเปติฯ อิธ ปน ปทปูรเณ ทฏฺฐพฺโพฯ เตเนว จ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘วาสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ กโรนฺเตน ‘น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสี’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.154) ปทปูรเณ’’ติฯ อฏฺฐกถายมฺปิ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.154) เอตฺตกเมว วุตฺตํ ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสีติ อยํ กุมารโก อตฺตโน ปมาณํ น วต ชานาตีติ เถรํ ตชฺเชนฺโต อาหา’’ติฯ เอตฺถาปิ วตาติ วจนสิลิฏฺฐตาย วุตฺตํฯ

ยํ ปเนตฺถ เกนจิ วุตฺตํ ‘‘น วายนฺติ เอตฺถ วาติ วิภาสา, อญฺญาสิปิ น อญฺญาสิปีติ อตฺโถ’’ติ ฯ ตํ ตสฺส มติมตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ น เหตฺถ อยมตฺโถ สมฺภวติ, ตสฺมา อตฺตโน ปมาณํ นาญฺญาสีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺราติ เอวํ สติฯ ฉนฺทาคมนํ วิยาติ เอตฺถ ฉนฺทา อาคมนํ วิยาติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ, ฉนฺเทน อาคมนํ ปวตฺตนํ วิยาติ อตฺโถ, ฉนฺเทน อกตฺตพฺพกรณํ วิยาติ วุตฺตํ โหติฯ ฉนฺทํ วา อาคจฺฉติ สมฺปโยควเสนาติ ฉนฺทาคมนํ, ตถา ปวตฺโต อปายคมนีโย อกุสลจิตฺตุปฺปาโทฯ อถ วา อนนุรูปํ คมนํ อคมนํ, ฉนฺเทน อคมนํ ฉนฺทาคมนํ, ฉนฺเทน สิเนเหน อนนุรูปํ คมนํ ปวตฺตนํ อกตฺตพฺพกรณํ วิยาติ วุตฺตํ โหติฯ อเสกฺขปฏิสมฺภิทาปฺปตฺเตติ อเสกฺขภูตา ปฏิสมฺภิทา อเสกฺขปฏิสมฺภิทา, ตํ ปตฺเต, ปฏิลทฺธอเสกฺขปฏิสมฺภิเทติ อตฺโถฯ อนุมติยาติ อนุญฺญาย, ยาจนายาติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘กิญฺจาปิ เสกฺโข’’ติ อิทํ น เสกฺขานํ อคติคมนสพฺภาเวน วุตฺตํ, อเสกฺขานํเยว ปน อุจฺจินิตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปฐมมคฺเคเนว หิ จตฺตาริ อคติคมนานิ ปหียนฺติ, ตสฺมา กิญฺจาปิ เสกฺโข, ตถาปิ เถโร อายสฺมนฺตมฺปิ อานนฺทํ อุจฺจินตูติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ น ปน กิญฺจาปิ เสกฺโข, ตถาปิ อภพฺโพ อคติํ คนฺตุนฺติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘อภพฺโพ’’ติอาทินา ปน ธมฺมสงฺคีติยา ตสฺส อรหภาวํ ทสฺเสนฺตา วิชฺชมาเน คุเณ กเถนฺติฯ ตตฺถ ฉนฺทาติ ฉนฺเทน, สิเนเหนาติ อตฺโถฯ อคติํ คนฺตุนฺติ อคนฺตพฺพํ คนฺตุํ, อกตฺตพฺพํ กาตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อิมานิ ปน จตฺตาริ อคติคมนานิ ภณฺฑภาชนีเย จ วินิจฺฉยฏฺฐาเน จ ลพฺภนฺติฯ ตตฺถ ภณฺฑภาชนีเย ตาว อตฺตโน ภารภูตานํ ภิกฺขูนํ อมนาเป ภณฺเฑ สมฺปตฺเต ตํ ปริวตฺติตฺวา มนาปํ เทนฺโต ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ นามฯ อตฺตโน ปน อภารภูตานํ มนาเป ภณฺเฑ สมฺปตฺเต ตํ ปริวตฺติตฺวา อมนาปํ เทนฺโต โทสาคติํ คจฺฉติ นามฯ ภณฺเฑสุ ภาชนียวตฺถุญฺจ ฐิติกญฺจ อชานนฺโต โมหาคติํ คจฺฉติ นามฯ มุขรานํ วา ราชาทินิสฺสิตานํ วา ‘‘อิเม เม อมนาเป ภณฺเฑ ทินฺเน อนตฺถํ กเรยฺยุ’’นฺติ ภเยน ปริวตฺติตฺวา มนาปํ เทนฺโต ภยาคติํ คจฺฉติ นามฯ โย ปน เอวํ น คจฺฉติ, สพฺเพสํ ตุลาภูโต ปมาณภูโต มชฺฌตฺโตว หุตฺวา ยํ ยสฺส ปาปุณาติ, ตเทว ตสฺส เทติ, อยํ จตุพฺพิธมฺปิ อคติํ น คจฺฉติ นามฯ วินิจฺฉยฏฺฐาเน ปน อตฺตโน ภารภูตสฺส ครุกาปตฺติํ ลหุกาปตฺติํ กตฺวา กเถนฺโต ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ นามฯ

อิตรสฺส ลหุกาปตฺติํ ครุกาปตฺติํ กตฺวา กเถนฺโต โทสาคติํ คจฺฉติ นามฯ อาปตฺติวุฏฺฐานํ ปน สมุจฺจยกฺขนฺธกญฺจ อชานนฺโต โมหาคติํ คจฺฉติ นามฯ มุขรสฺส วา ราชปูชิตสฺส วา ‘‘อยํ เม ครุกํ กตฺวา อาปตฺติํ กเถนฺตสฺส อนตฺถมฺปิ กเรยฺยา’’ติ ครุกเมว ลหุกาปตฺติํ กเถนฺโต ภยาคติํ คจฺฉติ นามฯ โย ปน สพฺเพสํ ยถาภูตเมว กเถสิ, อยํ จตุพฺพิธมฺปิ อคติคมนํ น คจฺฉติ นามฯ เถโรปิ ตาทิโส จตุนฺนมฺปิ อคติคมนานํ ปฐมมคฺเคเนว ปหีนตฺตา, ตสฺมา สงฺคายนวเสน ธมฺมวินยวินิจฺฉเย สมฺปตฺเต ฉนฺทาทิวเสน อญฺญถา อกเถตฺวา ยถาภูตเมว กเถตีติ วุตฺตํ ‘‘อภพฺโพ…เป.… อคติํ คนฺตุ’’นฺติฯ ปริยตฺโตติ อธีโต, อุคฺคหิโตติ อตฺโถฯ

อุจฺจินิเตนาติ อุจฺจินิตฺวา คหิเตนฯ เอตทโหสีติ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิฯ ราชคหํ โข มหาโคจรนฺติ เอตฺถ ‘‘ราชคหนฺติ ราชคหสามนฺตํ คเหตฺวา วุตฺต’’นฺติ จูฬคณฺฐิปเท มชฺฌิมคณฺฐิปเท จ วุตฺตํฯ คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, โคจโร วิย โคจโร, ภิกฺขาจรณฏฺฐานํฯ โส มหนฺโต อสฺส, เอตฺถาติ วา มหาโคจรํ, ราชคหํฯ ถาวรกมฺมนฺติ จิรฏฺฐายิกมฺมํฯ วิสภาคปุคฺคโล สุภทฺทสทิโสฯ อุกฺโกเฏยฺยาติ นิวาเรยฺยาติ อตฺโถฯ ญตฺติทุติเยน กมฺเมน สาเวสีติ –

‘‘สุณาตุ เม, อาวุโส, สงฺโฆ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิมานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ สมฺมนฺเนยฺย ‘ราชคเห วสฺสํ วสนฺตานิ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิตุํ, น อญฺเญหิ ภิกฺขูหิ ราชคเห วสฺสํ วสิตพฺพ’นฺติ, เอสา ญตฺติฯ

‘‘สุณาตุ เม, อาวุโส, สงฺโฆ, สงฺโฆ อิมานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ สมฺมนฺนติ ‘ราชคเห วสฺสํ วสนฺตานิ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิตุํ, น อญฺเญหิ ภิกฺขูหิ ราชคเห วสฺสํ วสิตพฺพ’นฺติ, ยสฺสายสฺมโต ขมติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ สมฺมุติ ‘ราชคเห วสฺสํ วสนฺตานํ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิตุํ, น อญฺเญหิ ภิกฺขูหิ ราชคเห วสฺสํ วสิตพฺพ’นฺติ, โส ตุณฺหสฺสฯ ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺยฯ

‘‘สมฺมตานิ สงฺเฆน อิมานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ ‘ราชคเห วสฺสํ วสนฺตานิ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิตุํ, น อญฺเญหิ ภิกฺขูหิ ราชคเห วสฺสํ วสิตพฺพ’นฺติ, ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ (จูฬว. 437) –

เอวํ ญตฺติทุติเยน กมฺเมน สาเวสิฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตํ สงฺคีติกฺขนฺธเก วุตฺตนเยเนว ญาตพฺพ’’นฺติฯ

อยํ ปน กมฺมวาจา ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต เอกวีสติเม ทิวเส กตาฯ วุตฺตญฺเหตํ ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.ปฐมสงฺคีติกถา) ‘‘อยํ ปน กมฺมวาจา ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต เอกวีสติเม ทิวเส กตาฯ ภควา หิ วิสาขปุณฺณมายํ ปจฺจูสสมเย ปรินิพฺพุโต, อถสฺส สตฺตาหํ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ คนฺธมาลาทีหิ ปูชยิํสุฯ เอวํ สตฺตาหํ สาธุกีฬนทิวสา นาม อเหสุํฯ ตโต สตฺตาหํ จิตกาย อคฺคินา ฌายิ, สตฺตาหํ สตฺติปญฺชรํ กตฺวา สนฺถาคารสาลายํ ธาตุปูชํ กริํสูติ เอกวีสติ ทิวสา คตาฯ เชฏฺฐมูลสุกฺกปกฺขปญฺจมิยํ ปน ธาตุโย ภาชยิํสุฯ เอตสฺมิํ ธาตุภาชนทิวเส สนฺนิปติตสฺส มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส สุภทฺเทน วุฑฺฒปพฺพชิเตน กตํ อนาจารํ อาโรเจตฺวา วุตฺตนเยเนว ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา อยํ กมฺมวาจา กตาฯ อิมญฺจ ปน กมฺมวาจํ กตฺวา เถโร ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘อาวุโส อิทานิ ตุมฺหากํ จตฺตาลีสทิวสา โอกาโส, ตโต ปรํ อยํ นาม โน ปลิโพโธ อตฺถีติ วตฺตุํ น ลพฺภา, ตสฺมา เอตฺถนฺตเร ยสฺส โรคปลิโพโธ วา อาจริยุปชฺฌายปลิโพโธ วา มาตาปิตุปลิโพโธ วา อตฺถิ, ปตฺตํ วา ปน ปจิตพฺพํ จีวรํ วา กาตพฺพํ, โส ตํ ปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา กรณียํ กโรตู’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา เถโร อตฺตโน ปญฺจสตาย ปริสาย ปริวุโต ราชคหํ คโต, อญฺเญปิ มหาเถรา อตฺตโน อตฺตโน ปริวารํ คเหตฺวา โสกสลฺลสมปฺปิตํ มหาชนํ อสฺสาเสตุกามา ตํ ตํ ทิสํ ปกฺกนฺตาฯ ปุณฺณตฺเถโร ปน สตฺตสตภิกฺขุปริวาโร ‘ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานฏฺฐานํ อาคตาคตํ มหาชนํ อสฺสาเสสฺสามี’ติ กุสินารายเมว อฏฺฐาสิฯ อายสฺมา อานนฺโท ยถา ปุพฺเพ อปรินิพฺพุตสฺส, เอวํ ปรินิพฺพุตสฺสปิ ภควโต สยเมว ปตฺตจีวรมาทาย ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ เยน สาวตฺถิ เตน จาริกํ ปกฺกามิฯ คจฺฉโต ปนสฺส ปริวารา ภิกฺขู คณนปถํ วีติวตฺตา’’ติฯ

ตสฺมา ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต ตีสุ สตฺตาเหสุ อติกฺกนฺเตสุ เอกวีสติเม ทิวเส อิมํ กมฺมวาจํ สาเวตฺวา เถโร ราชคหํ ปกฺกนฺโตติ เวทิตพฺพํฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา ปน อิธ มงฺคลสุตฺตฏฺฐกถายญฺจ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. 5.ปฐมมหาสงฺคีติกถา) ‘‘สตฺตสุ สาธุกีฬนทิวเสสุ สตฺตสุ จ ธาตุปูชาทิวเสสุ วีติวตฺเตสู’’ติ วุตฺตํ? สตฺตสุ ธาตุปูชาทิวเสสุ คหิเตสุ ตทวินาภาวโต มชฺเฌ จิตกาย ฌาปนสตฺตาหมฺปิ คหิตเมวาติ กตฺวา วิสุํ น วุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ ยทิ เอวํ อถ กสฺมา ‘‘อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโต, ทิยฑฺฒมาโส เสโส’’ติ จ วุตฺตนฺติ? นายํ โทโสฯ อปฺปกญฺหิ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหติ, ตสฺมา สมุทาโย อปฺปเกน อธิโกปิ อนธิโก วิย โหตีติ กตฺวา อฑฺฒมาสโต อธิเกปิ ปญฺจ ทิวเส ‘‘อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโต’’ติ วุตฺตํ ‘‘ทฺวาสีติขนฺธกวตฺตานํ กตฺถจิ อสีติขนฺธกวตฺตานี’’ติ วจนํ วิยฯ ตถา อปฺปเกน อูโนปิ จ สมุทาโย อนูโน วิย โหตีติ กตฺวา ‘‘ทิยฑฺฒมาสโต อูเนปิ ปญฺจ ทิวเส ทิยฑฺฒมาโส เสโส’’ติ จ วุตฺตํฯ สติปฏฺฐานวิภงฺคฏฺฐกถายญฺหิ (วิภ. อฏฺฐ. 356) ฉมาสโต อูเนปิ อฑฺฒมาเส ‘‘ฉ มาเส สชฺฌาโย กาตพฺโพ’’ติ วุตฺตวจนํ วิยฯ ตตฺถ หิ ตจปญฺจกาทีสุ จตูสุ ปญฺจเกสุ ทฺวีสุ จ ฉกฺเกสุ เอเกกสฺมิํ อนุโลมโต ปญฺจาหํ, ปฏิโลมโต ปญฺจาหํ, อนุโลมปฏิโลมโต ปญฺจาหํ, ตถา ปุริมปุริเมหิ ปญฺจกฉกฺเกหิ สทฺธิํ อนุโลมโต ปญฺจาหํ, ปฏิโลมโต ปญฺจาหํ, อนุโลมปฏิโลมโต ปญฺจาหนฺติ เอวํ วิสุํ ติปญฺจาหํ เอกโต ติปญฺจาหญฺจ สชฺฌายํ กตฺวา ฉมาสํ สชฺฌาโย กาตพฺโพติ วจนํ วิยฯ ตตฺถ หิ วกฺกปญฺจกาทีสุ ตีสุ ปญฺจเกสุ ทฺวีสุ จ ฉกฺเกสุ วิสุํ เหฏฺฐิเมหิ เอกโต จ สชฺฌาเย ปญฺจนฺนํ ปญฺจนฺนํ ปญฺจกานํ วเสน ปญฺจมาสปริปุณฺณา ลพฺภนฺติ, ตจปญฺจเก ปน วิสุํ ติปญฺจาหเมวาติ อฑฺฒมาโสเยเวโก ลพฺภตีติ อฑฺฒมาสาธิกปญฺจมาสา ลพฺภนฺติฯ

เอวํ สติ ยถา ตตฺถ อฑฺฒมาเส อูเนปิ มาสปริจฺเฉเทน ปริจฺฉิชฺชมาเน สชฺฌาเย ฉ มาสา ปริจฺเฉทกา โหนฺตีติ ปริจฺฉิชฺชมานสฺส สชฺฌายสฺส สตฺตมาสาทิมาสนฺตรคมนนิวารณตฺถํ ฉมาสคฺคหณํ กตํ, น สกลฉมาเส สชฺฌายปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ, เอวมิธาปิ มาสวเสน กาเล ปริจฺฉิชฺชมาเน อูเนปิ ปญฺจทิวเส ทิยฑฺฒมาโส ปริจฺเฉทโก โหตีติ ปริจฺฉิชฺชมานสฺส กาลสฺส ทฺวิมาสาทิมาสนฺตรคมนนิวารณตฺถํ ‘‘ทิยฑฺฒมาโส เสโส’’ติ ทิยฑฺฒมาสคฺคหณํ กตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อญฺญถา จ อฏฺฐกถาวจนานํ อญฺญมญฺญวิโรโธ อาปชฺชติฯ เอกาหเมว วา ภควโต สรีรํ จิตกาย ฌายีติ ขุทฺทกภาณกานํ อธิปฺปาโยติ คเหตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ ปรินิพฺพานโต สตฺตสุ สาธุกีฬนทิวเสสุ วีติวตฺเตสุ อฏฺฐมิยํ จิตกาย ภควโต สรีรํ ฌาเปตฺวา ตโต ปรํ สตฺตสุ ทิวเสสุ ธาตุปูชํ อกํสูติ อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโต, คิมฺหานํ ทิยฑฺโฒ จ มาโส เสโส โหติฯ ปรินิพฺพานสุตฺตนฺตปาฬิยมฺปิ หิ จิตกาย ฌาปนสตฺตาหํ น อาคตํ, ทฺเวเยว สตฺตาหานิ อาคตานิ, อุปปริกฺขิตฺวา ปน ยํ รุจฺจติ, ตํ คเหตพฺพํฯ อิโต อญฺเญน วา ปกาเรน ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา การณํ ปริเยสิตพฺพํฯ ยํ ปเนตฺถ เกนจิ วุตฺตํ ‘‘อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโตติ เอตฺถ เอโก ทิวโส นฏฺโฐฯ โส ปาฏิปททิวโส โกลาหลทิวโส นาม, ตสฺมา อิธ น คหิโต’’ติฯ ตํ น สุนฺทรํ ปรินิพฺพานสุตฺตนฺตปาฬิยํ ปาฏิปททิวสโตเยว ปฏฺฐาย สตฺตาหสฺส วุตฺตตฺตา อฏฺฐกถายญฺจ ปรินิพฺพานทิวเสนปิ สทฺธิํ ติณฺณํ สตฺตาหานํ คหิตตฺตาฯ ตถา หิ ปรินิพฺพานทิวเสน สทฺธิํ ติณฺณํ สตฺตาหานํ คหิตตฺตา เชฏฺฐมูลสุกฺกปญฺจมี เอกวีสติโม ทิวโส โหติฯ

สตฺตสุ สาธุกีฬนทิวเสสูติ เอตฺถ สาธุกีฬนํ นาม สํเวควตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กิตฺเตตฺวา อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตานิ คีตานิ คายิตฺวา ปูชาวเสน กีฬนโต สุนฺทรํ กีฬนนฺติ สาธุกีฬนํฯ อถ วา สปรหิตสาธนฏฺเฐน สาธุ, เตสํ สํเวควตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กิตฺเตตฺวา กีฬนํ สาธุกีฬนํ, อุฬารปุญฺญปสวนโต สมฺปรายิกตฺถาวิโรธิกีฬาวิหาโรติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปุริมสฺมิํ สตฺตาเห สาธุกีฬาย เอกเทเสน กตตฺตา สาธุกีฬนทิวสา นาม เต ชาตาฯ วิเสสโต ปน ธาตุปูชาทิวเสสุเยว สาธุกีฬนํ อกํสุฯ ตโตเยว จ มหาปรินิพฺพานสุตฺตนฺตปาฬิยํ –

‘‘อถ โข โกสินารกา มลฺลา ภควโต สรีรานิ สตฺตาหํ สนฺถาคาเร สตฺติปญฺชรํ กริตฺวา ธนุปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา นจฺเจหิ คีเตหิ วาทิเตหิ มาเลหิ คนฺเธหิ สกฺกริํสุ ครุํ กริํสุ มาเนสุํ ปูเชสุ’’นฺติ (ที. นิ. 2.235)ฯ

เอตสฺส อฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.235) วุตฺตํ –

‘‘กสฺมา ปเนเต เอวมกํสูติ? อิโต ปุริเมสุ ทฺวีสุ สตฺตาเหสุ เต ภิกฺขุสงฺฆสฺส ฐานนิสชฺโชกาสํ กโรนฺตา ขาทนียโภชนียาทีนิ สํวิทหนฺตา สาธุกีฬิกาย โอกาสํ น ลภิํสุฯ ตโต เนสํ อโหสิ ‘อิมํ สตฺตาหํ สาธุกีฬิตํ กีฬิสฺสาม, ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ อมฺหากํ ปมตฺตภาวํ ญตฺวา โกจิเทว อาคนฺตฺวา ธาตุโย คณฺเหยฺย, ตสฺมา อารกฺขํ ฐเปตฺวา กีฬิสฺสามา’ติ, เตน เต เอวมกํสู’’ติฯ

ตสฺมา วิเสสโต สาธุกีฬิกา ธาตุปูชาทิวเสสุเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เต ปน ธาตุปูชาย กตตฺตา ‘‘ธาตุปูชาทิวสา’’ติ ปากฏา ชาตาติ อาห ‘‘สตฺตสุ จ ธาตุปูชาทิวเสสู’’ติฯ อุปกฏฺฐาติ อาสนฺนาฯ วสฺสํ อุปเนนฺติ อุปคจฺฉนฺติ เอตฺถาติ วสฺสูปนายิกาฯ เอกํ มคฺคํ คโตติ จาริกํ จริตฺวา มหาชนํ อสฺสาเสตุํ เอเกน มคฺเคน คโตฯ เอวํ อนุรุทฺธตฺเถราทโยปิ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ จาริกํ จริตฺวา มหาชนํ อสฺสาเสนฺตา คตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เยน สาวตฺถิ, เตน จาริกํ ปกฺกามีติ ยตฺถ สาวตฺถิ, ตตฺถ จาริกํ ปกฺกามิ, เยน วา ทิสาภาเคน สาวตฺถิ ปกฺกมิตพฺพา โหติ, เตน ทิสาภาเคน จาริกํ ปกฺกามีติ อตฺโถฯ

ตตฺราติ ตสฺสํ สาวตฺถิยํฯ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตายาติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินยปฺปวตฺตายฯ อสมุจฺฉินฺนตณฺหานุสยตฺตา อวิชฺชาตณฺหาภิสงฺขเตน กมฺมุนา ภวโยนิคติฐิติสตฺตาวาเสสุ ขนฺธปญฺจกสงฺขาตํ อตฺตภาวํ ชเนติ อภินิพฺพตฺเตตีติ ชโน, กิเลเส ชเนติ, อชนิ, ชนิสฺสตีติ วา ชโน, มหนฺโต ชโนติ มหาชโน, ตํ มหาชนํ, พหุชนนฺติ อตฺโถฯ สญฺญาเปตฺวาติ สมสฺสาเสตฺวาฯ คนฺธกุฏิยา ทฺวารํ วิวริตฺวาติ ปริโภคเจติยภาวโต คนฺธกุฏิํ วนฺทิตฺวา คนฺธกุฏิยา ทฺวารํ วิวรีติ เวทิตพฺพํฯ เตเนว ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา) ‘‘คนฺธกุฏิํ วนฺทิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ มิลาตํ มาลากจวรํ มิลาตมาลากจวรํฯ

ยถาฐาเน ฐเปตฺวาติ ปฐมฐิตฏฺฐานํ อนติกฺกมิตฺวา ยถาฐิตฏฺฐาเนเยว ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ ภควโต ฐิตกาเล กรณียํ วตฺตํ สพฺพมกาสีติ เสนาสเน กตฺตพฺพวตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กโรนฺโต จ นฺหานโกฏฺฐเก สมฺมชฺชนอุทกูปฏฺฐานาทิกาเลสุ คนฺธกุฏิํ คนฺตฺวา ‘‘นนุ ภควา อยํ ตุมฺหากํ นฺหานกาโล, อยํ ธมฺมเทสนากาโล, อยํ ภิกฺขูนํ โอวาททานกาโล, อยํ สีหเสยฺยํ กปฺปนกาโล, อยํ มุขโธวนกาโล’’ติอาทินา นเยน ปริเทวมาโนว อกาสิฯ ตเมนํ อญฺญตรา เทวตา ‘‘ภนฺเต อานนฺท, ตุมฺเห เอวํ ปริเทวมานา กถํ อญฺเญ อสฺสาสยิสฺสถา’’ติ สํเวเชสิฯ โส ตสฺสา วจเนน สํวิคฺคหทโย สนฺถมฺภิตฺวา ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต ปภุติ ฐานนิสชฺชพหุลตาย อุสฺสนฺนธาตุกํ กายํ สมสฺสาเสตุํ ขีรวิเรจนํ ปิวิฯ อิทานิ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ เถโร’’ติอาทิมาหฯ

อุสฺสนฺนธาตุกนฺติ อุปจิตเสมฺหาทิธาตุกํ กายํฯ สมสฺสาเสตุนฺติ สนฺตปฺเปตุํฯ ทุติยทิวเสติ เทวตาย สํเวชิตทิวสโตฯ ‘‘เชตวนวิหารํ ปวิฏฺฐทิวสโต วา ทุติยทิวเส’’ติ วทนฺติฯ วิริจฺจติ เอเตนาติ วิเรจนํ, โอสธปริภาวิตํ ขีรเมว วิเรจนนฺติ ขีรวิเรจนํฯ ยํ สนฺธายาติ ยํ เภสชฺชปานํ สนฺธายฯ องฺคสุภตาย สุโภติ เอวํ ลทฺธนามตฺตา สุเภน มาณเวนฯ ปหิตํ มาณวกนฺติ ‘‘สตฺถา ปรินิพฺพุโต อานนฺทตฺเถโร กิรสฺส ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อาคโต, มหาชโน จ ตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมตี’’ติ สุตฺวา ‘‘วิหารํ โข ปน คนฺตฺวา มหาชนมชฺเฌ น สกฺกา สุเขน ปฏิสนฺถารํ วา กาตุํ ธมฺมกถํ วา โสตุํ, เคหํ อาคตํเยว นํ ทิสฺวา สุเขน ปฏิสนฺถารํ กริสฺสามิ, เอกา จ เม กงฺขา อตฺถิ, ตมฺปิ นํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สุเภน มาณเวน เปสิตํ มาณวกํฯ เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘อกาโล โข’’ติอาทิกํ อานนฺทตฺเถโร อโวจฯ อกาโล โขติ อชฺช คนฺตุํ ยุตฺตกาโล น โหติฯ กสฺมาติ เจ อาห ‘‘อตฺถิ เม อชฺชา’’ติอาทิฯ เภสชฺชมตฺตาติ อปฺปมตฺตกํ เภสชฺชํฯ อปฺปตฺโถ หิ อยํ มตฺตาสทฺโท ‘‘มตฺตา สุขปริจฺจาคา’’ติอาทีสุ วิยฯ

ทุติยทิวเสติ ขีรวิเรจนํ ปีตทิวสโต ทุติยทิวเสฯ เจตกตฺเถเรนาติ เจติยรฏฺเฐ ชาตตฺตา ‘‘เจตโก’’ติ เอวํลทฺธนาเมนฯ

สุเภน มาณเวน ปุฏฺโฐติ ‘‘เยสุ ธมฺเมสุ ภวํ โคตโม อิมํ โลกํ ปติฏฺฐาเปสิ, เต ตสฺส อจฺจเยน นฏฺฐา นุ โข, ธรนฺติ, สเจ ธรนฺติ, อานนฺโท ชานิสฺสติ, หนฺท นํ ปุจฺฉามี’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา ‘‘เยสํ โส ภวํ โคตโม ธมฺมานํ วณฺณวาที อโหสิ, ยตฺถ จ อิมํ ชนตํ สมาทเปสิ นิเวเสสิ ปติฏฺฐาเปสิ, กตเมสานํ โข โภ อานนฺท ธมฺมานํ โส ภวํ โคตโม วณฺณวาที อโหสี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.448) สุเภน มาณเวน ปุฏฺโฐฯ อถสฺส เถโร ตีณิ ปิฏกานิ สีลกฺขนฺธาทีหิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ติณฺณํ โข, มาณว, ขนฺธานํ โส ภควา วณฺณวาที’’ติอาทินา สุภสุตฺตมภาสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ทีฆนิกาเย สุภสุตฺตํ นาม ทสมํ สุตฺตมภาสี’’ติฯ

ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณนฺติ เอตฺถ ขณฺฑนฺติ ฉินฺนํฯ ผุลฺลนฺติ ภินฺนํฯ เตสํ ปฏิสงฺขรณํ ปุน สมฺมา ปากติกกรณํ, อภินวกรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ราชคหนฺติ เอวํนามกํ นครํฯ ตญฺหิ มนฺธตุมหาโควินฺทาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา ‘‘ราชคห’’นฺติ วุจฺจติฯ ฉฑฺฑิตปติตอุกฺลาปาติ ฉฑฺฑิตา จ ปติตา จ อุกฺลาปา จ อเหสุนฺติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภควโต ปรินิพฺพานฏฺฐานํ คจฺฉนฺเตหิ ภิกฺขูหิ ฉฑฺฑิตา วิสฺสฏฺฐา, ตโตเยว จ อุปจิกาทีหิ ขาทิตตฺตา อิโต จิโต จ ปติตา, สมฺมชฺชนาภาเวน อากิณฺณกจวรตฺตา อุกฺลาปา จ อเหสุนฺติฯ อิมเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิฯ ปริจฺเฉทวเสน เวณิยติ ทิสฺสตีติ ปริเวณํฯ ตตฺถาติ เตสุ วิหาเรสุฯ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณนฺติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ปฐมํ มาสนฺติ วสฺสานสฺส ปฐมํ มาสํ, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํฯ เสนาสนวตฺตานํ ปญฺญตฺตตฺตา เสนาสนกฺขนฺธเก จ เสนาสนปฏิพทฺธานํ พหูนํ วจนโต ‘‘ภควตา…เป.… วณฺณิต’’นฺติ วุตฺตํฯ

ทุติยทิวเสติ ‘‘ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ กโรมา’’ติ จินฺติตทิวสโต ทุติยทิวเสฯ โส จ วสฺสูปนายิกทิวสโต ทุติยทิวโสติ เวทิตพฺโพฯ เต หิ เถรา อาสาฬฺหีปุณฺณมาย อุโปสถํ กตฺวา ปาฏิปเท สนฺนิปติตฺวา วสฺสํ อุปคนฺตฺวา เอวํ จินฺเตสุํฯ อชาตสตฺตุ ราชาติ อชาโต หุตฺวา ปิตุโน ปจฺจตฺถิโก ชาโตติ ‘‘อชาตสตฺตู’’ติ ลทฺธโวหาโร ราชาฯ

ตสฺมิํ กิร กุจฺฉิคเต เทวิยา เอวรูโป โทหโฬ อุปฺปชฺชิ ‘‘อโห วตาหํ รญฺโญ ทกฺขิณพาหุโต โลหิตํ ปิเวยฺย’’นฺติ ฯ อถ ตสฺสา กเถตุํ อสกฺโกนฺติยา กิสภาวํ ทุพฺพณฺณภาวญฺจ ทิสฺวา ราชา สยเมว ปุจฺฉิตฺวา ญตฺวา จ เวชฺเช ปกฺโกสาเปตฺวา สุวณฺณสตฺถเกน พาหุํ ผาเลตฺวา สุวณฺณสรเกน โลหิตํ คเหตฺวา อุทเกน สมฺภินฺทิตฺวา ปาเยสิฯ เนมิตฺตกา ตํ สุตฺวา ‘‘เอส คพฺโภ รญฺโญ สตฺตุ ภวิสฺสติ, อิมินา ราชา หญฺญิสฺสตี’’ติ พฺยากริํสุ, ตสฺมา ‘‘อชาโตเยว รญฺโญ สตฺตุ ภวิสฺสตี’’ติ เนมิตฺตเกหิ นิทฺทิฏฺฐตฺตา อชาตสตฺตุ นาม ชาโตฯ กินฺติ การณปุจฺฉนตฺเถ นิปาโต, กสฺมาติ อตฺโถฯ ปฏิเวเทสุนฺติ นิเวเทสุํ, ชานาเปสุนฺติ อตฺโถฯ วิสฺสตฺถาติ นิราสงฺกจิตฺตาฯ อาณาจกฺกนฺติ อาณาเยว อปฺปฏิหตวุตฺติยา ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกนฺติ อาณาจกฺกํฯ สนฺนิสชฺชฏฺฐานนฺติ สนฺนิปติตฺวา นิสีทนฏฺฐานํฯ

ราชภวนวิภูตินฺติ ราชภวนสมฺปตฺติํฯ อวหสนฺตมิวาติ อวหาสํ กุรุมานํ วิยฯ สิริยา นิเกตมิวาติ สิริยา วสนฏฺฐานมิวฯ เอกนิปาตติตฺถมิว จ เทวมนุสฺสนยนวิหงฺคานนฺติ เอกสฺมิํ ปานียติตฺเถ สนฺนิปตนฺตา ปกฺขิโน วิย สพฺเพสํ ชนานํ จกฺขูนิ มณฺฑเปเยว นิปตนฺตีติ เทวมนุสฺสานํ นยนสงฺขาตวิหงฺคานํ เอกนิปาตติตฺถมิว จฯ โลกรามเณยฺยกมิว สมฺปิณฺฑิตนฺติ เอกตฺถ สมฺปิณฺฑิตํ ราสิกตํ โลเก รมณียภาวํ วิยฯ ยทิ โลเก วิชฺชมานํ รมณียตฺตํ สพฺพเมว อาเนตฺวา เอกตฺถ สมฺปิณฺฑิตํ สิยา, ตํ วิยาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ทฏฺฐพฺพสารมณฺฑนฺติ เผคฺคุรหิตสารํ วิย กสฏวินิมุตฺตํ ปสนฺนภูตํ วิย จ ทฏฺฐพฺเพสุ ทฏฺฐุํ อรหรูเปสุ สารภูตํ ปสนฺนภูตญฺจา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ทฏฺฐพฺโพ ทสฺสนีโย สารภูโต วิสิฏฺฐตโร มณฺโฑ มณฺฑนํ อลงฺกาโร เอตสฺสาติ ทฏฺฐพฺพสารมณฺโฑ, มณฺฑโปติ เอวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพติ อมฺหากํ ขนฺติ, อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํฯ มณฺฑํ สูริยรสฺมิํ ปาติ นิวาเรตีติ มณฺฑโปฯ วิวิธ…เป.… จารุวิตานนฺติ เอตฺถ กุสุมทามานิ จ ตานิ โอลมฺพกานิ จาติ กุสุมทามโอลมฺพกานิฯ เอตฺถ จ วิเสสนสฺส ปรนิปาโต ทฏฺฐพฺโพ, โอลมฺพกกุสุมทามานีติ อตฺโถฯ ตานิ วิวิธานิ อเนกปฺปการานิ วินิคฺคลนฺตํ วเมนฺตํ นิกฺขาเมนฺตมิว จารุ โสภนํ วิตานํ เอตฺถาติ วิวิธกุสุมทามโอลมฺพกวินิคฺคลนฺตจารุวิตาโน, มณฺฑโป, ตํ อลงฺกริตฺวาติ โยเชตพฺพํฯ

รตนวิจิตฺรมณิกโอฏฺฏิมตลมิวาติ นานาปุปฺผูปหารวิจิตฺตสุปรินิฏฺฐิตภูมิกมฺมตฺตาเยว นานารตเนหิ วิจิตฺตภูตมณิโกฏฺฏิมตลมิวาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ รตนวิจิตฺตคฺคหณํ นานาปุปฺผูปหารวิจิตฺตตาย นิทสฺสนํ, มณิโกฏฺฏิมตลคฺคหณํ สุปรินิฏฺฐิตภูมิปริกมฺมตายาติ เวทิตพฺพํฯ มณิโย โกฏฺเฏตฺวา กตตลตฺตา มณิโกฏฺฏเนน นิพฺพตฺตตลนฺติ มณิโกฏฺฏิมตลํฯ นนฺติ มณฺฑปํฯ ปุปฺผูปหาโร ปุปฺผปูชาฯ อุตฺตราภิมุขนฺติ อุตฺตรทิสาภิมุขํฯ อาสนารหนฺติ นิสีทนารหํฯ ทนฺตขจิตนฺติ ทนฺเตหิ รจิตํ, ทนฺเตหิ กตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถาติ อาสเนฯ นิฏฺฐิตํ ภนฺเต มม กิจฺจนฺติ มยา กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺฐิตนฺติ อตฺโถฯ

ตสฺมิํ ปน ทิวเส เอกจฺเจ ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ สนฺธาย เอวมาหํสุ ‘‘อิมสฺมิํ ภิกฺขุสงฺเฆ เอโก ภิกฺขุ วิสฺสคนฺธํ วายนฺโต วิจรตี’’ติฯ เถโร ตํ สุตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ ภิกฺขุสงฺเฆ อญฺโญ วิสฺสคนฺธํ วายนฺโต วิจรณกภิกฺขุ นาม นตฺถิ, อทฺธา เอเต มํ สนฺธาย วทนฺตี’’ติ สํเวคํ อาปชฺชิฯ เอกจฺเจ นํ อาหํสุเยว ‘‘สฺเว, อาวุโส, สนฺนิปาโต’’ติอาทิฯ อิทานิ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อาหํสู’’ติอาทิฯ เตนาติ ตสฺมาฯ อาวชฺเชสีติ อุปนาเมสิฯ อนุปาทายาติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน กญฺจิ ธมฺมํ อคเหตฺวา, เยหิ วา กิเลเสหิ สพฺเพหิ วิมุจฺจติ, เตสํ เลสมตฺตมฺปิ อคเหตฺวาติ อตฺโถฯ อาสเวหีติ ภวโต อาภวคฺคํ ธมฺมโต วา อาโคตฺรภุํ สวนโต ปวตฺตนโต อาสวสญฺญิเตหิ กิเลเสหิฯ ลกฺขณวจนญฺเจตํ อาสเวหีติ, ตเทกฏฺฐตาย ปน สพฺเพหิปิ กิเลเสหิ, สพฺเพหิปิ ปาปธมฺเมหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติเยวฯ จิตฺตํ วิมุจฺจีติ จิตฺตํ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อาสเวหิ วิมุจฺจมานํ กตฺวา อรหตฺตผลกฺขเณ วิมุจฺจีติ อตฺโถฯ จงฺกเมนาติ จงฺกมนกิริยายฯ วิวฏฺฏูปนิสฺสยภูตํ กตํ อุปจิตํ ปุญฺญํ เอเตนาติ กตปุญฺโญ, อรหตฺตาธิคมาย กตาธิกาโรติ อตฺโถฯ ปธานมนุยุญฺชาติ วีริยํ อนุยุญฺช, อรหตฺตาธิคมาย อนุโยคํ กโรหีติ อตฺโถฯ กถาโทโส นาม นตฺถีติ กถาย อปรชฺฌํ นาม นตฺถิฯ อจฺจารทฺธํ วีริยนฺติ อติวิย อารทฺธํ วีริยํฯ อุทฺธจฺจายาติ อุทฺธตภาวายฯ วีริยสมตํ โยเชมีติ จงฺกมนวีริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ตสฺส ปหานวเสน สมาธินา สมรสตาปาทเนน วีริยสมตํ โยเชมิฯ

ทุติยทิวเสติ เถเรน อรหตฺตปฺปตฺตทิวสโต ทุติยทิวเสฯ ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตาติ ปกฺขสฺส ปญฺจมิยํ สนฺนิปติํสุฯ อตฺตโน อรหตฺตปฺปตฺติํ ญาเปตุกาโมติ ‘‘เสกฺขตาย ธมฺมสงฺคีติยา คเหตุํ อยุตฺตมฺปิ พหุสฺสุตตฺตา คณฺหิสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา นิสินฺนานํ เถรานํ ‘‘อิทานิ อรหตฺตปฺปตฺโต’’ติ โสมนสฺสุปฺปาทนตฺถํ ‘‘อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ ทินฺนโอวาทสฺส สผลตาทีปนตฺถํ อตฺตุปนายิกํ อกตฺวา อญฺญพฺยากรณสฺส ภควตา สํวณฺณิตตฺตา จ เถโร อตฺตโน อรหตฺตปฺปตฺติํ ญาเปตุกาโม อโหสีติ เวทิตพฺพํฯ ยถาวุฑฺฒนฺติ วุฑฺฒปฏิปาฏิํ อนติกฺกมิตฺวาฯ เอเกติ มชฺฌิมภาณกานํเยว เอเกฯ ปุพฺเพ วุตฺตมฺปิ หิ สพฺพํ มชฺฌิมภาณกา วทนฺติเยวาติ เวทิตพฺพํฯ ทีฆภาณกา (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา) ปเนตฺถ เอวํ วทนฺติ –

‘‘อถ โข อายสฺมา อานนฺโท อรหา สมาโน สนฺนิปาตํ อคมาสิฯ กถํ อคมาสิ? ‘อิทานิมฺหิ สนฺนิปาตมชฺฌํ ปวิสนารโห’ติ หฏฺฐตุฏฺฐจิตฺโต เอกํสํ จีวรํ กตฺวา พนฺธนา มุตฺตตาลปกฺกํ วิย ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺตชาติมณิ วิย วิคตวลาหเก นเภ สมุคฺคตปุณฺณจนฺโท วิย พาลาตปสมฺผสฺสวิกสิตเรณุปิญฺชรคพฺภํ ปทุมํ วิย จ ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน สปฺปเภน สสฺสิริเกน มุขวเรน อตฺตโน อรหตฺตปฺปตฺติํ อาโรจยมาโน วิย จ อคมาสิฯ อถ นํ ทิสฺวา อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส เอตทโหสิ ‘โสภติ วต โภ อรหตฺตปฺปตฺโต อานนฺโท, สเจ สตฺถา ธเรยฺย, อทฺธา อชฺช อานนฺทสฺส สาธุการํ ทเทยฺย, หนฺท อิมสฺสาหํ อิทานิ สตฺถารา ทาตพฺพํ สาธุการํ ททามี’ติ ติกฺขตฺตุํ สาธุการมทาสี’’ติฯ

อากาเสน อาคนฺตฺวา นิสีทีติปิ เอเกติ เอตฺถ ปน เตสํ เตสํ ตถา ตถา คเหตฺวา อาคตมตฺตํ ฐเปตฺวา วิสุํ วิสุํ วจเน อญฺญํ วิเสสการณํ นตฺถีติ วทนฺติฯ อุปติสฺสตฺเถโร ปนาห ‘‘สตฺตมาสํ กตาย ธมฺมสงฺคีติยา กทาจิ ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา อาคตตฺตา ตํ คเหตฺวา เอเก วทนฺติฯ กทาจิ อากาเสน อาคตตฺตา ตํ คเหตฺวา เอเก วทนฺตี’’ติฯ

ภิกฺขู อามนฺเตสีติ ภิกฺขู อาลปิ อภาสิ สมฺโพเธสีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ อญฺญตฺร ปน ญาปเนปิ โหติฯ ยถาห – ‘‘อามนฺตยามิ โว, ภิกฺขเว, (ที. นิ. 2.218) ปฏิเวทยามิ โว, ภิกฺขเว’’ติ (อ. นิ. 7.72)ฯ ปกฺโกสเนปิ ทิสฺสติฯ ยถาห ‘‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, มม วจเนน สาริปุตฺตํ อามนฺเตหี’’ติ (อ. นิ. 9.11)ฯ อาวุโสติ อามนฺตนาการทีปนํฯ กํ ธุรํ กตฺวาติ กํ เชฏฺฐกํ กตฺวาฯ กิํ อานนฺโท นปฺปโหตีติ อฏฺฐกถาจริเยหิ ฐปิตปุจฺฉาฯ นปฺปโหตีติ น สกฺโกติฯ เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโคฯ ลิงฺควิปลฺลาเสน หิ อยํ นิทฺเทโสฯ ยทิทนฺติ จ โย อยนฺติ อตฺโถ, ยทิทํ ขนฺธปญฺจกนฺติ วา โยเชตพฺพํฯ สมฺมนฺนีติ สมฺมตํ อกาสิฯ อุปาลิํ วินยํ ปุจฺเฉยฺยนฺติ ปุจฺฉธาตุสฺส ทฺวิกมฺมกตฺตา วุตฺตํฯ พีชนิํ คเหตฺวาติ เอตฺถ พีชนีคหณํ ธมฺมกถิกานํ ธมฺมตาติ เวทิตพฺพํฯ ภควาปิ หิ ธมฺมกถิกานํ ธมฺมตาทสฺสนตฺถเมว วิจิตฺตพีชนิํ คณฺหาติฯ น หิ อญฺญถา สพฺพสฺสปิ โลกสฺส อลงฺการภูตํ ปรมุกฺกํสคตสิกฺขาสํยมานํ พุทฺธานํ มุขจนฺทมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตพฺพํ โหติฯ ‘‘ปฐมํ, อาวุโส อุปาลิ, ปาราชิกํ กตฺถ ปญฺญตฺต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ตสฺส สงฺคีติยา ปุริมกาเล ปฐมภาโว น ยุตฺโตติ? โน น ยุตฺโต ภควตา ปญฺญตฺตานุกฺกเมน ปาติโมกฺขุทฺเทสานุกฺกเมน จ ปฐมภาวสฺส สิทฺธตฺตาฯ เยภุยฺเยน หิ ตีณิ ปิฏกานิ ภควโต ธรมานกาเล ฐิตานุกฺกเมเนว สงฺคีตานิ, วิเสสโต วินยาภิธมฺมปิฏกานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ กิสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ เมถุนธมฺเมติ จ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ

วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉีติอาทิ ‘‘กตฺถ ปญฺญตฺต’’นฺติอาทินา ทสฺสิเตน สห ตโต อวสิฏฺฐมฺปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ กิํ ปเนตฺถ ปฐมปาราชิกปาฬิยํ กิญฺจิ อปเนตพฺพํ วา ปกฺขิปิตพฺพํ วา อาสิ นาสีติ? พุทฺธสฺส ภควโต ภาสิเต อปเนตพฺพํ นาม นตฺถิฯ น หิ ตถาคตา เอกพฺยญฺชนมฺปิ นิรตฺถกํ วทนฺติ, สาวกานํ ปน เทวตานํ วา ภาสิเต อปเนตพฺพมฺปิ โหติ, ตํ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถรา อปนยิํสุ, ปกฺขิปิตพฺพํ ปน สพฺพตฺถาปิ อตฺถิ, ตสฺมา ยํ ยตฺถ ปกฺขิปิตุํ ยุตฺตํ, ตํ ตตฺถ ปกฺขิปิํสุเยวฯ กิํ ปน ตนฺติ เจ? ‘‘เตน สมเยนา’’ติ วา ‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติ วา ‘‘อถ โข’’อิติ วา ‘‘เอวํ วุตฺเต’’ติ วา ‘‘เอตทโวจา’’ติ วา เอวมาทิกํ สมฺพนฺธวจนมตฺตํฯ

เอวํ ปกฺขิปิตพฺพยุตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา ปน อิทํ ปฐมปาราชิกนฺติ ฐเปสุํ ฯ ปฐมปาราชิเก สงฺคหมารุฬฺเห ปญฺจ อรหนฺตสตานิ สงฺคหํ อาโรปิตนเยเนว คณสชฺฌายมกํสุฯ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรญฺชายํ วิหรตี’’ติ จ เนสํ สชฺฌายารมฺภกาเลเยว สาธุการํ ททมานา วิย มหาปถวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา กมฺปิตฺถฯ เต เอเตเนว นเยน เสสปาราชิกานิปิ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา ‘‘อิทํ ปาราชิกกณฺฑ’’นฺติ ฐเปสุํฯ เอวํ เตรส สงฺฆาทิเสสานิ ‘‘เตรสก’’นฺติอาทีนิ วตฺวา วีสาธิกานิ ทฺเว สิกฺขาปทสตานิ ‘‘มหาวิภงฺโค’’ติ กิตฺเตตฺวา ฐเปสุํฯ มหาวิภงฺคาวสาเนปิ ปุริมนเยเนว มหาปถวี อกมฺปิตฺถฯ ตโต ภิกฺขุนิวิภงฺเค อฏฺฐ สิกฺขาปทานิ ‘‘ปาราชิกกณฺฑํ นามา’’ติอาทีนิ วตฺวา ตีณิ สิกฺขาปทสตานิ จตฺตาริ จ สิกฺขาปทานิ ‘‘ภิกฺขุนิวิภงฺโค’’ติ กิตฺเตตฺวา ‘‘อยํ อุภโตวิภงฺโค นาม จตุสฏฺฐิภาณวาโร’’ติ ฐเปสุํฯ อุภโตวิภงฺคาวสาเนปิ วุตฺตนเยเนว ปถวี อกมฺปิตฺถฯ เอเตเนวุปาเยน อสีติภาณวารปริมาณํ ขนฺธกํ ปญฺจวีสติภาณวารปริมาณํ ปริวารญฺจ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา ‘‘อิทํ วินยปิฏกํ นามา’’ติ ฐเปสุํฯ วินยปิฏกาวสาเนปิ วุตฺตนเยเนว ปถวีกมฺโป อโหสิฯ ตํ อายสฺมนฺตํ อุปาลิตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อิทํ ตุยฺหํ นิสฺสิตเก วาเจหี’’ติ เอวเมตฺถ อวุตฺโตปิ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

เอวํ วินยปิฏกํ สงฺคหมาโรเปตฺวา สุตฺตนฺตปิฏกํ สงฺคายิํสุฯ อิทานิ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยํ สงฺคายิตฺวา’’ติอาทิฯ มหากสฺสปตฺเถโร อานนฺทตฺเถรํ ธมฺมํ ปุจฺฉีติ เอตฺถ อยมนุกฺกโม เวทิตพฺโพ – อานนฺทตฺเถเร ทนฺตขจิตํ พีชนิํ คเหตฺวา ธมฺมาสเน นิสินฺเน อายสฺมา มหากสฺสปตฺเถโร ภิกฺขู ปุจฺฉิ ‘‘กตรํ, อาวุโส, ปิฏกํ ปฐมํ สงฺคายามา’’ติ? ‘‘สุตฺตนฺตปิฏกํ, ภนฺเตติฯ สุตฺตนฺตปิฏเก จตสฺโส สงฺคีติโย, ตาสุ ปฐมํ กตรํ สงฺคีตินฺติ? ทีฆสงฺคีติํ, ภนฺเตติฯ ทีฆสงฺคีติยํ จตุตฺติํส สุตฺตานิ, ตโย จ วคฺคา, เตสุ ปฐมํ กตรํ วคฺคนฺติฯ สีลกฺขนฺธวคฺคํ, ภนฺเตติฯ สีลกฺขนฺธวคฺเค เตรส สุตฺตนฺตา, เตสุ ปฐมํ กตรํ สุตฺตนฺติ? พฺรหฺมชาลสุตฺตํ นาม ภนฺเต ติวิธสีลาลงฺกตํ นานาวิธมิจฺฉาชีวกุหนลปนาทิวิทฺธํสนํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิชาลวินิเวฐนํ ทสสหสฺสิโลกธาตุปกมฺปนํ, ตํ ปฐมํ สงฺคายามา’’ติฯ อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ ‘‘พฺรหฺมชาลํ, อาวุโส อานนฺท, กตฺถ ภาสิต’’นฺติ?

อนฺตรา จ ภนฺเต ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทนฺติ เอตฺถ อนฺตรา-สทฺโท การณขณจิตฺตเวมชฺฌวิวราทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา หิ ‘‘ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺย อญฺญตฺร ตถาคตา’’ติ (อ. นิ. 6.44; 10.75) จ, ‘‘ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ, มญฺจ ตญฺจ กิมนฺตร’’นฺติ (สํ. นิ. 1.228) จ อาทีสุ การเณ อนฺตราสทฺโท วตฺตติฯ ‘‘อทฺทส มํ ภนฺเต อญฺญตรา อิตฺถี วิชฺชนฺตริกาย ภาชนํ โธวนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.149) ขเณฯ ‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา’’ติอาทีสุ (อุทา. 20) จิตฺเตฯ ‘‘อนฺตรา โวสานมาปาที’’ติอาทีสุ เวมชฺเฌฯ ‘‘อปิ จายํ ตโปทา ทฺวินฺนํ มหานิรยานํ อนฺตริกาย อาคจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ปารา. 231) วิวเรฯ สฺวายมิธ วิวเร วตฺตติ, ตสฺมา ราชคหสฺส จ นาฬนฺทาย จ วิวเรติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, อนฺตราสทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กตํฯ อีทิเสสุ จ ฐาเนสุ อกฺขรจินฺตกา ‘‘อนฺตรา คามญฺจ นทิญฺจ ยาตี’’ติ เอวํ เอกเมว อนฺตราสทฺทํ ปยุชฺชนฺติ, โส ทุติยปเทนปิ โยเชตพฺโพ โหติฯ อโยชิยมาเน อุปโยควจนํ น ปาปุณาติ สามิวจนปฺปสงฺเค อนฺตราสทฺทโยเคน อุปโยควจนสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ อิธ ปน โยเชตฺวา เอวํ วุตฺโตฯ ราชาคารเกติ ตตฺถ รญฺโญ กีฬนตฺถํ ปฏิภานจิตฺตวิจิตฺรํ อคารํ อกํสุ, ตํ ราชาคารกนฺติ ปวุจฺจติ, ตสฺมิํฯ อมฺพลฏฺฐิกาติ รญฺโญ อุยฺยานํฯ ตสฺส กิร ทฺวารสมีเป ตรุโณ อมฺพรุกฺโข อตฺถิ, ตํ อมฺพลฏฺฐิกาติ วทนฺติฯ ตสฺส อวิทูรภวตฺตา อุยฺยานมฺปิ อมฺพลฏฺฐิกาตฺเวว สงฺขฺยํ คตํ ‘‘วรุณานคร’’นฺติอาทีสุ วิยฯ

สุปฺปิยญฺจ ปริพฺพาชกนฺติ เอตฺถ สุปฺปิโยติ ตสฺส นามํ, ปริพฺพาชโกติ สญฺชยสฺส อนฺเตวาสี ฉนฺนปริพฺพาชโกฯ พฺรหฺมทตฺตญฺจ มาณวกนฺติ เอตฺถ พฺรหฺมทตฺโตติ ตสฺส นามํฯ มาณโวติ สตฺโตปิ โจโรปิ ตรุโณปิ วุจฺจติฯ ตถา หิ –

‘‘โจทิตา เทวทูเตหิ, เย ปมชฺชนฺติ มาณวา;

เต ทีฆรตฺตํ โสจนฺติ, หีนกายูปคา นรา’’ติฯ (ม. นิ. 3.271; อ. นิ. 3.36) –

อาทีสุ สตฺโต มาณโวติ วุตฺโตฯ ‘‘มาณเวหิปิ สมาคจฺฉนฺติ กตกมฺเมหิปิ อกตกมฺเมหิปี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.149) โจโรฯ ‘‘อมฺพฏฺฐมาณโว องฺคโก มาณโว’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.258-261, 316) ตรุโณ มาณโวติ วุตฺโตฯ

อิธาปิ อยเมว อธิปฺเปโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘พฺรหฺมทตฺตํ นาม ตรุณปุริสํ อารพฺภา’’ติฯ ชีวกมฺพวเนติ ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวเนฯ อถ ‘‘กํ อารพฺภา’’ติ อวตฺวา ‘‘เกนสทฺธิ’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ? น เอตํ สุตฺตํ ภควตา เอว วุตฺตํ, รญฺญาปิ ‘‘ยถา นุ โข อิมานิ ปุถุสิปฺปายตนานี’’ติอาทินา กิญฺจิ กิญฺจิ วุตฺตํ อตฺถิ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เวเทหิปุตฺเตนาติ อยํ โกสลรญฺโญ ธีตาย ปุตฺโต, น วิเทหรญฺโญ, ‘‘เวเทหี’’ติ ปน ปณฺฑิตาธิวจนเมตํฯ วิทนฺติ เอเตนาติ เวโท, ญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ เวเทน อีหติ ฆฏติ วายมตีติ เวเทหี, เวเทหิยา ปุตฺโต เวเทหิปุตฺโต, เตนฯ

เอเตเนวุปาเยน ปญฺจ นิกาเย ปุจฺฉีติ เอตฺถ อยมนุกฺกโม เวทิตพฺโพฯ วุตฺตนเยน พฺรหฺมชาลสฺส ปุจฺฉาวิสชฺชนาวสาเน ปญฺจ อรหนฺตสตานิ สชฺฌายมกํสุฯ วุตฺตนเยเนว จ ปถวีกมฺโป อโหสิฯ เอวํ พฺรหฺมชาลํ สงฺคายิตฺวา ตโต ปรํ ‘‘สามญฺญผลํ ปนาวุโส อานนฺท, กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทินา ปุจฺฉาวิสชฺชนานุกฺกเมน สทฺธิํ พฺรหฺมชาเลน เตรสสุตฺตนฺตํ สงฺคายิตฺวา ‘‘อยํ สีลกฺขนฺธวคฺโค นามา’’ติ กิตฺเตตฺวา ฐเปสุํฯ ตทนนฺตรํ มหาวคฺคํ, ตทนนฺตรํ ปาถิกวคฺคนฺติ เอวํ ติวคฺคสงฺคหํ จตุตฺติํสสุตฺตนฺตปฏิมณฺฑิตํ จตุสฏฺฐิภาณวารปริมาณํ ตนฺติํ สงฺคายิตฺวา ‘‘อยํ ทีฆนิกาโย นามา’’ติ วตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อิมํ ตุยฺหํ นิสฺสิตเก วาเจหี’’ติฯ ตโต อนนฺตรํ อสีติภาณวารปริมาณํ มชฺฌิมนิกายํ สงฺคายิตฺวา ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสฺส นิสฺสิตเก ปฏิจฺฉาเปสุํ ‘‘อิมํ ตุมฺเห ปริหรถา’’ติฯ ตทนนฺตรํ ภาณวารสตปริมาณํ สํยุตฺตนิกายํ สงฺคายิตฺวา มหากสฺสปตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสุํ ‘‘ภนฺเต, อิมํ ตุมฺหากํ นิสฺสิตเก วาเจถา’’ติฯ ตทนนฺตรํ วีสติภาณวารสตปอมาณํ องฺคุตฺตรนิกายํ สงฺคายิตฺวา อนุรุทฺธตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสุํ ‘‘อิมํ ตุมฺหากํ นิสฺสิตเก วาเจถา’’ติฯ

ตทนนฺตรํ –

‘‘ธมฺมสงฺคณิํ วิภงฺคญฺจ, กถาวตฺถุญฺจ ปุคฺคลํ;

ธาตุยมกํ ปฏฺฐานํ, อภิธมฺโมติ วุจฺจตี’’ติฯ –

เอวํ สํวณฺณิตํ สุขุมญาณโคจรํ ตนฺติํ สงฺคายิตฺวา ‘‘อิทํ อภิธมฺมปิฏกํ นามา’’ติ วตฺวา ปญฺจ อรหนฺตสตานิ สชฺฌายมกํสุฯ วุตฺตนเยเนว ปถวีกมฺโป อโหสิฯ ตโต ปรํ ชาตกํ มหานิทฺเทโส ปฏิสมฺภิทามคฺโค อปทานํ สุตฺตนิปาโต ขุทฺทกปาโฐ ธมฺมปทํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ วิมานวตฺถุ เปตวตฺถุ เถรคาถา เถรีคาถาติ อิมํ ตนฺติํ สงฺคายิตฺวา ‘‘ขุทฺทกคนฺโถ นาม อย’’นฺติ จ วตฺวา อภิธมฺมปิฏกสฺมิํเยว สงฺคหํ อาโรปยิํสูติ ทีฆภาณกา วทนฺติฯ มชฺฌิมภาณกา ปน ‘‘จริยาปิฏกพุทฺธวํเสหิ สทฺธิํ สพฺพมฺปิ ตํ ขุทฺทกคนฺถํ สุตฺตนฺตปิฏเก ปริยาปนฺน’’นฺติ วทนฺติฯ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – ชาตกาทิเก ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺเน เยภุยฺเยน จ ธมฺมนิทฺเทสภูเต ตาทิเส อภิธมฺมปิฏเก สงฺคณฺหิตุํ ยุตฺตํ, น ปน ทีฆนิกายาทิปฺปกาเร สุตฺตนฺตปิฏเก, นาปิ ปญฺญตฺตินิทฺเทสภูเต วินยปิฏเกติฯ ทีฆภาณกา ‘‘ชาตกาทีนํ อภิธมฺมปิฏเก สงฺคโห’’ติ วทนฺติฯ จริยาปิฏกพุทฺธวํสานญฺเจตฺถ อคฺคหณํ ชาตกคติกตฺตาฯ มชฺฌิมภาณกา ปน อฏฺฐุปฺปตฺติวเสน เทสิตานํ ชาตกาทีนํ ยถานุโลมเทสนาภาวโต ตาทิเส สุตฺตนฺตปิฏเก สงฺคโห ยุตฺโต, น ปน สภาวธมฺมนิทฺเทสภูเต ยถาธมฺมสาสเน อภิธมฺมปิฏเกติ ชาตกาทีนํ สุตฺตปริยาปนฺนตํ วทนฺติฯ ตตฺถ ยุตฺตํ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ ขุทฺทกนิกายสฺส เสสนิกายานํ วิย อปากฏตฺตา เสเส ฐเปตฺวา ขุทฺทกนิกายํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ขุทฺทกนิกาโย นามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถาติ เตสุ นิกาเยสุฯ ตตฺถาติ ขุทฺทกนิกาเยฯ

เอวํ นิมิตฺตปโยชนกาลเทสการกกรณปฺปกาเรหิ ปฐมมหาสงฺคีติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ววตฺถาปิเตสุ ธมฺมวินเยสุ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ เอกวิธาทิเภเท ทสฺเสตุํ ‘‘ตเทตํ สพฺพมฺปี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ เอตฺถ อนาวรณญาณปทฏฺฐานํ มคฺคญาณํ มคฺคญาณปทฏฺฐานญฺจ อนาวรณญาณํ ‘‘สมฺมาสมฺโพธี’’ติ วุจฺจติฯ ปจฺจเวกฺขนฺเตน วาติ อุทานาทิวเสน ปวตฺตธมฺมํ สนฺธายาหฯ วิมุตฺติรสนฺติ อรหตฺตผลสฺสาทํ วิมุตฺติสมฺปตฺติกํ วา อคฺคผลนิปฺผาทนโต, วิมุตฺติกิจฺจํ วา กิเลสานํ อจฺจนฺตวิมุตฺติสมฺปาทนโตฯ

กิญฺจาปิ อวิเสเสน สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ กิเลสวินยเนน วินโย, ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน อปายปตนาทิโต ธารเณน ธมฺโม จ โหติ , อิธาธิปฺเปเต ปน ธมฺมวินเย นิทฺธาเรตุํ ‘‘ตตฺถ วินยปิฏก’’นฺติอาทิมาหฯ ขนฺธาทิวเสน สภาวธมฺมเทสนาพาหุลฺลโต อาห ‘‘อวเสสํ พุทฺธวจนํ ธมฺโม’’ติฯ อถ วา ยทิปิ ธมฺโมเยว วินโย ปริยตฺติอาทิภาวโต, ตถาปิ วินยสทฺทสนฺนิธาโน อภินฺนาธิกรณภาเวน ปยุตฺโต ธมฺมสทฺโท วินยตนฺติวิปรีตํ ตนฺติํ ทีเปติ ยถา ‘‘ปุญฺญญาณสมฺภาโร, โคพลีพทฺท’’นฺติอาทิฯ

อเนกชาติสํสารนฺติ อยํ คาถา ภควตา อตฺตโน สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานํ อรหตฺตปฺปตฺติํ ปจฺจเวกฺขนฺเตน เอกูนวีสติมสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณสฺส อนนฺตรํ ภาสิตาฯ เตนาห ‘‘อิทํ ปฐมพุทฺธวจน’’นฺติฯ อิทํ กิร สพฺพพุทฺเธหิ อวิชหิตอุทานํฯ อยมสฺส สงฺเขปตฺโถ (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.154) – อหํ อิมสฺส อตฺตภาวเคหสฺส การกํ ตณฺหาวฑฺฒกิํ คเวสนฺโต เยน ญาเณน ตํ ทฏฺฐุํ สกฺกา, ตสฺส โพธิญาณสฺสตฺถาย ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาโร เอตฺตกํ กาลํ อเนกชาติสํสารํ อเนกชาติสตสหสฺสสงฺขฺยํ สํสารวฏฺฏํ อนิพฺพิสํ อนิพฺพิสนฺโต ตํ ญาณํ อวินฺทนฺโต อลภนฺโตเยว สนฺธาวิสฺสํ สํสริํฯ ยสฺมา ชราพฺยาธิมรณมิสฺสตาย ชาติ นาเมสา ปุนปฺปุนํ อุปคนฺตุํ ทุกฺขา, น จ สา ตสฺมิํ อทิฏฺเฐ นิวตฺตติ, ตสฺมา ตํ คเวสนฺโต สนฺธาวิสฺสนฺติ อตฺโถฯ

ทิฏฺโฐสีติ อิทานิ มยา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌนฺเตน ทิฏฺโฐ อสิฯ ปุน เคหนฺติ ปุน อิมํ อตฺตภาวสงฺขาตํ มม เคหํ น กาหสิ น กริสฺสสิฯ ตว สพฺพา อนวเสสา กิเลสผาสุกา มยา ภคฺคาฯ อิมสฺส ตยา กตสฺส อตฺตภาวเคหสฺส กูฏํ อวิชฺชาสงฺขาตํ กณฺณิกมณฺฑลํ วิสงฺขตํ วิทฺธํสิตํฯ วิสงฺขารํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน คตํ อนุปวิฏฺฐํ อิทานิ มม จิตฺตํ, อหญฺจ ตณฺหานํ ขยสงฺขาตํ อรหตฺตมคฺคํ อรหตฺตผลํ วา อชฺฌคา อธิคโต ปตฺโตสฺมีติ อตฺโถฯ คณฺฐิปเทสุ ปน ‘‘วิสงฺขารคตนฺติ จิตฺตเมว ตณฺหานํ ขยสงฺขาตํ อรหตฺตมคฺคํ อรหตฺตผลํ วา อชฺฌคา อธิคโต ปตฺโต’’ติ เอวมฺปิ อตฺโถ วุตฺโตฯ อยํ มนสา ปวตฺติตธมฺมานํ อาทิฯ ‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมาติ อยํ ปน วาจาย ปวตฺติตธมฺมานํ อาที’’ติ วทนฺติฯ อนฺโตชปฺปนวเสน กิร ภควา ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติอาทิมาหฯ

เกจีติ ขนฺธกภาณกาฯ ปฐมํ วุตฺโต ปน ธมฺมปทภาณกานํ อธิปฺปาโยติ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ ขนฺธกภาณกา วทนฺติ ‘‘ธมฺมปทภาณกานํ คาถา มนสา เทสิตตฺตา ตทา มหโต ชนสฺส อุปการาย น โหติ, อมฺหากํ ปน คาถา วจีเภทํ กตฺวา เทสิตตฺตา ตทา สุณนฺตานํ เทวพฺรหฺมานํ อุปการาย อโหสิ, ตสฺมา อิทเมว ปฐมพุทฺธวจน’’นฺติฯ ธมฺมปทภาณกา ปน ‘‘เทสนาย ชนสฺส อุปการานุปการภาโว ลกฺขณํ น โหติ, ภควตา มนสา เทสิตตฺตาเยว อิทํ ปฐมพุทฺธวจน’’นฺติ วทนฺติ, ตสฺมา อุภยมฺปิ อญฺญมญฺญํ วิรุทฺธํ น โหตีติ เวทิตพฺพํฯ นนุ จ ยทิ ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติ มนสา เทสิตํ, อถ กสฺมา ธมฺมปทอฏฺฐกถายํ (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.153-154) ‘‘อเนกชาติสํสารนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา โพธิรุกฺขมูเล นิสินฺโน อุทานวเสน อุทาเนตฺวา อปรภาเค อานนฺทตฺเถเรน ปุฏฺโฐ กเถสี’’ติ วุตฺตนฺติ? ตตฺถาปิ มนสา อุทาเนตฺวาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ อถ วา มนสาว เทสิตนฺติ เอวํ คหเณ กิํ การณนฺติ เจ? ยทิ วจีเภทํ กตฺวา เทสิตํ สิยา, อุทานปาฬิยํ อารุฬฺหํ ภเวยฺย, ตสฺมา อุทานปาฬิยํ อนารุฬฺหภาโวเยว วจีเภทํ อกตฺวา มนสา เทสิตภาเว การณนฺติ วทนฺติฯ

ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมาติ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน ‘‘อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส, อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพาฯ ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติ อาทิคาถาตฺตยํ สงฺคณฺหาติฯ อุทานคาถนฺติ ปน ชาติยา เอกวจนํ, ตตฺถาปิ ปฐมคาถํเยว วา คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ ปน ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ขนฺธเก อาวิ ภวิสฺสติฯ ปาฏิปททิวเสติ อิทํ ‘‘สพฺพญฺญุภาวปฺปตฺตสฺสา’’ติ น เอเตน สมฺพนฺธิตพฺพํ, ‘‘ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนา’’ติ เอเตน ปน สมฺพนฺธิตพฺพํฯ วิสาขปุณฺณมายเมว หิ ภควา ปจฺจูสสมเย สพฺพญฺญุตํ ปตฺโตติฯ โสมนสฺสมยญาเณนาติ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตญาเณนฯ อามนฺตยามีติ นิเวทยามิ, โพเธมีติ อตฺโถฯ วยธมฺมาติ อนิจฺจลกฺขณมุเขน ทุกฺขานตฺตลกฺขณมฺปิ สงฺขารานํ วิภาเวติ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15) วจนโตฯ ลกฺขณตฺตยวิภาวนนเยเนว ตทารมฺมณํ วิปสฺสนํ ทสฺเสนฺโต สพฺพติตฺถิยานํ อวิสยภูตํ พุทฺธาเวณิกํ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานาธิฏฺฐานํ อวิปรีตํ นิพฺพานคามินิํ ปฏิปทํ ปกาเสตีติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ

อิทานิ ตตฺถ สมฺมาปฏิปตฺติยํ นิโยเชติ ‘‘อปฺปมาเทน สมฺปาเทถา’’ติฯ อถ วา ‘‘วยธมฺมา สงฺขารา’’ติ เอเตน สงฺเขเปน สํเวเชตฺวา ‘‘อปฺปมาเทน สมฺปาเทถา’’ติ สงฺเขเปเนว นิรวเสสํ สมฺมาปฏิปตฺติํ ทสฺเสติฯ อปฺปมาทปทญฺหิ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ เกวลปริปุณฺณํ สาสนํ ปริยาทิยิตฺวา ติฏฺฐตีติฯ อนฺตเรติ อนฺตราเฬ, เวมชฺเฌติ อตฺโถฯ

สุตฺตนฺตปิฏกนฺติ เอตฺถ ยถา กมฺมเมว กมฺมนฺตํ, เอวํ สุตฺตเมว สุตฺตนฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อสงฺคีตนฺติ สงฺคีติกฺขนฺธกกถาวตฺถุปฺปกรณาทิฯ เกจิ ปน ‘‘สุภสุตฺตมฺปิ ปฐมสงฺคีติยํ อสงฺคีต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติฯ ‘‘ปฐมสงฺคีติโต ปุเรตรเมว หิ อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน เชตวเน วิหรนฺเตน สุภสฺส มาณวสฺส เทสิต’’นฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํฯ สุภสุตฺตํ ปน ‘‘เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม อจิรปรินิพฺพุเต ภควตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.444) อาคตํฯ ตตฺถ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิวจนํ ปฐมสงฺคีติยํ อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรเนว วตฺตุํ ยุตฺตรูปํ น โหติฯ น หิ อานนฺทตฺเถโร สยเมว สุภสุตฺตํ เทเสตฺวา ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทีนิ วทติฯ เอวํ ปน วตฺตพฺพํ สิยา ‘‘เอกมิทาหํ, ภนฺเต, สมยํ สาวตฺถิยํ วิหรามิ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติ, ตสฺมา ทุติยตติยสงฺคีติการเกหิ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทินา สุภสุตฺตํ สงฺคีติมาโรปิตํ วิย ทิสฺสติฯ อถ อาจริยธมฺมปาลตฺเถรสฺส เอวมธิปฺปาโย สิยา ‘‘อานนฺทตฺเถเรเนว วุตฺตมฺปิ สุภสุตฺตํ ปฐมสงฺคีติํ อาโรเปตฺวา ตนฺติํ ฐเปตุกาเมหิ มหากสฺสปตฺเถราทีหิ อญฺเญสุ สุตฺเตสุ อาคตนเยเนว ‘เอวํ เม สุต’นฺติอาทินา ตนฺติ ฐปิตา’’ติ, เอวํ สติ ยุชฺเชยฺยฯ อถ วา อายสฺมา อานนฺทตฺเถโร สุภสุตฺตํ สยํ เทเสนฺโตปิ สามญฺญผลาทีสุ ภควตา เทสิตนเยเนว เทเสสีติ ภควโต สมฺมุขา ลทฺธนเย ฐตฺวา เทสิตตฺตา ภควตา เทสิตํ ธมฺมํ อตฺตนิ อทหนฺโต ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิมาหาติ เอวมธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ

อุภยานิ ปาติโมกฺขานีติ ภิกฺขุภิกฺขุนีปาติโมกฺขวเสนฯ ทฺเว วิภงฺคานีติ ภิกฺขุภิกฺขุนีวิภงฺควเสเนว ทฺเว วิภงฺคานิฯ ทฺวาวีสติ ขนฺธกานีติ มหาวคฺคจูฬวคฺเคสุ อาคตานิ ทฺวาวีสติ ขนฺธกานิฯ

โสฬสปริวาราติ โสฬสหิ ปริวาเรหิ อุปลกฺขิตตฺตา โสฬสปริวาราติ วุตฺตํฯ ตถา หิ ปริวารปาฬิยํ ‘‘ยํ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปฐมํ ปาราชิกํ กตฺถ ปญฺญตฺต’’นฺติอาทินา (ปริ. 1) ปญฺญตฺติวาโร, ตโต ปรํ ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต กติ อาปตฺติโย อาปชฺชตี’’ติอาทินา (ปริ. 157) กตาปตฺติวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย จตุนฺนํ วิปตฺตีนํ กติ วิปตฺติโย ภชนฺตี’’ติอาทิปฺปเภโท (ปริ. 182) วิปตฺติวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ กติหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ สงฺคหิตา’’ติอาทิปฺปเภโท (ปริ. 183) สงฺคหวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย ฉนฺนํ อาปตฺติสมุฏฺฐานานํ กติหิ สมุฏฺฐาเนหิ สมุฏฺฐนฺตี’’ติอาทินา (ปริ. 184) สมุฏฺฐานวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย จตุนฺนํ อธิกรณานํ กตมํ อธิกรณ’’นฺติอาทินา (ปริ. 185) อธิกรณวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย สตฺตนฺนํ สมถานํ กติหิ สมเถหิ สมฺมนฺตี’’ติอาทิปฺปเภโท (ปริ. 186) สมถวาโร, ตทนนฺตรํ สมุจฺจยวาโร จาติ อฏฺฐ วารา วุตฺตาฯ ตโต ปรํ ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนปจฺจยา ปาราชิกํ กตฺถ ปญฺญตฺต’’นฺติอาทินา (ปริ. 188) นเยน ปุน ปจฺจยวเสน เอโก ปญฺญตฺติวาโร, ตสฺส วเสน ปุริมสทิสา เอว กตาปตฺติวาราทโย สตฺต วาราติ เอวํ อปเรปิ อฏฺฐ วารา วุตฺตาฯ อิติ อิมานิ อฏฺฐ, ปุริมานิปิ อฏฺฐาติ มหาวิภงฺเค โสฬส วารา ทสฺสิตาฯ ตโต ปรํ เตเนว นเยน ภิกฺขุนิวิภงฺเคปิ โสฬส วารา อาคตาติ อิเมหิ โสฬสหิ วาเรหิ อุปลกฺขิตตฺตา โสฬสปริวาราติ วุจฺจติฯ โปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ ‘‘ปริวาโร’’ติ เอตฺตกเมว ทิสฺสติ, พหูสุ ปน โปตฺถเกสุ ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ อภิธมฺมฏฺฐกถายญฺจ ‘‘โสฬสปริวารา’’ติ เอวเมว วุตฺตตฺตา อยมฺปิ ปาโฐ น สกฺกา ปฏิพาหิตุนฺติ ตสฺเสวตฺโถ วุตฺโตฯ

พฺรหฺมชาลาทิจตุตฺติํสสุตฺตสงฺคโหติ พฺรหฺมชาลสุตฺตาทีนิ จตุตฺติํส สุตฺตานิ สงฺคยฺหนฺติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา พฺรหฺมชาลาทิจตุตฺติํสสุตฺตสงฺคโหฯ วุตฺตปฺปมาณานํ วา สุตฺตานํ สงฺคโห เอตสฺสาติ พฺรหฺมชาลาทิจตุตฺติํสสุตฺตสงฺคโหติฯ เอวํ เสเสสุปิ เวทิตพฺพํฯ

วิวิธวิเสสนยตฺตาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘วิวิธา หี’’ติอาทิฯ ทฬฺหีกมฺมสิถิลกรณปฺปโยชนาติ ยถากฺกมํ โลกวชฺเชสุ สิกฺขาปเทสุ ทฬฺหีกมฺมปฺปโยชนา, ปณฺณตฺติวชฺเชสุ สิถิลกรณปฺปโยชนาติ เวทิตพฺพํฯ อชฺฌาจารนิเสธนโตติ สญฺญมเวลํ อติภวิตฺวา ปวตฺโต อาจาโร อชฺฌาจาโร, วีติกฺกโม, ตสฺส นิเสธนโตติ อตฺโถฯ เตนาติ วิวิธนยตฺตาทิเหตุนาฯ เอตนฺติ ‘‘วิวิธวิเสสนยตฺตา’’ติอาทิคาถาวจนํฯ เอตสฺสาติ วินยสฺสฯ อิตรํ ปนาติ สุตฺตํฯ

อิทานิ อตฺถานํ สูจนโตติอาทิคาถาย อตฺถํ ปกาเสนฺโต อาห ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิฯ อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเทติ โย ตํ สุตฺตํ สชฺฌายติ สุณาติ วาเจติ จินฺเตติ เทเสติ จ, สุตฺเตน สงฺคหิโต สีลาทิอตฺโถ ตสฺสปิ โหติ, เตน ปรสฺส สาเธตพฺพโต ปรสฺสปิ โหตีติ ตทุภยํ ตํ สุตฺตํ สูเจติ ทีเปติฯ ตถา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถ โลกิยโลกุตฺตรตฺเถ จาติ เอวมาทิเภเท อตฺเถ อาทิสทฺเทน สงฺคณฺหาติฯ อตฺถสทฺโท จายํ หิตปริยายวจโน, น ภาสิตตฺถวจโนฯ ยทิ สิยา, สุตฺตํ อตฺตโนปิ ภาสิตตฺถํ สูเจติ ปรสฺสปีติ อยมตฺโถ วุตฺโต สิยา, สุตฺเตน จ โย อตฺโถ ปกาสิโต, โส ตสฺเสว โหติ, น เตน ปรตฺโถ สูจิโต โหตีติฯ เตน สูเจตพฺพสฺส ปรตฺถสฺส นิวตฺเตตพฺพสฺส อภาวา อตฺตคฺคหณญฺจ น กตฺตพฺพํฯ อตฺตตฺถปรตฺถวินิมุตฺตสฺส ภาสิตตฺถสฺส อภาวา อาทิคฺคหณญฺจ น กตฺตพฺพํ, ตสฺมา ยถาวุตฺตสฺส หิตปริยายสฺส อตฺถสฺส สุตฺเต อสมฺภวโต สุตฺตาธารสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน อตฺตตฺถปรตฺถา วุตฺตาฯ

อถ วา สุตฺตํ อนเปกฺขิตฺวา เย อตฺตตฺถาทโย อตฺถปฺปเภทา ‘‘น หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา’’ติ เอตสฺส ปทสฺส นิทฺเทเส (มหานิ. 63) วุตฺตา อตฺตตฺโถ, ปรตฺโถ, อุภยตฺโถ, ทิฏฺฐธมฺมิโก อตฺโถ, สมฺปรายิโก อตฺโถ, อุตฺตาโน อตฺโถ, คมฺภีโร อตฺโถ, คุฬฺโห อตฺโถ, ปฏิจฺฉนฺโน อตฺโถ, เนยฺโย อตฺโถ, นีโต อตฺโถ, อนวชฺโช อตฺโถ, นิกฺกิเลโส อตฺโถ, โวทาโน อตฺโถ, ปรมตฺโถติ, เต อตฺเถ สุตฺตํ สูเจตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ตถา หิ กิญฺจาปิ สุตฺตนิรเปกฺขํ อตฺตตฺถาทโย วุตฺตา สุตฺตตฺถภาเวน อนิทฺทิฏฺฐตฺตา, เตสุ ปน เอโกปิ อตฺถปฺปเภโท สุตฺเตน ทีเปตพฺพตํ นาติกฺกมติ, ตสฺมา เต อตฺเถ สุตฺตํ สูเจตีติ วุจฺจติฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเป อตฺถ-สทฺโทยํ ภาสิตตฺถปริยาโยปิ โหติฯ เอตฺถ หิ ปุริมกา ปญฺจ อตฺถปฺปเภทา หิตปริยายา, ตโต ปเร ฉ ภาสิตตฺถเภทา, ปจฺฉิมกา ปน อุภยสภาวาฯ ตตฺถ ทุรธิคมตาย วิภาวเน อคาธภาโว คมฺภีโร, น วิวโฏ คุฬฺโห, มูลุทกาทโย วิย ปํสุนา อกฺขรสนฺนิเวสาทินา ติโรหิโต ปฏิจฺฉนฺโนฯ นิทฺธาเรตฺวา ญาเปตพฺโพ เนยฺโย, ยถารุตวเสน เวทิตพฺโพ นีโตฯ อนวชฺชนิกฺกิเลสโวทานา ปริยายวเสน วุตฺตา, กุสลวิปากกิริยธมฺมวเสน วาฯ ปรมตฺโถ นิพฺพานํ, ธมฺมานํ อวิปรีตสภาโว เอว วาฯ

อถ วา อตฺตนา จ อปฺปิจฺโฉ โหตีติ อตฺตตฺถํ, อปฺปิจฺฉากถญฺจ ปเรสํ กตฺตา โหตีติ ปรตฺถํ สูเจติฯ เอวํ ‘‘อตฺตนา จ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหตี’’ติอาทีนิ (อ. นิ. 4.99) สุตฺตานิ โยเชตพฺพานิฯ วินยาภิธมฺเมหิ จ วิเสเสตฺวา สุตฺตสทฺทสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ, ตสฺมา เวเนยฺยชฺฌาสยวสปฺปวตฺตาย เทสนาย อตฺตหิตปรหิตาทีนิ สาติสยํ ปกาสิตานิ โหนฺติ ตปฺปธานภาวโต, น อาณาธมฺมสภาววสปฺปวตฺตายาติ อิทเมว อตฺถานํ สูจนโต สุตฺตนฺติ วุตฺตํฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺน’’นฺติ (ปาจิ. 655) จ ‘‘สกวาเท ปญฺจ สุตฺตสตานี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา) จ เอวมาทีสุ สุตฺตสทฺโท อุปจริโตติ คเหตพฺโพฯ

สุตฺเตสุ อาณาธมฺมสภาวา จ เวเนยฺยชฺฌาสยํ อนุวตฺตนฺติ, น วินยาภิธมฺเมสุ วิย เวเนยฺยชฺฌาสโย อาณาธมฺมสภาเว, ตสฺมา เวเนยฺยานํ เอกนฺตหิตปฏิลาภสํวตฺตนิกา สุตฺตนฺตเทสนา โหตีติ ‘‘สุวุตฺตา เจตฺถ อตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เอกนฺตหิตปฏิลาภสํวตฺตนิกา สุตฺตนฺตเทสนา’’ติ อิทมฺปิ เวเนยฺยานํ หิตสมฺปาปเน สุตฺตนฺตเทสนาย ตปฺปรภาวํเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ ตปฺปรภาโว จ เวเนยฺยชฺฌาสยานุโลมโต ทฏฺฐพฺโพฯ

เตเนวาห ‘‘เวเนยฺยชฺฌาสยานุโลเมน วุตฺตตฺตา’’ติ ฯ วินยเทสนํ วิย อิสฺสรภาวโต อาณาปติฏฺฐาปนวเสน อเทเสตฺวา เวเนยฺยานํ อชฺฌาสยานุโลเมน จริยานุรูปํ วุตฺตตฺตา เทสิตตฺตาติ อตฺโถฯ

อนุปุพฺพสิกฺขาทิวเสน กาลนฺตเร อภินิปฺผตฺติํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สสฺสมิว ผล’’นฺติฯ ปสวตีติ ผลติ, นิปฺผาเทตีติ อตฺโถฯ อุปายสมงฺคีนํเยว นิปฺผชฺชนภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เธนุ วิย ขีร’’นฺติ อาหฯ เธนุโตปิ หิ อุปายวนฺตานํเยว ขีรปฏิลาโภ โหติฯ อนุปาเยน หิ อกาเล อชาตวจฺฉํ เธนุํ โทหนฺโต กาเลปิ วา วิสาณํ คเหตฺวา โทหนฺโต เนว ขีรํ ปฏิลภติฯ ‘‘สุตฺตาณา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ปกาเสตุํ ‘‘สุฏฺฐุ จ เน ตายตี’’ติ วุตฺตํฯ

สุตฺตสภาคนฺติ สุตฺตสทิสํฯ สุตฺตสภาคตํเยว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ ตจฺฉกานํ สุตฺตนฺติ วฑฺฒกีนํ กาฬสุตฺตํฯ ปมาณํ โหตีติ ตทนุสาเรน ตจฺฉนโตฯ เอวเมตมฺปิ วิญฺญูนนฺติ ยถา กาฬสุตฺตํ ปสาเรตฺวา สญฺญาเณ กเต คเหตพฺพํ วิสฺสชฺเชตพฺพญฺจ ปญฺญายติ, เอวํ วิวาเทสุ อุปฺปนฺเนสุ สุตฺเต อานีตมตฺเต ‘‘อิทํ คเหตพฺพํ, อิทํ วิสฺสชฺเชตพฺพ’’นฺติ วิญฺญูนํ ปากฏตฺตา วิวาโท วูปสมฺมตีติ เอตมฺปิ สุตฺตํ วิญฺญูนํ ปมาณํ โหตีติ อตฺโถฯ อิทานิ อญฺญถาปิ สุตฺตสภาคตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา จา’’ติอาทิฯ สุตฺตํ วิย ปมาณตฺตา สงฺคาหกตฺตา จ สุตฺตมิว สุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ จ อตฺตตฺถาทิวิธาเน สุตฺตสฺส ปมาณภาโว อตฺตตฺถาทีนํเยว จ สงฺคาหกตฺตํ โยเชตพฺพํ ตทตฺถปฺปกาสนปธานตฺตา สุตฺตสฺสฯ วินยาภิธมฺเมหิ วิเสสตฺตญฺจ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ เอตนฺติ ‘‘อตฺถานํ สูจนโต’’ติอาทิกํ อตฺถวจนํฯ เอตสฺสาติ สุตฺตสฺสฯ

ยนฺติ ยสฺมาฯ เอตฺถาติ อภิธมฺเมฯ อภิกฺกมนฺตีติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท กมนกิริยาย วุฑฺฒิภาวํ อติเรกตํ ทีเปตีติ อาห ‘‘อภิกฺกมนฺตีติอาทีสุ วุฑฺฒิยํ อาคโต’’ติฯ อภิญฺญาตาติ อฑฺฒจนฺทาทินา เกนจิ สญฺญาเณน ญาตา ปญฺญาตา ปากฏาติ อตฺโถฯ

อฑฺฒจนฺทาทิภาโว หิ รตฺติยา อุปลกฺขณวเสน สญฺญาณํ โหติ, ยสฺมา อฑฺโฒ จนฺโท, ตสฺมา อฏฺฐมี, ยสฺมา อูโน, ตสฺมา จาตุทฺทสี, ยสฺมา ปุณฺโณ, ตสฺมา ปนฺนรสีติฯ อภิลกฺขิตาติ เอตฺถาปิ อยเมวตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อภิลกฺขิตสทฺทปริยาโย อภิญฺญาตสทฺโทติ อาห ‘‘อภิญฺญาตา อภิลกฺขิตาติอาทีสุ ลกฺขเณ’’ติฯ เอตฺถ จ วาจกสทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน นิปาตานํ ตทตฺถโชตกมตฺตตฺตา ลกฺขิตสทฺทตฺถโชตโก อภิสทฺโท ลกฺขเณ วตฺตตีติ วุตฺโตฯ ราชาภิราชาติ ราชูหิ ปูเชตุํ อรโห ราชาฯ ปูชิเตติ ปูชารเหฯ

อภิธมฺเมติ ‘‘สุปินนฺเตน สุกฺกวิสฺสฏฺฐิยา อนาปตฺติภาเวปิ อกุสลเจตนา อุปลพฺภตี’’ติอาทินา วินยปญฺญตฺติยา สงฺกรวิรหิเต ธมฺเมฯ ‘‘ปุพฺพาปรวิโรธาภาวโต ธมฺมานํเยว จ อญฺญมญฺญสงฺกรวิรหิเต ธมฺเม’’ติปิ วทนฺติฯ ‘‘ปาณาติปาโต อกุสล’’นฺติ เอวมาทีสุ จ มรณาธิปฺปายสฺส ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา อกุสลํ, น ปาณสงฺขาตชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทสงฺขาโต อติปาโต, ตถา อทินฺนสฺส ปรสนฺตกสฺส อาทานสงฺขาตา วิญฺญตฺติ อพฺยากโต ธมฺโม, ตํวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกา เถยฺยเจตนา อกุสโล ธมฺโมติ เอวมาทินาปิ อญฺญมญฺญสงฺกรวิรหิเต ธมฺเมติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อภิวินเยติ เอตฺถ ‘‘ชาตรูปรชตํ น ปฏิคฺคเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺโต วินเย วิเนติ นามฯ เอตฺถ ‘‘เอวํ ปฏิคฺคณฺหโต ปาจิตฺติยํ, เอวํ ทุกฺกฏนฺติ วทนฺโต จ อภิวินเย วิเนติ นามา’’ติ วทนฺติฯ ตสฺมา ชาตรูปรชตํ เถยฺยจิตฺเตน ปรสนฺตกํ คณฺหนฺตสฺส ยถาวตฺถุ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกเฏสุ อญฺญตรํ, ภณฺฑาคาริกสีเสน คณฺหนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, อตฺตตฺถาย คณฺหนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํฯ เกวลํ โลลตาย คณฺหนฺตสฺส อนามาสทุกฺกฏํ, รูปิยฉฑฺฑกสฺส สมฺมตสฺส อนาปตฺตีติ เอวํ อญฺญมญฺญสงฺกรวิรหิเต วินเย ปฏิพโล วิเนตุนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อภิกฺกนฺเตนาติ เอตฺถ กนฺติยา อธิกตฺตํ อภิสทฺโท ทีเปตีติ อาห ‘‘อธิเก’’ติฯ

นนุ จ ‘‘อภิกฺกมนฺตี’’ติ เอตฺถ อภิสทฺโท กมนกิริยาย วุฑฺฒิภาวํ อติเรกตํ ทีเปติ, ‘‘อภิญฺญาตา อภิลกฺขิตา’’ติ เอตฺถ ญาณลกฺขณกิริยานํ สุปากฏตฺตา วิเสสํ, ‘‘อภิกฺกนฺเตนา’’ติ เอตฺถ กนฺติยา อธิกตฺตํ วิสิฏฺฐตํ ทีเปตีติ อิทํ ตาว ยุตฺตํ กิริยาวิเสสกตฺตา อุปสคฺคสฺส, ‘‘อภิราชา อภิวินโย’’ติ ปน ปูชิตปริจฺฉินฺเนสุ ราชวินเยสุ อภิสทฺโท วตฺตตีติ กถเมตํ ยุชฺเชยฺยาติ เจ? อิธาปิ นตฺถิ โทโส ปูชนปริจฺเฉทนกิริยาทีปนโต, ตาหิ จ กิริยาหิ ราชวินยานํ ยุตฺตตฺตา, ตสฺมา เอตฺถ อติมาลาทีสุ อติสทฺโท วิย อภิสทฺโท สห สาธเนน กิริยํ วทตีติ อภิราชอภิวินยสทฺทา สิทฺธา, เอวํ อภิธมฺมสทฺเท อภิสทฺโท สห สาธเนน วุฑฺฒิยาทิกิริยํ ทีเปตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอตฺถ จาติ อภิธมฺเมฯ ภาเวตีติ จิตฺตสฺส วฑฺฒนํ วุตฺตํฯ ผริตฺวาติ อารมฺมณสฺส วฑฺฒนํ วุตฺตํฯ วุฑฺฒิมนฺโตติ ภาวนาผรณวุฑฺฒีหิ วุฑฺฒิมนฺโตปิ ธมฺมา วุตฺตาติ อตฺโถฯ อารมฺมณาทีหีติ อารมฺมณสมฺปยุตฺตกมฺมทฺวารปฏิปทาทีหิฯ ลกฺขณียตฺตาติ สญฺชานิตพฺพตฺตาฯ เอกนฺตโต โลกุตฺตรธมฺมานํเยว ปูชารหตฺตา ‘‘เสกฺขา ธมฺมา’’ติอาทินา โลกุตฺตราเยว ปูชิตาติ ทสฺสิตาฯ สภาวปริจฺฉินฺนตฺตาติ ผุสนาทิสภาเวน ปริจฺฉินฺนตฺตาฯ อธิกาปิ ธมฺมา วุตฺตาติ เอตฺถ กามาวจเรหิ มหนฺตภาวโต มหคฺคตา ธมฺมาปิ อธิกา นาม โหนฺตีติ เตหิ สทฺธิํ อธิกา ธมฺมา วุตฺตาฯ

ยํ ปเนตฺถ อวิสิฏฺฐนฺติ เอตฺถ วินยาทีสุ ตีสุ อญฺญมญฺญวิสิฏฺเฐสุ ยํ อวิสิฏฺฐํ สมานํ, ตํ ปิฏกสทฺทนฺติ อตฺโถฯ วินยาทโย หิ ตโย สทฺทา อญฺญมญฺญํ อสาธารณตฺตา วิสิฏฺฐา นาม, ปิฏกสทฺโท ปน เตหิ ตีหิปิ สาธารณตฺตา อวิสิฏฺโฐติ วุจฺจติฯ มา ปิฏกสมฺปทาเนนาติ ปาฬิสมฺปทานวเสน มา คณฺหถาติ วุตฺตํ โหติฯ กุทาลญฺจ ปิฏกญฺจ กุทาลปิฏกํฯ ตตฺถ กุ วุจฺจติ ปถวี, ตสฺสา ทาลนโต วิทาลนโต อโยมโย อุปกรณวิเสโส กุทาลํ นาม, ตาลปณฺณเวตฺตลตาทีหิ กโต ภาชนวิเสโส ปิฏกํ นาม, ตํ อาทาย คเหตฺวาติ อตฺโถฯ ยถาวุตฺเตนาติ ‘‘เอวํ ทุวิธตฺเถนา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรนฯ

เทสนาสาสนกถาเภทนฺติ เอตฺถ กเถตพฺพานํ อตฺถานํ เทสกายตฺเตน อาณาทิวิธินา อภิสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนาฯ

สาสิตพฺพปุคฺคลคเตน ยถาปราธาทินา สาสิตพฺพภาเวน อนุสาสนํ วินยนํ สาสนํ ฯ กเถตพฺพสฺส สํวราสํวราทิโน อตฺถสฺส กถนํ วจนปฏิพทฺธตากรณํ กถาติ วุจฺจติฯ ตสฺมา เทสิตารํ ภควนฺตมเปกฺขิตฺวา เทสนา, สาสิตพฺพปุคฺคลวเสน สาสนํ, กเถตพฺพสฺส อตฺถสฺส วเสน กถาติ เอวเมตฺถ เทสนาทีนํ นานากรณํ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ เทสนาทโย เทเสตพฺพาทินิรเปกฺขา น โหนฺติ, อาณาทโย ปน วิเสสโต เทสกาทิอธีนาติ ตํตํวิเสสโยควเสน เทสนาทีนํ เภโท วุตฺโตฯ ตถา หิ อาณาวิธานํ วิเสสโต อาณารหาธีนํ ตตฺถ โกสลฺลโยคโตฯ เอวํ โวหารปรมตฺถวิธานานิ จ วิธายกาธีนานีติ อาณาทิวิธิโน เทสกายตฺตตา วุตฺตาฯ อปราธชฺฌาสยานุรูปํ วิย ธมฺมานุรูปมฺปิ สาสนํ วิเสสโต, ตถา วิเนตพฺพปุคฺคลาเปกฺขนฺติ สาสิตพฺพปุคฺคลวเสน สาสนํ วุตฺตํฯ สํวราสํวรนามรูปานํ วิย วินิเวเฐตพฺพาย ทิฏฺฐิยาปิ กถนํ สติ วาจาวตฺถุสฺมิํ นาสตีติ วิเสสโต ตทธีนนฺติ กเถตพฺพสฺส อตฺถสฺส วเสน กถา วุตฺตาฯ เภทสทฺโท วิสุํ วิสุํ โยเชตพฺโพ ‘‘เทสนาเภทํ สาสนเภทํ กถาเภทญฺจ ยถารหํ ปริทีปเย’’ติฯ เภทนฺติ จ นานตฺตนฺติ อตฺโถฯ เตสุ ปิฏเกสุ สิกฺขา จ ปหานานิ จ คมฺภีรภาโว จ สิกฺขาปหานคมฺภีรภาวํ, ตญฺจ ยถารหํ ปริทีปเยติ อตฺโถฯ ปริยตฺติเภทญฺจ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธฯ

ปริยตฺติเภทนฺติ จ ปริยาปุณนเภทนฺติ อตฺโถฯ ยหินฺติ ยสฺมิํ วินยาทิเก ปิฏเกฯ ยํ สมฺปตฺติญฺจ วิปตฺติญฺจ ยถา ปาปุณาติ, ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา ยํ ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺติญฺจ วิปตฺติญฺจาปิ ยหิํ ยถา ปาปุณาติ, ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเยติ โยเชตพฺพํฯ เอตฺถ ยถาติ เยหิ อุปารมฺภาทิเหตุปริยาปุณนาทิปฺปกาเรหิ อุปารมฺภนิสฺสรณธมฺมโกสกรกฺขณเหตุปริยาปุณนํ สุปฺปฏิปตฺติ ทุปฺปฏิปตฺตีติ เอเตหิ ปกาเรหีติ วุตฺตํ โหติฯ

ปริทีปนา วิภาวนา จาติ เหฏฺฐา วุตฺตสฺส อนุรูปโต วุตฺตํ, อตฺถโต ปน เอกเมวฯ อาณารเหนาติ อาณํ ฐเปตุํ อรหตีติ อาณารโห, ภควาฯ โส หิ สมฺมาสมฺพุทฺธตาย มหาการุณิกตาย จ อวิปรีตหิโตปเทสกภาเวน ปมาณวจนตฺตา อาณํ ปเณตุํ อรหติ, โวหารปรมตฺถานมฺปิ สมฺภวโต อาห ‘‘อาณาพาหุลฺลโต’’ติฯ อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโยฯ

ปฐมนฺติ วินยปิฏกํฯ ปจุราปราธา เสยฺยสกตฺเถราทโยฯ เต หิ โทสพาหุลฺลโต ‘‘ปจุราปราธา’’ติ วุตฺตาฯ ปจุโร พหุโก พหุโล อปราโธ โทโส วีติกฺกโม เยสํ เต ปจุราปราธาฯ อเนกชฺฌาสยาติอาทีสุ อาสโยว อชฺฌาสโยฯ โส จ อตฺถโต ทิฏฺฐิ ญาณญฺจ, ปเภทโต ปน จตุพฺพิธํ โหติฯ ตถา หิ ปุพฺพจริยวเสน อายติํ สติ ปจฺจเย อุปฺปชฺชมานารหา สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาตา มิจฺฉาทิฏฺฐิ สจฺจานุโลมิกญาณกมฺมสฺสกตญฺญาณสงฺขาตา สมฺมาทิฏฺฐิ จ ‘‘อาสโย’’ติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิ จ, ขนฺติ เจวานุโลมิกา;

ยถาภูตญฺจ ยํ ญาณํ, เอตํ อาสยสญฺญิต’’นฺติฯ

อิทญฺจ จตุพฺพิธํ อาสยนฺติ เอตฺถ สตฺตา นิวสนฺตีติ อาสโยติ วุจฺจติฯ อนุสยา กามราคภวราคทิฏฺฐิปฏิฆวิจิกิจฺฉามานาวิชฺชาวเสน สตฺตฯ มูสิกวิสํ วิย การณลาเภ อุปฺปชฺชนารหา อนาคตา กิเลสา, อตีตา ปจฺจุปฺปนฺนา จ ตเถว วุจฺจนฺติฯ น หิ กาลเภเทน ธมฺมานํ สภาวเภโท อตฺถีติฯ จริยาติ ราคจริยาทิกา ฉ มูลจริยา, อนฺตรเภเทน อเนกวิธา, สํสคฺควเสน ปน เตสฏฺฐิ โหนฺติฯ อถ วา จริยาติ จริตํ, ตํ สุจริตทุจฺจริตวเสน ทุวิธํฯ ‘‘อธิมุตฺติ นาม ‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, อชฺเชว อรหตฺตํ คณฺหิสฺสามี’ติอาทินา ตนฺนินฺนภาเวน ปวตฺตมานํ สนฺนิฏฺฐาน’’นฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘สตฺตานํ ปุพฺพจริยวเสน อภิรุจี’’ติ วุตฺตํฯ สา ทุวิธา หีนปณีตเภเทนฯ ยถานุโลมนฺติ อชฺฌาสยาทีนํ อนุรูปํฯ อหํ มมาติ สญฺญิโนติ ทิฏฺฐิมานตณฺหาวเสน อหํ มมาติ เอวํ ปวตฺตสญฺญิโนฯ ยถาธมฺมนฺติ นตฺเถตฺถ อตฺตา อตฺตนิยํ วา, เกวลํ ธมฺมมตฺตเมตนฺติ เอวํ ธมฺมสภาวานุรูปนฺติ อตฺโถฯ

สํวราสํวโรติ เอตฺถ สํวรณํ สํวโร, กายวาจาหิ อวีติกฺกโมฯ มหนฺโต สํวโร อสํวโรฯ วุฑฺฒิอตฺโถ หิ อยํ อ-กาโร ยถา ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ, ตสฺมา ขุทฺทโก มหนฺโต จ สํวโรติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิวินิเวฐนาติ ทิฏฺฐิยา วิโมจนํฯ อธิสีลสิกฺขาทีนํ วิภาโค ปรโต ปฐมปาราชิกสํวณฺณนาย อาวิ ภวิสฺสติฯ

สุตฺตนฺตปาฬิยํ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินา สมาธิเทสนาพาหุลฺลโต ‘‘สุตฺตนฺตปิฏเก อธิจิตฺตสิกฺขา’’ติ วุตฺตํฯ วีติกฺกมปฺปหานํ กิเลสานนฺติ สํกิเลสธมฺมานํ กมฺมกิเลสานํ วา โย กายวจีทฺวาเรหิ วีติกฺกโม, ตสฺส ปหานํฯ อนุสยวเสน สนฺตาเน อนุวตฺตนฺตา กิเลสา การณลาเภ ปริยุฏฺฐิตาปิ สีลเภทวเสน วีติกฺกมิตุํ น ลภนฺตีติ อาห ‘‘วีติกฺกมปฏิปกฺขตฺตา สีลสฺสา’’ติฯ ปริยุฏฺฐานปฺปหานนฺติ โอกาสทานวเสน กิเลสานํ จิตฺเต กุสลปฺปวตฺติํ ปริยาทิยิตฺวา อุฏฺฐานํ ปริยุฏฺฐานํ, ตสฺส ปหานํ จิตฺตสนฺตาเนสุ อุปฺปตฺติวเสน กิเลสานํ ปริยุฏฺฐานสฺส ปหานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อนุสยปฺปหานนฺติ อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน อนุ อนุ สยนกา การณลาเภ อุปฺปตฺติอรหา อนุสยาฯ เต ปน อนุรูปํ การณํ ลทฺธา อุปฺปชฺชนารหา ถามคตา กามราคาทโย สตฺต กิเลสา, เตสํ ปหานํ อนุสยปฺปหานํฯ เต จ สพฺพโส อริยมคฺคปญฺญาย ปหียนฺตีติ อาห ‘‘อนุสยปฏิปกฺขตฺตา ปญฺญายา’’ติฯ

ตทงฺคปฺปหานนฺติ ทีปาโลเกเนว ตมสฺส ทานาทิปุญฺญกิริยวตฺถุคเตน เตน เตน กุสลงฺเคน ตสฺส ตสฺส อกุสลงฺคสฺส ปหานํ ‘‘ตทงฺคปฺปหาน’’นฺติ วุจฺจติฯ อิธ ปน เตน เตน สุสีลฺยงฺเคน ตสฺส ตสฺส ทุสฺสีลฺยงฺคสฺส ปหานํ ‘‘ตทงฺคปฺปหาน’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ วิกฺขมฺภนสมอุจฺเฉทปฺปหานานีติ เอตฺถ อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺตินิวารเณน ฆฏปฺปหาเรเนว ชลตเล เสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวรณานํ ธมฺมานํ วิกฺขมฺภนวเสน ปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํฯ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต สนฺตาเน สมุทยปกฺขิกสฺส กิเลสคณสฺส อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติสงฺขาตสมุจฺเฉทวเสน ปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํฯ ทุจฺจริตสํกิเลสสฺส ปหานนฺติ กายทุจฺจริตาทิ ทุฏฺฐุ จริตํ, กิเลเสหิ วา ทูสิตํ จริตนฺติ ทุจฺจริตํฯ ตเทว ยตฺถ อุปฺปนฺนํ, ตํ สนฺตานํ สมฺมา กิเลเสติ พาธยติ อุปตาเปติ จาติ สํกิเลโส, ตสฺส ปหานํ, กายวจีทุจฺจริตวเสน ปวตฺตสํกิเลสสฺส ตทงฺควเสน ปหานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สมาธิสฺส กามจฺฉนฺทปฏิปกฺขตฺตา สุตฺตนฺตปิฏเก ตณฺหาสํกิเลสสฺส ปหานํ วุตฺตํฯ อตฺตาทิวินิมุตฺตสภาวธมฺมปฺปกาสนโต อภิธมฺมปิฏเก ทิฏฺฐิสํกิเลสสฺส ปหานํ วุตฺตํฯ

เอกเมกสฺมิญฺเจตฺถาติ เอเตสุ ตีสุ ปิฏเกสุ เอกเมกสฺมิํ ปิฏเกติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ธมฺโมติ ปาฬีติ เอตฺถ ปกฏฺฐานํ อุกฺกฏฺฐานํ สีลาทิอตฺถานํ โพธนโต สภาวนิรุตฺติภาวโต พุทฺธาทีหิ ภาสิตตฺตา จ ปกฏฺฐานํ วจนปฺปพนฺธานํ อาฬีติ ปาฬิ, ปริยตฺติธมฺโมฯ ‘‘ธมฺโมติ ปาฬีติ เอตฺถ ภควตา วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส โวหารสฺส จ ทีปโน สทฺโทเยว ปาฬิ นามา’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อภิธมฺมฏฺฐกถาย ลิขิเต สีหฬคณฺฐิปเท ปน อิทํ วุตฺตํ – สภาวตฺถสฺส สภาวโวหารสฺส จ อนุรูปวเสน ภควตา มนสา ววตฺถาปิตา ปณฺฑตฺติ ปาฬีติ วุจฺจติฯ ยทิ สทฺโทเยว ปาฬิ สิยา, ปาฬิยา เทสนาย จ นานตฺเตน ภวิตพฺพํฯ มนสา ววตฺถาปิตาย จ ปาฬิยา วจีเภทกรณมตฺตํ ฐเปตฺวา เทสนาย นานตฺตํ นตฺถิฯ ตถา หิ เทสนํ ทสฺเสนฺเตน มนสา ววตฺถาปิตาย ปาฬิยา เทสนาติ วจีเภทกรณมตฺตํ วินา ปาฬิยา สห เทสนาย อนญฺญถา วุตฺตาฯ ตถา จ อุปริ ‘‘เทสนาติ ปญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา เทสนาย อนญฺญภาเวน ปาฬิยา ปณฺณตฺติภาโว กถิโต โหติฯ อปิจ ยทิ ปาฬิยา อญฺญาเยว เทสนา สิยา, ‘‘ปาฬิยา จ ปาฬิอตฺถสฺส จ เทสนาย จ ยถาภูตาวโพโธ’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, เอวํ ปน อวตฺวา ‘‘ปาฬิยา จ ปาฬิอตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธ’’ติ วุตฺตตฺตา ปาฬิยา เทสนาย จ อนญฺญภาโว ทสฺสิโต โหติฯ เอวญฺจ กตฺวา อุปริ ‘‘เทสนา นาม ปญฺญตฺตี’’ติ ทสฺเสนฺเตน เทสนาย อนญฺญภาวโต ปาฬิยา ปณฺณตฺติภาโว กถิโตว โหตีติฯ

เอตฺถ จ ‘‘สทฺโทเยว ปาฬิ นามา’’ติ อิมสฺมิํ ปกฺเข ธมฺมสฺสปิ สทฺทสภาวตฺตา ธมฺมเทสนานํ โก วิเสโสติ เจ? เตสํ เตสํ อตฺถานํ โพธกภาเวน ญาโต อุคฺคหณาทิวเสน จ ปุพฺเพ ววตฺถาปิโต สทฺทปฺปพนฺโธ ธมฺโม, ปจฺฉา ปเรสํ อวโพธนตฺถํ ปวตฺติโต ตทตฺถปฺปกาสโก สทฺโท เทสนาติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา ยถาวุตฺตสทฺทสมุฏฺฐาปโก จิตฺตุปฺปาโท เทสนา ‘‘เทสียติ สมุฏฺฐาปียติ สทฺโท เอเตนา’’ติ กตฺวา มุสาวาทาทโย วิยฯ ตตฺถาปิ หิ มุสาวาทาทิสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาทาทิสทฺเทน โวหรียติฯ

ตีสุปิ เจเตสุ เอเต ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธาติ เอตฺถ ปาฬิอตฺโถ ปาฬิเทสนา ปาฬิอตฺถปฏิเวโธ จาติ อิเม ตโย ปาฬิวิสยา โหนฺตีติ วินยปิฏกาทีนํ อตฺถสฺส เทสนาย ปฏิเวธสฺส จ อาธารภาโว ยุตฺโต, ปิฏกานิ ปน ปาฬิโยเยวาติ เตสํ ธมฺมสฺส อาธารภาโว กถํ ยุชฺเชยฺยาติ เจ? ปาฬิสมุทายสฺส อวยวปาฬิยา อาธารภาวโตฯ อวยวสฺส หิ สมุทาโย อาธารภาเวน วุจฺจติ ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติฯ เอตฺถ จ ธมฺมาทีนํ ทุกฺโขคาหภาวโต เตหิ ธมฺมาทีหิ วินยาทโย คมฺภีราติ วินยาทีนมฺปิ จตุพฺพิโธ คมฺภีรภาโว วุตฺโตเยว, ตสฺมา ธมฺมาทโย เอว ทุกฺโขคาหตฺตา คมฺภีรา, น วินยาทโยติ น โจเทตพฺพเมตํ สมฺมุเขน วิสยวิสยีมุเขน จ วินยาทีนํเยว คมฺภีรภาวสฺส วุตฺตตฺตาฯ ธมฺโม หิ วินยาทโย, เตสํ วิสโย อตฺโถ, ธมฺมตฺถวิสยา จ เทสนาปฏิเวธาติฯ ตตฺถ ปฏิเวธสฺส ทุกฺกรภาวโต ธมฺมตฺถานํ, เทสนาญาณสฺส ทุกฺกรภาวโต เทสนาย จ ทุกฺโขคาหภาโว เวทิตพฺโพฯ ปฏิเวธสฺส ปน อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ตํวิสยญาณุปฺปตฺติยา จ ทุกฺกรภาวโต ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพาฯ ทุกฺเขน โอคยฺหนฺตีติ ทุกฺโขคาหาฯ เอกเทเสน โอคาหนฺเตหิปิ มนฺทพุทฺธีหิ ปติฏฺฐา ลทฺธุํ น สกฺกาติ อาห ‘‘อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา จา’’ติฯ เอกเมกสฺมินฺติ เอเกกสฺมิํ ปิฏเกฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ปิฏเกสุฯ นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ

อิทานิ เหตุเหตุผลาทีนํ วเสนปิ คมฺภีรภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิฯ เหตูติ ปจฺจโยฯ โส หิ อตฺตโน ผลํ ทหติ วิทหตีติ ธมฺโมติ วุจฺจติฯ ธมฺมสทฺทสฺส เจตฺถ เหตุปริยายตา กถํ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิฯ นนุ จ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอเตน วจเนน ธมฺมสฺส เหตุภาโว กถํ วิญฺญายตีติ เจ? ธมฺมปฏิสมฺภิทาติ เอตสฺส สมาสปทสฺส อวยวปทตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุมฺหิ ญาณ’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ ‘‘ธมฺเม ปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘ธมฺเม’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุมฺหี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘ญาณ’’นฺติ, ตสฺมา เหตุธมฺมสทฺทา เอกตฺถา ญาณปฏิสมฺภิทาสทฺทา จาติ อิมมตฺถํ วทนฺเตน สาธิโต ธมฺมสฺส เหตุภาโวฯ เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาติ เอเตน วจเนน สาธิโต อตฺถสฺส เหตุผลภาโวปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ เหตุโน ผลํ เหตุผลํฯ

ตญฺจ ยสฺมา เหตุอนุสาเรน อรียติ อธิคมียติ สมฺปาปุณียติ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติฯ

ยถาธมฺมนฺติ เอตฺถ ธมฺมสทฺโท เหตุํ เหตุผลญฺจ สพฺพํ สงฺคณฺหาติฯ สภาววาจโก เหส ธมฺมสทฺโท, น ปริยตฺติเหตุภาววาจโก, ตสฺมา ยถาธมฺมนฺติ โย โย อวิชฺชาทิสงฺขาราทิธมฺโม, ตสฺมิํ ตสฺมินฺติ อตฺโถฯ ธมฺมานุรูปํ วา ยถาธมฺมํฯ เทสนาปิ หิ ปฏิเวโธ วิย อวิปรีตวิสยวิภาวนโต ธมฺมานุรูปํ ปวตฺตติ, ตโตเยว จ อวิปรีตาภิลาโปติ วุจฺจติฯ ธมฺมาภิลาโปติ อตฺถพฺยญฺชนโก อวิปรีตาภิลาโปฯ เอตฺถ จ อภิลปฺปตีติ อภิลาโปติ สทฺโท วุจฺจติฯ เอเตน ‘‘ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 718) เอตฺถ วุตฺตํ ธมฺมนิรุตฺติํ ทสฺเสติ สทฺทสภาวตฺตา เทสนายฯ ตถา หิ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย ปริตฺตารมฺมณาทิภาโว ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคปาฬิยํ (วิภ. 718 อาทโย) วุตฺโตฯ อฏฺฐกถายญฺจ (วิภ. อฏฺฐ. 718) ‘‘ตํ สภาวนิรุตฺติํ สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา’’ติอาทินา สทฺทารมฺมณตา ทสฺสิตาฯ ตถา หิ อิมสฺส อตฺถสฺส อยํ สทฺโท วาจโกติ วจนวจนตฺเถ ววตฺถเปตฺวา ตํตํวจนตฺถวิภาวนวเสน ปวตฺติโต สทฺโท เทสนาติ วุจฺจติฯ อธิปฺปาโยติ เอเตน ‘‘เทสนาติ ปญฺญตฺตี’’ติ เอตํ วจนํ ธมฺมนิรุตฺตาภิลาปํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตโต วินิมุตฺตํ ปญฺญตฺติํ สนฺธายาติ อธิปฺปายํ ทสฺเสติฯ เทสียติ อตฺโถ เอเตนาติ หิ เทสนา, ปกาเรน ญาปียติ เอเตน, ปการโต ญาเปตีติ วา ปญฺญตฺตีติ ธมฺมนิรุตฺตาภิลาโป วุจฺจติฯ เอวํ ‘‘เทสนา นาม สทฺโท’’ติ อิมสฺมิํ ปกฺเข อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘เทสนาติ ปญฺญตฺตี’’ติ เอตฺถ ปญฺญตฺติวาทิโน ปน เอวํ วทนฺติ – กิญฺจาปิ ‘‘ธมฺมาภิลาโป’’ติ เอตฺถ อภิลปฺปตีติ อภิลาโปติ สทฺโท วุจฺจติ, น ปณฺณตฺติ, ตถาปิ สทฺเท วุจฺจมาเน ตทนุรูปํ โวหารํ คเหตฺวา เตน โวหาเรน ทีปิตสฺส อตฺถสฺส ชานนโต สทฺเท กถิเต ตทนุรูปา ปณฺณตฺติปิ การณูปจาเรน กถิตาเยว โหติฯ อถ วา ‘‘ธมฺมาภิลาโปติ อตฺโถ’’ติ อวตฺวา ‘‘ธมฺมาภิลาโปติ อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตตฺตา เทสนา นาม สทฺโท น โหตีติ ทีปิตเมวาติฯ

อิทานิ ปฏิเวธํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘ปฏิเวโธติ อภิสมโย’’ติฯ ปฏิวิชฺฌตีติ ญาณํ ปฏิเวโธติ วุจฺจติฯ

ปฏิวิชฺฌนฺติ เอเตนาติ วา ปฏิเวโธ , อภิสเมตีติ อภิสมโย, อภิสเมนฺติ เอเตนาติ วา อภิสมโยฯ อิทานิ อภิสมยปฺปเภทโต อภิสมยปฺปการโต อารมฺมณโต สภาวโต จ ปากฏํ กาตุํ ‘‘โส จ โลกิยโลกุตฺตโร’’ติอาทิมาหฯ วิสยโต อสมฺโมหโต จ อวโพโธติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ วิสยโต อตฺถาทิอนุรูปํ ธมฺมาทีสุ อวโพโธ นาม อวิชฺชาทิธมฺมารมฺมโณ สงฺขาราทิอตฺถารมฺมโณ ตทุภยปญฺญาปนารมฺมโณ โลกิโย อวโพโธฯ อสมฺโมหโต อตฺถาทิอนุรูปํ ธมฺมาทีสุ อวโพโธ ปน นิพฺพานารมฺมโณ มคฺคยุตฺโต ยถาวุตฺตธมฺมตฺถปญฺญตฺตีสุ สมฺโมหวิทฺธํสโน โลกุตฺตโร อภิสมโยฯ ตถา หิ ‘‘อยํ เหตุ, อิทมสฺส ผลํ, อยํ ตทุภยานุรูโป โวหาโร’’ติ เอวํ อารมฺมณกรณวเสน โลกิยญาณํ วิสยโต ปฏิวิชฺฌติ, โลกุตฺตรญาณํ ปน เหตุเหตุผลาทีสุ สมฺโมหสฺส มคฺคญาเณน สมุจฺฉินฺนตฺตา อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌติฯ อตฺถานุรูปํ ธมฺเมสูติ อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา, สงฺขาเร อุปฺปาเทติ อวิชฺชาติ เอวํ การิยานุรูปํ การเณสูติ อตฺโถฯ อถ วา ปุญฺญาภิสงฺขารอปุญฺญาภิสงฺขารอาเนญฺชาภิสงฺขาเรสุ ตีสุ อปุญฺญาภิสงฺขารสฺส สมฺปยุตฺตอวิชฺชา ปจฺจโย, อิตเรสํ ยถานุรูปนฺติอาทินา การิยานุรูปํ การเณสุ ปฏิเวโธติ อตฺโถฯ ธมฺมานุรูปํ อตฺเถสูติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา การณานุรูปํ การิเยสุ อวโพโธติ อตฺโถฯ ปญฺญตฺติปถานุรูปํ ปญฺญตฺตีสูติ ปญฺญตฺติยา วุจฺจมานธมฺมานุรูปํ ปณฺณตฺตีสุ อวโพโธติ อตฺโถฯ

ยถาวุตฺเตหิ ธมฺมาทีหิ ปิฏกานํ คมฺภีรภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานิ ยสฺมา เอเตสุ ปิฏเกสู’’ติอาทิมาหฯ ธมฺมชาตนฺติ การณปฺปเภโท การณเมว วาฯ อตฺถชาตนฺติ การิยปฺปเภโท การิยเมว วาฯ ยา จายํ เทสนาติ สมฺพนฺโธฯ โย เจตฺถาติ เอตาสุ ตํตํปิฏกคตาสุ ธมฺมตฺถเทสนาสุ โย ปฏิเวโธติ อตฺโถฯ ทุกฺโขคาหนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาสงฺขาราทีนํ ธมฺมตฺถานํ ทุปฺปฏิวิชฺฌตาย ทุกฺโขคาหตาฯ เตสํ ปญฺญาปนสฺส ทุกฺกรภาวโต เทสนาย ปฏิเวธนสงฺขาตสฺส ปฏิเวธสฺส จ อุปฺปาทนวิสยีกรณานํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพาฯ เอวมฺปีติ ปิสทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการนฺตรํ สมฺปิณฺเฑติฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ตีสุ ปิฏเกสุฯ วุตฺตตฺถาติ วุตฺโต สํวณฺณิโต อตฺโถ อสฺสาติ วุตฺตตฺถาฯ

ตีสุ ปิฏเกสูติ เอตฺถ ‘‘เอเกกสฺมิ’’นฺติ อธิการโต ปกรณโต วา เวทิตพฺพํฯ ปริยตฺติเภโทติ ปริยาปุณนํ ปริยตฺติฯ ปริยาปุณนวาจโก เหตฺถ ปริยตฺติสทฺโท, น ปาฬิปริยาโย, ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘ตีสุ ปิฏเกสุ เอเกกสฺมิํ ปริยาปุณนปฺปกาโร ทฏฺฐพฺโพ ญาตพฺโพ’’ติฯ ตโตเยว จ ‘‘ปริยตฺติโย ปริยาปุณนปฺปการา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อถ วา ตีหิ ปกาเรหิ ปริยาปุณิตพฺพา ปาฬิโย เอว ปริยตฺตีติ วุจฺจนฺติ, ตโตเยว จ ‘‘ปริยตฺติโย ปาฬิกฺกมา’’ติ อภิธมฺมฏฺฐกถาย ลิขิเต สีหฬคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ เอวมฺปิ หิ อลคทฺทูปมาปริยาปุณนโยคโต อลคทฺทูปมา ปริยตฺตีติ ปาฬิปิ สกฺกา วตฺตุํ, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ทุคฺคหิตา อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา อลคทฺทูปมา’’ติ ปรโต นิทฺเทสวจนมฺปิ อุปปนฺนํ โหติฯ ตตฺถ หิ ปาฬิเยว ทุคฺคหิตา ปริยาปุฏาติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ อลคทฺทูปมาติ อลคทฺโท อลคทฺทคฺคหณํ อุปมา เอติสฺสาติ อลคทฺทูปมาฯ อลคทฺทสฺส คหณญฺเหตฺถ อลคทฺทสทฺเทน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อาปูปิโก’’ติ เอตฺถ อปูปสทฺเทน อปูปขาทนํ วิย อลคทฺทคฺคหเณน คหิตปริยตฺติ อุปมียติ, น ปน อลคทฺเทนฯ ‘‘อลคทฺทคฺคหณูปมา’’ติ วา วตฺตพฺเพ มชฺเฌปทโลปํ กตฺวา ‘‘อลคทฺทูปมา’’ติ วุตฺตํ ‘‘โอฏฺฐมุโข’’ติอาทีสุ วิยฯ อลคทฺโทติ เจตฺถ อาสีวิโส วุจฺจติฯ คโทติ หิ วิสสฺส นามํฯ ตญฺจ ตสฺส อลํ ปริปุณฺณํ อตฺถิ, ตสฺมา อลํ ปริยตฺโต ปริปุณฺโณ คโท อสฺสาติ อนุนาสิกโลปํ ทการาคมญฺจ กตฺวา ‘‘อลคทฺโท’’ติ วุจฺจติฯ อถ วา อลํ ชีวิตหรเณ สมตฺโถ คโท อสฺสาติ อลคทฺโทฯ นิสฺสรณตฺถาติ วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสรณํ อตฺโถ ปโยชนํ เอติสฺสาติ นิสฺสรณตฺถาฯ ภณฺฑาคาริกปริยตฺตีติ เอตฺถ ภณฺฑาคาเร นิยุตฺโต ภณฺฑาคาริโก, ภณฺฑาคาริโก วิย ภณฺฑาคาริโก, ธมฺมรตนานุปาลโกฯ อญฺญํ อตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ภณฺฑาคาริกสฺเสว สโต ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติฯ

ทุคฺคหิตาติ ทุฏฺฐุ คหิตาฯ ทุคฺคหิตภาวเมว วิภาเวนฺโต อาห ‘‘อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา’’ติ, อุปารมฺภา อิติวาทปฺปโมกฺขาทิเหตุ อุคฺคหิตาติ อตฺโถฯ ลาภสกฺการาทิเหตุ ปริยาปุณนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ อลคทฺทสุตฺตฏฺฐกถายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.239) –

‘‘โย หิ พุทฺธวจนํ ‘เอวํ จีวราทีนิ วา ลภิสฺสามิ, จตุปริสมชฺเฌ วา มํ ชานิสฺสนฺตี’ติ ลาภสกฺการาทิเหตุ ปริยาปุณาติ, ตสฺส สา ปริยตฺติ อลคทฺทปริยตฺติ นามฯ เอวํ ปริยาปุณนโต หิ พุทฺธวจนํ อปริยาปุณิตฺวา นิทฺโทกฺกมนํ วรตร’’นฺติฯ

นนุ จ อลคทฺทคฺคหณูปมา ปริยตฺติ อลคทฺทูปมาติ วุจฺจติ, เอวญฺจ สติ สุคฺคหิตาปิ ปริยตฺติ อลคทฺทูปมาติ วตฺตุํ วฏฺฏติ ตตฺถาปิ อลคทฺทคฺคหณสฺส อุปมาภาเวน ปาฬิยํ วุตฺตตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อลคทฺทตฺถิโก อลคทฺทคเวสี อลคทฺทปริเยสนํ จรมาโน, โส ปสฺเสยฺย มหนฺตํ อลคทฺทํ, ตเมนํ อชปเทน ทณฺเฑน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺเหยฺย, อชปเทน ทณฺเฑน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา คีวาย สุคฺคหิตํ คณฺเหยฺยฯ กิญฺจาปิ โส, ภิกฺขเว, อลคทฺโท ตสฺส ปุริสสฺส หตฺถํ วา พาหํ วา อญฺญตรํ วา องฺคปจฺจงฺคํ โภเคหิ ปลิเวเฐยฺย, อถ โข โส เนว ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณตฺตํ วา ทุกฺขํฯ ตํ กิสฺส เหตุ, สุคฺคหิตตฺตา, ภิกฺขเว, อลคทฺทสฺส, เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺเจ กุลปุตฺตา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติอาทิ (ม. นิ. 1.239)ฯ

ตสฺมา อิธ ทุคฺคหิตา เอว ปริยตฺติ อลคทฺทูปมาติ อยํ วิเสโส กุโต วิญฺญายติ, เยน ทุคฺคหิตา อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา อลคทฺทูปมาติ วุจฺจตีติ? สจฺจเมตํ, อิทํ ปน ปาริเสสญาเยน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ นิสฺสรณตฺถภณฺฑาคาริกปริยตฺตีนํ วิสุํ คหิตตฺตา ปาริเสสโต อลคทฺทสฺส ทุคฺคหณูปมา ปริยตฺติ อลคทฺทูปมาติ วิญฺญายติฯ สุคฺคหณูปมา หิ ปริยตฺติ นิสฺสรณตฺถา วา โหติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ วา, ตสฺมา สุวุตฺตเมตํ ‘‘ทุคฺคหิตา อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา อลคทฺทูปมา’’ติฯ ยํ สนฺธายาติ ยํ ปริยตฺติทุคฺคหณํ สนฺธายฯ วุตฺตนฺติ อลคทฺทสุตฺเต วุตฺตํฯ

อลคทฺทตฺถิโกติ อาสีวิสตฺถิโกฯ อลคทฺทํ คเวสติ ปริเยสติ สีเลนาติ อลคทฺทคเวสีฯ อลคทฺทปริเยสนํ จรมาโนติ อลคทฺทปริเยสนตฺถํ จรมาโนฯ โภเคติ สรีเรฯ

หตฺเถ วา พาหาย วาติ เอตฺถ มณิพนฺธโก ยาว อคฺคนขา ‘‘หตฺโถ’’ติ เวทิตพฺโพ, สทฺธิํ อคฺคพาหาย อวเสสา ‘‘พาหา’’ติฯ กตฺถจิ ปน ‘‘กปฺปรโต ปฏฺฐายปิ ยาว อคฺคนขา หตฺโถ’’ติ วุจฺจติฯ อญฺญตรสฺมิํ วา องฺคปจฺจงฺเคติ วุตฺตลกฺขณํ หตฺถญฺจ พาหญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสํ สรีรํ ‘‘องฺคปจฺจงฺค’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ ตโตนิทานนฺติ ตํนิทานํ, ตํการณาติ วุตฺตํ โหติฯ ปุริมปเท หิ วิภตฺติอโลปํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ ตํ หตฺถาทีสุ ฑํสนํ นิทานํ การณํ เอตสฺสาติ ตํนิทานนฺติ หิ วตฺตพฺเพ ‘‘ตโตนิทาน’’นฺติ ปุริมปเท ปจฺจตฺเต นิสฺสกฺกวจนํ กตฺวา ตสฺส จ โลปํ อกตฺวา นิทฺเทโสฯ ตํ กิสฺส เหตูติ ยํ วุตฺตํ หตฺถาทีสุ ฑํสนํ ตํนิทานญฺจ มรณาทิอุปคมนํ, ตํ กิสฺส เหตุ เกน การเณนาติ เจฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ เอกจฺเจ โมฆปุริสาติ เอกจฺเจ ตุจฺฉปุริสาฯ ธมฺมนฺติ ปาฬิธมฺมํฯ ปริยาปุณนฺตีติ อุคฺคณฺหนฺตีติ อตฺโถ, สชฺฌายนฺติ เจว วาจุคฺคตา กโรนฺตา ธาเรนฺติ จาติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺถนฺติ ยถาภูตํ ภาสิตตฺถํ ปโยชนตฺถญฺจฯ น อุปปริกฺขนฺตีติ น ปริคฺคณฺหนฺติ น วิจาเรนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน สีลํ กถิตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปญฺญา กถิตา, มยญฺจ ตํ ปูเรสฺสามา’’ติ เอวํ ภาสิตตฺถํ ปโยชนตฺถญฺจ ‘‘สีลํ สมาธิสฺส การณํ, สมาธิ วิปสฺสนายา’’ติอาทินา น ปริคฺคณฺหนฺตีติฯ อนุปปริกฺขตนฺติ อนุปปริกฺขนฺตานํฯ น นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ นิชฺฌานปญฺญํ นกฺขมนฺติ, นิชฺฌายิตฺวา ปญฺญาย ทิสฺวา โรเจตฺวา คเหตพฺพา น โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เตน อิมมตฺถํ ทีเปติ ‘‘เตสํ ปญฺญาย อตฺถํ อนุปปริกฺขนฺตานํ เต ธมฺมา น อุปฏฺฐหนฺติ, ‘อิมสฺมิํ ฐาเน สีลํ, สมาธิ, วิปสฺสนา, มคฺโค, ผลํ, วฏฺฏํ, วิวฏฺฏํ กถิต’นฺติ เอวํ ชานิตุํ น สกฺกา โหนฺตี’’ติฯ

เต อุปารมฺภานิสํสา เจวาติ เต ปเรสํ วาเท โทสาโรปนานิสํสา หุตฺวา ปริยาปุณนฺตีติ อตฺโถฯ อิติวาทปฺปโมกฺขานิสํสา จาติ อิติ เอวํ เอตาย ปริยตฺติยา วาทปฺปโมกฺขานิสํสา, อตฺตโน อุปริ ปเรหิ อาโรปิตวาทสฺส นิคฺคหสฺส ปโมกฺขปฺปโยชนา หุตฺวา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺตีติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปเรหิ สกวาเท โทเส อาโรปิเต ตํ โทสํ เอวญฺจ เอวญฺจ โมเจสฺสามาติ อิมินา จ การเณน ปริยาปุณนฺตีติฯ

อถ วา โส โส วาโท อิติวาโท, อิติวาทสฺส ปโมกฺโข อิติวาทปฺปโมกฺโข, อิติวาทปฺปโมกฺโข อานิสํโส เอเตสนฺติ อิติวาทปฺปโมกฺขานิสํสา, ตํตํวาทปฺปโมจนานิสํสา จาติ อตฺโถ ฯ ยสฺส จตฺถาย ธมฺมํ ปริยาปุณนฺตีติ ยสฺส จ สีลาทิปูรณสฺส มคฺคผลนิพฺพานสฺส วา อตฺถาย อิมสฺมิํ สาสเน กุลปุตฺตา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติฯ ตญฺจสฺส อตฺถํ นานุโภนฺตีติ ตญฺจ อสฺส ธมฺมสฺส สีลาทิปริปูรณสงฺขาตํ อตฺถํ เอเต ทุคฺคหิตคาหิโน นานุโภนฺติ น วินฺทนฺติฯ

อถ วา ยสฺส อุปารมฺภสฺส อิติวาทปฺปโมกฺขสฺส วา อตฺถาย เย โมฆปุริสา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ, เต ปเรหิ ‘‘อยมตฺโถ น โหตี’’ติ วุตฺเต ทุคฺคหิตตฺตาเยว โสเยวตฺโถติ ปฏิปาทนกฺขมา น โหนฺตีติ ปรสฺส วาเท อุปารมฺภํ อาโรเปตุํ อตฺตโน วาทา ตํ โมเจตุญฺจ อสกฺโกนฺตาปิ ตํ อตฺถํ นานุโภนฺติเยวาติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตีติ เตสํ เต ธมฺมา ทุคฺคหิตตฺตา อุปารมฺภมานทปฺปมกฺขปลาสาทิเหตุภาเวน ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติฯ เอตฺถ หิ การเณ ผลโวหาเรน ‘‘เต ธมฺมา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ กิญฺจาปิ น เต ธมฺมา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ, ตถาปิ วุตฺตนเยน ปริยาปุณนฺตานํ สชฺฌายกาเล วิวาทสมเย จ ตํมูลกานํ อุปารมฺภาทีนํ อเนเกสํ อกุสลานํ อุปฺปตฺติสพฺภาวโต ‘‘เต ธมฺมา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตี’’ติ การเณ ผลโวหาเรน วุตฺตํฯ ตํ กิสฺส เหตูติ เอตฺถ ตนฺติ ยถาวุตฺตสฺสตฺถสฺส อนภิสมฺภุณนํ เตสญฺจ ธมฺมานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนํ ปรามสติฯ

สีลกฺขนฺธาทิปาริปูริํเยวาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน สมาธิวิปสฺสนาทีนํ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ โย หิ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา สีลสฺส อาคตฏฺฐาเน สีลํ ปูเรตฺวา สมาธิโน อาคตฏฺฐาเน สมาธิคพฺภํ คณฺหาเปตฺวา วิปสฺสนาย อาคตฏฺฐาเน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา มคฺคผลานํ อาคตฏฺฐาเน มคฺคํ ภาเวสฺสามิ, ผลํ สจฺฉิกริสฺสามีติ อุคฺคณฺหาติ, ตสฺเสว สา ปริยตฺติ นิสฺสรณตฺถา นาม โหติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ยํ ปริยตฺติสุคฺคหณํ สนฺธาย อลคทฺทสุตฺเต วุตฺตํฯ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตีติ สีลาทีนํ อาคตฏฺฐาเน สีลาทีนิ ปูเรนฺตานมฺปิ อรหตฺตํ ปตฺวา ปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสตฺวา ธมฺมเทสนาย ปสนฺเนหิ อุปนีเต จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุญฺชนฺตานมฺปิ ปเรสํ วาเท สหธมฺเมน อุปารมฺภํ อาโรเปนฺตานมฺปิ สกวาทโต โทสํ หรนฺตานมฺปิ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺติฯ

ตถา หิ น เกวลํ สุคฺคหิตปริยตฺติํ นิสฺสาย มคฺคภาวนาผลสจฺฉิกิริยาทีเนว, ปรวาทนิคฺคหสกวาทปติฏฺฐาปนานิปิ อิชฺฌนฺติฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.168)ฯ

ปริญฺญาตกฺขนฺโธติ ทุกฺขปริชานเนน ปริญฺญาตกฺขนฺโธฯ ปหีนกิเลโสติ สมุทยปฺปหาเนน ปหีนกิเลโสฯ ปฏิวิทฺธากุปฺโปติ ปฏิวิทฺธอรหตฺตผโลฯ น กุปฺปตีติ อกุปฺปนฺติ หิ อรหตฺตผลสฺเสตํ นามํฯ สติปิ หิ จตุนฺนํ มคฺคานํ จตุนฺนญฺจ ผลานํ อกุปฺปสภาเว สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ สกสกนามปริจฺจาเคน อุปรูปริ นามนฺตรปฺปตฺติโต เตสํ มคฺคผลานิ ‘‘อกุปฺปานี’’ติ น วุจฺจนฺติ, อรหา ปน สพฺพทาปิ อรหาเยว นามาติ ตสฺเสว ผลํ ‘‘อกุปฺป’’นฺติ วุตฺตํฯ อิมินา จ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ขีณาสวสฺเสว ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ นามา’’ติฯ ตสฺส หิ อปริญฺญาตํ อปฺปหีนํ อภาวิตํ อสจฺฉิกตํ วา นตฺถิ, ตสฺมา พุทฺธวจนํ ปริยาปุณนฺโต ตนฺติธารโก ปเวณีปาลโก วํสานุรกฺขโก จ หุตฺวา อุคฺคณฺหาติฯ เตเนวาห ‘‘ปเวณีปาลนตฺถายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปเวณีติ ธมฺมสนฺตติ, ธมฺมสฺส อวิจฺเฉเทน ปวตฺตีติ อตฺโถฯ วํสานุรกฺขณตฺถายาติ พุทฺธสฺส ภควโต วํสานุรกฺขณตฺถํฯ ตสฺส วํโสปิ อตฺถโต ปเวณีเยวาติ เวทิตพฺพํฯ

นนุ จ ยทิ ปเวณีปาลนตฺถาย พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ, กสฺมา ‘‘ขีณาสโว’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ เอกจฺจสฺส ปุถุชฺชนสฺสปิ หิ อยํ นโย ลพฺภติฯ ตถา หิ เอกจฺโจ ภิกฺขุ ฉาตกภยาทีสุ คนฺถธเรสุ เอกสฺมิํ ฐาเน วสิตุํ อสกฺโกนฺเตสุ สยํ ภิกฺขาจาเรน อกิลมมาโน อติมธุรํ พุทฺธวจนํ มา นสฺสตุ, ตนฺติํ ธาเรสฺสามิ, วํสํ ฐเปสฺสามิ, ปเวณิํ ปาเลสฺสามีติ ปริยาปุณาติ, ตสฺมา ตสฺสปิ ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ นาม กสฺมา น โหตีติ? วุจฺจเต – เอวํ สนฺเตปิ ปุถุชฺชนสฺส ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ นาม น โหติฯ กิญฺจาปิ หิ ปุถุชฺชโน ‘‘ปเวณิํ ปาเลสฺสามี’’ติ อชฺฌาสเยน ปริยาปุณาติ, อตฺตโน ปน ภวกนฺตารโต อนิตฺติณฺณตฺตา ตสฺส ปริยตฺติ นิสฺสรณปริยตฺติ นาม โหติ, ตสฺมา ปุถุชฺชนสฺส ปริยตฺติ อลคทฺทูปมา วา โหติ นิสฺสรณตฺถา วา, สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ นิสฺสรณตฺถาว, ขีณาสวานํ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติเยวาติ เวทิตพฺพํฯ

ขีณาสโว จ ภณฺฑาคาริกสทิสตฺตา ภณฺฑาคาริโกติ วุจฺจติฯ ยถา หิ ภณฺฑาคาริโก อลงฺการภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา ปสาธนกาเล ตทุปิยํ อลงฺการภณฺฑํ รญฺโญ อุปนาเมตฺวา อลงฺกโรติ, เอวํ ขีณาสโวปิ ธมฺมรตนภณฺฑํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา โมกฺขาธิคมสฺส ภพฺพรูเป สเหตุเก สตฺเต ปสฺสิตฺวา ตทนุรูปํ ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคาทิสงฺขาเตน โลกุตฺตเรน อลงฺกาเรน อลงฺกโรตีติ ภณฺฑาคาริโกติ วุจฺจติฯ

เอวํ ติสฺโส ปริยตฺติโย วิภชิตฺวา อิทานิ ตีสุปิ ปิฏเกสุ ยถารหํ สมฺปตฺติวิปตฺติโย วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินเย ปนา’’ติอาทิฯ สีลสมฺปตฺติํ นิสฺสาย ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณาตีติอาทีสุ ยสฺมา สีลํ วิสุชฺฌมานํ สติสมฺปชญฺญพเลน กมฺมสฺสกตญฺญาณพเลน จ สํกิเลสมลโต วิสุชฺฌติ, ปาริปูริญฺจ คจฺฉติ, ตสฺมา สีลสมฺปทา สิชฺฌมานา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติภาเวน สติพลํ ญาณพลญฺจ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ ตสฺสา วิชฺชตฺตยูปนิสฺสยตา เวทิตพฺพา สภาคเหตุสมฺปทานโตฯ สติพเลน หิ ปุพฺเพนิวาสวิชฺชาสิทฺธิ, สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺเจสุ สุทิฏฺฐการิตาปริจเยน จุตูปปาตญาณานุพทฺธาย ทุติยวิชฺชาย สิทฺธิ, วีติกฺกมาภาเวน สํกิเลสปฺปหานสพฺภาวโต วิวฏฺฏูปนิสฺสยตาวเสน อชฺฌาสยสุทฺธิยา ตติยวิชฺชาสิทฺธิฯ ปุเรตรสิทฺธานํ สมาธิปญฺญานํ ปาริปูริํ วินา สีลสฺส อาสวกฺขยญาณูปนิสฺสยตา สุกฺขวิปสฺสกขีณาสเวหิ ทีเปตพฺพาฯ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 4.99; 3.5; เนตฺติ. 40; มิ. ป. 2.1.14) วจนโต สมาธิสมฺปทา ฉฬภิญฺญตาย อุปนิสฺสโยฯ ‘‘โยคา เว ชายติ ภูรี’’ติ (ธ. ป. 282) วจนโต ปุพฺพโยเคน ครุวาสเทสภาสาโกสลฺลอุคฺคหณปริปุจฺฉาทีหิ จ ปริภาวิตา ปญฺญาสมฺปตฺติ ปฏิสมฺภิทาปฺปเภทสฺส อุปนิสฺสโยฯ เอตฺถ จ ‘‘สีลสมฺปตฺติํ นิสฺสายา’’ติ วุตฺตตฺตา ยสฺส สมาธิวิชมฺภนภูตา อนวเสสา ฉ อภิญฺญา น อิชฺฌนฺติ, ตสฺส อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน น สมาธิสมฺปทา อตฺถีติ สติปิ วิชฺชานํ อภิญฺเญกเทสภาเว สีลสมฺปตฺติสมุทาคตา เอว ติสฺโส วิชฺชา คหิตาฯ ยถา หิ ปญฺญาสมฺปตฺติสมุทาคตา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส มคฺเคเนว อิชฺฌนฺติ มคฺคกฺขเณ เอว ตาสํ ปฏิลภิตพฺพโตฯ

เอวํ สีลสมฺปตฺติสมุทาคตา ติสฺโส วิชฺชา สมาธิสมฺปตฺติสมุทาคตา จ ฉ อภิญฺญา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส มคฺเคเนว อิชฺฌนฺตีติ มคฺคาธิคเมเนว ตาสํ อธิคโม เวทิตพฺโพฯ ปจฺเจกพุทฺธานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานญฺจ ปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธิธมฺมสมธิคมสทิสา หิ อิเมสํ อริยานํ อิเม วิเสสาธิคมาติฯ

ตาสํเยว จ ตตฺถ ปเภทวจนโตติ เอตฺถ ตาสํเยวาติ อวธารณํ ปาปุณิตพฺพานํ ฉฬภิญฺญาจตุปฏิสมฺภิทานํ วินเย ปเภทวจนาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เวรญฺชกณฺเฑ หิ ติสฺโส วิชฺชาว วิภตฺตาติฯ ทุติเย ตาสํเยวาติ อวธารณํ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อเปกฺขิตฺวา กตํ, น ติสฺโส วิชฺชาฯ ตา หิ ฉสุ อภิญฺญาสุ อนฺโตคธตฺตา สุตฺเต วิภตฺตาเยวาติฯ ตาสญฺจาติ เอตฺถ จ-สทฺเทน เสสานมฺปิ ตตฺถ อตฺถิภาวํ ทีเปติฯ อภิธมฺมปิฏเก หิ ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิญฺญา จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทา วุตฺตาเยวฯ ปฏิสมฺภิทานํ ปน อญฺญตฺถ ปเภทวจนาภาวํ ตตฺเถว จ สมฺมา วิภตฺตภาวํ ทีเปตุกาโม เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อวธารณํ อกตฺวา ‘‘ตตฺเถวา’’ติ ปริวตฺเตตฺวา อวธารณํ ฐเปสิฯ

อิทานิ ‘‘วินเย ทุปฺปฏิปนฺโน ‘มุทุกานํ อตฺถรณาทีนํ สมฺผสฺโส วิย อิตฺถิสมฺผสฺโสปิ วฏฺฏตี’ติ เมถุนวีติกฺกเม โทสํ อทิสฺวา สีลวิปตฺติํ ปาปุณาตี’’ติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินเย ปน ทุปฺปฏิปนฺโน’’ติอาทิฯ ตตฺถ สุโข สมฺผสฺโส เอเตสนฺติ สุขสมฺผสฺสานิ, อตฺถรณปาวุรณาทีนิฯ อุปาทินฺนผสฺโส อิตฺถิผสฺโส, เมถุนธมฺโมติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตมฺปิ เหตนฺติ อริฏฺเฐน ภิกฺขุนา วุตฺตํฯ โส หิ พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก กมฺมกิเลสวิปากอุปวาทอาณาวีติกฺกมวเสน ปญฺจวิเธสุ อนฺตรายิเกสุ เสสนฺตรายิเก ชานาติ, วินเย ปน อโกวิทตฺตา ปณฺณตฺติวีติกฺกมนฺตรายิเก น ชานาติ, ตสฺมา รโหคโต เอวํ จินฺเตสิ ‘‘อิเม อคาริกา ปญฺจ กามคุเณ ปริภุญฺชนฺตา โสตาปนฺนาปิ สกทาคามิโนปิ อนาคามิโนปิ โหนฺติฯ

ภิกฺขูปิ มนาปิกานิ จกฺขุวิญฺเญยฺยานิ รูปานิ ปสฺสนฺติ…เป.… กายวิญฺเญยฺเย โผฏฺฐพฺเพ ผุสนฺติ, มุทุกานิ อตฺถรณปาวุรณาทีนิ ปริภุญฺชนฺติ, เอตํ สพฺพํ วฏฺฏติ, กสฺมา อิตฺถีนํเยว รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพา น วฏฺฏนฺติ, เอเตปิ วฏฺฏนฺตี’’ติ อนวชฺเชน ปจฺจยปริภุญฺชนรเสน สาวชฺชกามคุณปริโภครสํ สํสนฺทิตฺวา สจฺฉนฺทราคปริโภคญฺจ นิจฺฉนฺทราคปริโภคญฺจ เอกํ กตฺวา ถูลวาเกหิ สทฺธิํ อติสุขุมสุตฺตํ ฆเฏนฺโต วิย สาสเปน สทฺธิํ สิเนรุโน สทิสตํ อุปสํหรนฺโต วิย ปาปกํ ทิฏฺฐิคตํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘กิํ ภควตา มหาสมุทฺทํ พนฺธนฺเตน วิย มหตา อุสฺสาเหน ปฐมปาราชิกํ ปญฺญตฺตํ, นตฺถิ เอตฺถ โทโส’’ติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ ปฏิวิรุชฺฌนฺโต เวสารชฺชญาณํ ปฏิพาหนฺโต อริยมคฺเค ขาณุกณฺฏกาทีนิ ปกฺขิปนฺโต ‘‘เมถุนธมฺเม โทโส นตฺถี’’ติ ชินสฺส อาณาจกฺเก ปหารมทาสิฯ เตนาห ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ อนฺตรายิกาติ ตํตํสมฺปตฺติยา วิพนฺธนวเสน สตฺตสนฺตานสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอนตฺโถฯ อนติกฺกมนฏฺเฐน ตสฺมิํ อนฺตราเย นิยุตฺตา, อนฺตรายํ วา ผลํ อรหนฺติ, อนฺตรายสฺส วา กรณสีลาติ อนฺตรายิกา, สคฺคโมกฺขานํ อนฺตรายกราติ วุตฺตํ โหติฯ เต จ กมฺมกิเลสวิปากอุปวาทอาณาวีติกฺกมวเสน ปญฺจวิธาฯ เตสํ วิตฺถารกถา ปรโต อริฏฺฐสิกฺขาปเท (ปาจิ. 417) อาวิ ภวิสฺสติฯ อยํ ปเนตฺถ ปทตฺถสมฺพนฺโธ – เย อิเม ธมฺมา อนฺตรายิกา อนฺตรายกราติ ภควตา วุตฺตา เทสิตา เจว ปญฺญตฺตา จ, เต ธมฺเม ปฏิเสวโต ปฏิเสวนฺตสฺส ยถา เยน ปกาเรน เต ธมฺมา อนฺตรายาย สคฺคโมกฺขานํ อนฺตรายกรณตฺถํ นาลํ สมตฺถา น โหนฺติ, ตถา เตน ปกาเรนาหํ ภควตา เทสิตํ ธมฺมํ อาชานามีติฯ ตโต ทุสฺสีลภาวํ ปาปุณาตีติ ตโต อนวชฺชสญฺญีภาวเหตุโต วีติกฺกมิตฺวา ทุสฺสีลภาวํ ปาปุณาติฯ

จตฺตาโรเม , ภิกฺขเวติอาทินา –

‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํฯ กตเม จตฺตาโร, อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ, โน ปรหิตาย, ปรหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ, โน อตฺตหิตาย, เนว อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ โน ปรหิตาย, อตฺตหิตาย เจว ปฏิปนฺโน โหติ ปรหิตาย จา’’ติ (อ. นิ. 4.96; ปุ. ป. มาติกา, จตุกฺกอุทฺเทส 24) –

อาทินา ปุคฺคลเทสนาปฏิสํยุตฺตสุตฺตนฺตปาฬิํ นิทสฺเสติฯ อธิปฺปายํ อชานนฺโตติ ‘‘อยํ ปุคฺคลเทสนา โวหารวเสน, น ปรมตฺถโต’’ติ เอวํ ภควโต อธิปฺปายํ อชานนฺโตฯ

พุทฺธสฺส หิ ภควโต ทุวิธา เทสนา สมฺมุติเทสนา ปรมตฺถเทสนา จาติฯ ตตฺถ ‘‘ปุคฺคโล สตฺโต อิตฺถี ปุริโส ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เทโว มาโร’’ติ เอวรูปา สมฺมุติเทสนาฯ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา ขนฺธา ธาตุโย อายตนานิ สติปฏฺฐานา’’ติ เอวรูปา ปรมตฺถเทสนาฯ ตตฺถ ภควา เย สมฺมุติวเสน เทสนํ สุตฺวา อตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา โมหํ ปหาย วิเสสมธิคนฺตุํ สมตฺถา, เตสํ สมฺมุติเทสนํ เทเสติฯ เย ปน ปรมตฺถวเสน เทสนํ สุตฺวา อตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา โมหํ ปหาย วิเสสมธิคนฺตุํ สมตฺถา, เตสํ ปรมตฺถเทสนํ เทเสติฯ

ตตฺรายํ อุปมา – ยถา หิ เทสภาสากุสโล ติณฺณํ เวทานํ อตฺถสํวณฺณโก อาจริโย เย ทมิฬภาสาย วุตฺเต อตฺถํ ชานนฺติ, เตสํ ทมิฬภาสาย อาจิกฺขติ, เย อนฺธกภาสาทีสุ อญฺญตราย, เตสํ ตาย ภาสาย, เอวํ เต มาณวา เฉกํ พฺยตฺตํ อาจริยมาคมฺม ขิปฺปเมว สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติฯ ตตฺถ อาจริโย วิย พุทฺโธ ภควา, ตโย เวทา วิย กเถตพฺพภาเว ฐิตานิ ตีณิ ปิฏกานิ, เทสภาสาย โกสลฺลมิว สมฺมุติปรมตฺถโกสลฺลํ, นานาเทสภาสามาณวกา วิย สมฺมุติปรมตฺถวเสน ปฏิวิชฺฌนสมตฺถา เวเนยฺยสตฺตา, อาจริยสฺส ทมิฬภาสาทิอาจิกฺขนํ วิย ภควโต สมฺมุติปรมตฺถวเสนปิ เทสนา เวทิตพฺพาฯ อาห เจตฺถ –

‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;

สมฺมุติํ ปรมตฺถญฺจ, ตติยํ นูปลพฺภติฯ

‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณา;

ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ภูตการณาฯ

‘‘ตสฺมา โวหารกุสลสฺส, โลกนาถสฺส สตฺถุโน;

สมฺมุติํ โวหรนฺตสฺส, มุสาวาโท น ชายตี’’ติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.57; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.170);

อปิจ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ปุคฺคลกถํ กเถติ – หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ อานนฺตริยทีปนตฺถํ พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถญฺจาติฯ

‘‘ขนฺธา ธาตุโย อายตนานิ หิริยนฺติ โอตฺตปฺปนฺตี’’ติ วุตฺเต มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหมาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ โหติ ‘‘กิมิทํ ขนฺธา ธาตุโย อายตนานิ หิริยนฺติ โอตฺตปฺปนฺติ นามา’’ติฯ ‘‘อิตฺถี หิริยติ โอตฺตปฺปติ, ปุริโส ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เทโว มาโร’’ติ วุตฺเต มหาชโน ชานาติ, น สมฺโมหมาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติ, ตสฺมา ภควา หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ ‘‘ขนฺธา กมฺมสฺสกา ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ ‘‘เวฬุวนาทโย มหาวิหารา ขนฺเธหิ การาปิตา, ธาตูหิ อายตเนหี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ ‘‘ขนฺธา มาตรํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ, ปิตรํ อรหนฺตํ, รุหิรุปฺปาทกมฺมํ สงฺฆเภทํ กโรนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา อานนฺตริยทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

‘‘ขนฺธา เมตฺตายนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ ‘‘ขนฺธา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ ‘‘ขนฺธา ทานํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหมาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ โหติ ‘‘กิมิทํ ขนฺธา ธาตุโย อายตนานิ ปฏิคฺคณฺหนฺติ นามา’’ติฯ ‘‘ปุคฺคลา ปฏิคฺคณฺหนฺติ สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺมา’’ติ วุตฺเต ปน ชานาติ, น สมฺโมหมาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติฯ ตสฺมา ภควา ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ โลกสมฺมุติญฺจ พุทฺธา ภควนฺโต น วิชหนฺติ, โลกสมญฺญาย โลกนิรุตฺติยา โลกาภิลาเป ฐิตาเยว ธมฺมํ เทเสนฺติฯ ตสฺมา ภควา โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถมฺปิ ปุคฺคลกถํ กเถติ , ตสฺมา อิมินา จ อธิปฺปาเยน ภควโต ปุคฺคลเทสนา, น ปรมตฺถเทสนาติ เอวํ อธิปฺปายํ อชานนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ

ทุคฺคหิตํ คณฺหาตีติ ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ตเทวิทํ วิญฺญาณํ สนฺธาวติ สํสรติ, อนญฺญ’’นฺติอาทินา ทุคฺคหิตํ กตฺวา คณฺหาติ, วิปรีตํ คณฺหาตีติ วุตฺตํ โหติฯ ทุคฺคหิตนฺติ หิ ภาวนปุํสกนิทฺเทโสฯ ยํ สนฺธายาติ ยํ ทุคฺคหิตคาหํ สนฺธายฯ อตฺตนา ทุคฺคหิเตน ธมฺเมนาติ ปาฐเสโส เวทิตพฺโพฯ อถ วา ทุคฺคหณํ ทุคฺคหิตํฯ

อตฺตนาติ จ สามิอตฺเถ กรณวจนํ, ตสฺมา อตฺตโน ทุคฺคหเณน วิปรีตคาเหนาติ วุตฺตํ โหติฯ อมฺเห เจว อพฺภาจิกฺขตีติ อมฺหากญฺจ อพฺภาจิกฺขนํ กโรติฯ อตฺตานญฺจ ขนตีติ อตฺตโน กุสลมูลานิ ขนนฺโต อตฺตานํ ขนติ นามฯ

ธมฺมจินฺตนฺติ ธมฺมสภาววิชานนํฯ อติธาวนฺโตติ ฐาตพฺพมริยาทายํ อฏฺฐตฺวา ‘‘จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน ทานํ โหติ, สยเมว จิตฺตํ อตฺตโน อารมฺมณํ โหติ, สพฺพํ จิตฺตํ อสภาวธมฺมารมฺมณ’’นฺติ เอวมาทินา อติธาวนฺโต อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตมาโนฯ จตฺตารีติ พุทฺธวิสยอิทฺธิวิสยกมฺมวิปากโลกวิสยสงฺขาตานิ จตฺตาริฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อจินฺเตยฺยานิ น จินฺเตตพฺพานิ, ยานิ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสฯ กตมานิ จตฺตาริ? พุทฺธานํ ภิกฺขเว พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโย น จินฺเตตพฺโพ, ยํ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสฯ ฌายิสฺส, ภิกฺขเว, ฌานวิสโย อจินฺเตยฺโย น จินฺเตตพฺโพ…เป.… กมฺมวิปาโก, ภิกฺขเว, อจินฺเตยฺโย น จินฺเตตพฺโพ…เป.… โลกจินฺตา ภิกฺขเว อจินฺเตยฺยา น จินฺเตตพฺพา…เป.… อิมานิ, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อจินฺเตยฺยานิ น จินฺเตตพฺพานิ, ยานิ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ (อ. นิ. 4.77)ฯ

ตตฺถ ‘‘อจินฺเตยฺยานี’’ติ เตสํ สภาวนิทสฺสนํฯ ‘‘น จินฺเตตพฺพานี’’ติ ตตฺถ กตฺตพฺพตานิทสฺสนํฯ ตตฺถ อจินฺเตยฺยานีติ จินฺเตตุมสกฺกุเณยฺยานิ, จินฺเตตุํ อรหรูปานิ น โหนฺตีติ อตฺโถฯ อจินฺเตยฺยตฺตา เอว น จินฺเตตพฺพานิ, กามํ อจินฺเตยฺยานิปิ ฉ อสาธารณาทีนิ อนุสฺสรนฺตสฺส กุสลุปฺปตฺติเหตุภาวโต ตานิ จินฺเตตพฺพานิ, อิมานิ ปน เอวํ น โหนฺตีติ อผลภาวโต น จินฺเตตพฺพานีติ อธิปฺปาโยฯ เตเนวาห ‘‘ยานิ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติฯ เตสนฺติ เตสํ ปิฏกานํฯ

เอตนฺติ เอตํ พุทฺธวจนํฯ ติวคฺคสงฺคหานีติ สีลกฺขนฺธวคฺคมหาวคฺคปาถิกวคฺคสงฺขาเตหิ ตีหิ วคฺเคหิ สงฺคโห เอเตสนฺติ ติวคฺคสงฺคหานิฯ

จตุตฺติํเสว สุตฺตนฺตาติ คาถาย เอวมตฺถโยชนา เวทิตพฺพา – ยสฺส นิกายสฺส สุตฺตคณนาโต จตุตฺติํเสว จ สุตฺตนฺตา วคฺคสงฺคหวเสน ตโย วคฺคา อสฺส สงฺคหสฺสาติ ติวคฺโค สงฺคโหฯ เอส ปฐโม นิกาโย ทีฆนิกาโยติ อนุโลมิโก อปจฺจนีโก, อตฺถานุโลมนโต อนฺวตฺถนาโมติ วุตฺตํ โหติฯ

อตฺถานุโลมนโต อนุโลมิโก, อนุโลมิกตฺตํเยว วิภาเวตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิมาหฯ เอกนิกายมฺปีติ เอกสมูหมฺปิฯ เอวํ จิตฺตนฺติ เอวํ วิจิตฺตํฯ ยถยิทนฺติ ยถา อิเมฯ โปณิกา จิกฺขลฺลิกา จ ขตฺติยา, เตสํ นิวาโส โปณิกนิกาโย จิกฺขลฺลิกนิกาโยติ วุจฺจติฯ เอวมาทีนิ เจตฺถ สาธกานิ สาสนโต จ โลกโต จาติ เอวมาทีนิ อุทาหรณานิ เอตฺถ นิกายสทฺทสฺส สมูหนิวาสานํ วาจกภาเว สาสนโต จ โวหารโต จ สาธกานิ ปมาณานีติ อตฺโถฯ เอตฺถ ปฐมมุทาหรณํ สาสนโต สาธกวจนํ, ทุติยํ โลกโตติ เวทิตพฺพํฯ

ปญฺจทสวคฺคสงฺคหานีติ มูลปริยายวคฺคาทีหิ ปญฺจทสหิ วคฺเคหิ สงฺคโห เอเตสนฺติ ปญฺจทสวคฺคสงฺคหานิฯ ทิยฑฺฒสตํ ทฺเว จ สุตฺตานีติ อฑฺเฒน ทุติยํ ทิยฑฺฒํ, เอกํ สตํ ทฺเว ปญฺญาสสุตฺตานิ จาติ อตฺโถฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ นิกาเยฯ ปญฺจทสวคฺคปริคฺคโหติ ปญฺจทสหิ วคฺเคหิ ปริคฺคหิโต สงฺคหิโตติ อตฺโถฯ

สุตฺตนฺตานํ สหสฺสานิ สตฺตสุตฺตสตานิ จาติ ปาเฐ สุตฺตนฺตานํ สตฺต สหสฺสานิ สตฺต สตานิ จาติ โยเชตพฺพํฯ กตฺถจิ ปน ‘‘สตฺต สุตฺตสหสฺสานิ สตฺต สุตฺตสตานิ จา’’ติปิ ปาโฐฯ สํยุตฺตสงฺคโหติ สํยุตฺตนิกายสฺส สงฺคโหฯ

ปุพฺเพ นิทสฺสิตาติ สุตฺตนฺตปิฏกนิทฺเทเส นิทสฺสิตาฯ วุตฺตเมว ปการนฺตเรน สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ฐเปตฺวา จตฺตาโร นิกาเย อวเสสํ พุทฺธวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ สกลํ วินยปิฏกนฺติอาทินา นิทฺทิฏฺฐเมว หิ อิมินา ปการนฺตเรน สงฺขิปิตฺวา วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ฐเปตฺวา จตุโรเปเต’’ติอาทิฯ ตทญฺญนฺติ เตหิ จตูหิ นิกาเยหิ อญฺญํ อวเสสนฺติ อตฺโถฯ

สพฺพเมว 2 หิทนฺติ สพฺพเมว อิทํ พุทฺธวจนํฯ นวปฺปเภทนฺติ เอตฺถ กถํ ปเนตํ นวปฺปเภทํ โหติฯ

ตถา หิ นวหิ องฺเคหิ ววตฺถิเตหิ อญฺญมญฺญสงฺกรรหิเตหิ ภวิตพฺพํ, ตถา จ สติ อสุตฺตสภาวาเนว เคยฺยงฺคาทีนิ สิยุํ, อถ สุตฺตสภาวาเนว เคยฺยงฺคาทีนิ, เอวํ สติ สุตฺตนฺติ วิสุํ สุตฺตงฺคเมว น สิยา, เอวํ สนฺเต อฏฺฐงฺคํ สาสนนฺติ อาปชฺชติฯ อปิจ ‘‘สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณ’’นฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ สุตฺตญฺจ นาม สคาถกํ วา สิยา นิคฺคาถกํ วาติ องฺคทฺวเยเนว ตทุภยํ สงฺคหิตนฺติ ตทุภยวินิมุตฺตญฺจ สุตฺตํ อุทานาทิวิเสสสญฺญารหิตํ นตฺถิ, ยํ สุตฺตงฺคํ สิยา, อถาปิ กถญฺจิ วิสุํ สุตฺตงฺคํ สิยา, มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตงฺคสงฺคโห วา น สิยา คาถาภาวโต ธมฺมปทาทีนํ วิย, เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา สคาถกตฺตา สคาถกวคฺคสฺส วิย, ตถา อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานนฺติ? วุจฺจเต –

สุตฺตนฺติ สามญฺญวิธิ, วิเสสวิธโย ปเร;

สนิมิตฺตา นิรุฬฺหตฺตา, สหตาญฺเญน นาญฺญโตฯ

ยถาวุตฺตสฺส โทสสฺส, นตฺถิ เอตฺถาวคาหณํ;

ตสฺมา อสงฺกรํเยว, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํฯ

สพฺพสฺสปิ หิ พุทฺธวจนสฺส สุตฺตนฺติ อยํ สามญฺญวิธิฯ ตถา หิ ‘‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺนํ, สาวตฺถิยา สุตฺตวิภงฺเค, สกวาเท ปญฺจ สุตฺตสตานี’’ติอาทิวจนโต วินยาภิธมฺมปริยตฺติวิเสเสสุปิ สุตฺตโวหาโร ทิสฺสติฯ เตเนว จ อายสฺมา มหากจฺจาโน เนตฺติยํ (เนตฺติ. สงฺคหวาร) อาห – ‘‘นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺฐี’’ติฯ ตตฺถ หิ สุตฺตาทิวเสน นวงฺคสฺส สาสนสฺส ปริเยฏฺฐิ ปริเยสนา อตฺถวิจารณา ‘‘นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺฐี’’ติ วุตฺตาฯ ตเทกเทเสสุ ปน เคยฺยาทโย วิเสสวิธโย เตน เตน นิมิตฺเตน ปติฏฺฐิตาฯ ตถา หิ เคยฺยสฺส สคาถกตฺตํ ตพฺภาวนิมิตฺตํฯ โลเกปิ หิ สสิโลกํ สคาถกํ วา จุณฺณิยคนฺถํ ‘‘เคยฺย’’นฺติ วทนฺติฯ คาถาวิรเห ปน สติ ปุจฺฉํ กตฺวา วิสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตํฯ ปุจฺฉาวิสชฺชนญฺหิ ‘‘พฺยากรณ’’นฺติ วุจฺจติฯ พฺยากรณเมว เวยฺยากรณํฯ เอวํ สนฺเต สคาถกาทีนมฺปิ ปุจฺฉํ กตฺวา วิสชฺชนวเสน ปวตฺตานํ เวยฺยากรณภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติฯ เคยฺยาทิสญฺญานํ อโนกาสภาวโต สโอกาสโต อโนกาสวิธิ พลวาติ ‘‘คาถาวิรเห สตี’’ติ วิเสสิตตฺตา จฯ

ตถา หิ ธมฺมปทาทีสุ เกวลํ คาถาพนฺเธสุ สคาถกตฺเตปิ โสมนสฺสญาณมยิกคาถายุตฺเตสุ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิวจนสมฺพนฺเธสุ อพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺเตสุ จ สุตฺตวิเสเสสุ ยถากฺกมํ คาถาอุทานอิติวุตฺตกอพฺภุตธมฺมสญฺญา ปติฏฺฐิตาฯ เอตฺถ หิ สติปิ สญฺญนฺตรนิมิตฺตโยเค อโนกาสสญฺญานํ พลวภาเวเนว คาถาทิสญฺญา ปติฏฺฐิตา, ตถา สติปิ คาถาพนฺธภาเว ภควโต อตีตาสุ ชาตีสุ จริยานุภาวปฺปกาสเกสุ ชาตกสญฺญา ปติฏฺฐิตา, สติปิ ปญฺหาวิสชฺชนภาเว สคาถกตฺเต จ เกสุจิ สุตฺตนฺเตสุ เวทสฺส ลภาปนโต เวทลฺลสญฺญา ปติฏฺฐิตาติ เอวํ เตน เตน สคาถกตฺตาทินา นิมิตฺเตน เตสุ เตสุ สุตฺตวิเสเสสุ เคยฺยาทิสญฺญา ปติฏฺฐิตาติ วิเสสวิธโย สุตฺตงฺคโต ปเร เคยฺยาทโยฯ ยํ ปเนตฺถ เคยฺยงฺคาทินิมิตฺตรหิตํ, ตํ สุตฺตงฺคํ วิเสสสญฺญาปริหาเรน สามญฺญสญฺญาย ปวตฺตนโตฯ

นนุ จ เอวํ สนฺเตปิ สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณนฺติ สุตฺตงฺคํ น สมฺภวตีติ โจทนา ตทวตฺถา เอวาติ? น ตทวตฺถาฯ โสธิตตฺตาฯ โสธิตญฺหิ ปุพฺเพ คาถาวิรเห สติ ปุจฺฉาวิสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตนฺติฯ ยญฺจ วุตฺตํ ‘‘คาถาภาวโต มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา’’ติ, ตํ น, นิรุฬฺหตฺตาติฯ นิรุฬฺโห หิ มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตภาโวฯ น หิ ตานิ ธมฺมปทพุทฺธวํสาทโย วิย คาถาภาเวน ปญฺญาตานิ, อถ โข สุตฺตภาเวเนวฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายํ สุตฺตนามกนฺติ นามคฺคหณํ กตํฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สคาถกตฺตา เคยฺยงฺคสงฺคโห สิยา’’ติ, ตมฺปิ นตฺถิฯ ยสฺมา สหตาญฺเญนฯ สหภาโว หิ นาม อตฺถโต อญฺเญน โหติ, สห คาถาหีติ จ สคาถกํฯ น จ มงฺคลสุตฺตาทีสุ คาถาวินิมุตฺโต โกจิ สุตฺตปฺปเทโส อตฺถิ, โย ‘‘สห คาถาหี’’ติ วุจฺเจยฺยฯ นนุ จ คาถาสมุทาโย คาถาหิ อญฺโญ โหติ, ตถา จ ตสฺส วเสน สห คาถาหีติ สคาถกนฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ? ตํ นฯ น หิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถิฯ ยมฺปิ วุตฺตํ ‘‘อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานํ เคยฺยงฺคสงฺคโห สิยา’’ติ, ตมฺปิ น อญฺญโตฯ อญฺญาเยว หิ ตา คาถา ชาตกาทิปริยาปนฺนตฺตาฯ อโถ น ตาหิ อุภโตวิภงฺคาทีนํ เคยฺยงฺคภาโวติ เอวํ สุตฺตาทีนํ องฺคานํ อญฺญมญฺญสงฺกราภาโว เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ สุตฺตาทีนิ นวงฺคานิ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถ อุภโตวิภงฺคนิทฺเทสขนฺธกปริวารา’’ติอาทิฯ ตตฺถ นิทฺเทโส นาม สุตฺตนิปาเต –

‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌติ;

อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี’’ติฯ (สุ. นิ. 772) –

อาทินา อาคตสฺส อฏฺฐกวคฺคสฺส,

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, (อิจฺจายสฺมา อชิโต;)

เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ,

กิํสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ (สุ. นิ. 1038) –

อาทินา อาคตสฺส ปารายนวคฺคสฺส,

‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ,

อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสํ;

น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ,

เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ (สุ. นิ. 35) –

อาทินา อาคตสฺส ขคฺควิสาณสุตฺตสฺส จ ตทตฺถวิภาควเสน สตฺถุกปฺเปน อายสฺมตา ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถเรน กโต นิทฺเทโส มหานิทฺเทโส จูฬนิทฺเทโสติ จ วุจฺจติฯ เอวมิธ นิทฺเทสสฺส สุตฺตงฺคสงฺคโห ภทนฺตพุทฺธโฆสาจริเยน ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพฯ อญฺญตฺถาปิ จ ทีฆนิกายฏฺฐกถาทีสุ สพฺพตฺถ อุภโตวิภงฺคนิทฺเทสขนฺธกปริวาราติ นิทฺเทสสฺส สุตฺตงฺคสงฺคโห เอว ทสฺสิโตฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนปิ เนตฺติปกรณฏฺฐกถายํ เอวเมตสฺส สุตฺตงฺคสงฺคโหว กถิโตฯ เกจิ ปน นิทฺเทสสฺส คาถาเวยฺยากรณงฺเคสุ ทฺวีสุ สงฺคหํ วทนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ นิทฺเทสอฏฺฐกถายํ อุปเสนตฺเถเรน –

‘‘ตเทตํ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนํ, ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ ปญฺจสุ มหานิกาเยสุ ขุทฺทกมหานิกาเย ปริยาปนฺนํ, สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สตฺถุสาสนงฺเคสุ ยถาสมฺภวํ คาถาเวยฺยากรณงฺคทฺวยสงฺคหิต’’นฺติ (มหานิ. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา)ฯ

เอตฺถ ตาว กตฺถจิ ปุจฺฉาวิสชฺชนสภาวโต นิทฺเทเสกเทสสฺส เวยฺยากรณงฺคสงฺคโห ยุชฺชตุ นาม , คาถงฺคสงฺคโห ปน กถํ ยุชฺเชยฺยาติ อิทเมตฺถ วีมํสิตพฺพํฯ ธมฺมปทาทีนํ วิย หิ เกวลํ คาถาพนฺธภาโว คาถงฺคสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตํฯ ธมฺมปทาทีสุ หิ เกวลํ คาถาพนฺเธสุ คาถาสมญฺญา ปติฏฺฐิตา, นิทฺเทเส จ น โกจิ เกวโล คาถาพนฺธปฺปเทโส อุปลพฺภติฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน ภาสิตานํเยว หิ อฏฺฐกวคฺคาทิสงฺคหิตานํ คาถานํ นิทฺเทสมตฺตํ ธมฺมเสนาปตินา กตํฯ อตฺถวิภชนตฺถํ อานีตาปิ หิ ตา อฏฺฐกวคฺคาทิสงฺคหิตา นิทฺทิสิตพฺพา มูลคาถาโย สุตฺตนิปาตปริยาปนฺนตฺตา อญฺญาเยวาติ น นิทฺเทสสงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ อุภโตวิภงฺคาทีสุ อาคตภาเวปิ ตํ โวหารํ อลภมานา ชาตกาทิคาถาปริยาปนฺนา คาถาโย วิย, ตสฺมา การณนฺตรเมตฺถ คเวสิตพฺพํ, ยุตฺตตรํ วา คเหตพฺพํฯ

นาลกสุตฺตตุวฏฺฏกสุตฺตานีติ เอตฺถ นาลกสุตฺตํ นาม ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต สาวกํ โมเนยฺยปฏิปทํ ปฏิปนฺนํ ทิสฺวา ตทตฺถํ อภิกงฺขมาเนน ตโต ปภุติ กปฺปสตสหสฺสํ ปารมิโย ปูเรตฺวา อาคเตน อสิตสฺส อิสิโน ภาคิเนยฺเยน นาลกตฺเถเรน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺติตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส ‘‘อญฺญาตเมต’’นฺติอาทีหิ ทฺวีหิ คาถาหิ โมเนยฺยปฏิปทํ ปุฏฺเฐน ภควตา ‘‘โมเนยฺยํ เต อุปญฺญิสฺส’’นฺติอาทินา (สุ. นิ. 706) นาลกตฺเถรสฺส ภาสิตํ โมเนยฺยปฏิปทาปริทีปกํ สุตฺตํฯ ตุวฏฺฏกสุตฺตํ ปน มหาสมยสุตฺตนฺตเทสนาย สนฺนิปติเตสุ เทเวสุ ‘‘กา นุ โข อรหตฺตปฺปตฺติยา ปฏิปตฺตี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ‘‘ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธู’’ติอาทินา (สุ. นิ. 921; มหานิ. 150 ) นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา ‘‘มูลํ ปปญฺจสงฺขายา’’ติอาทินา (สุ. นิ. 922) ภาสิตํ สุตฺตํฯ เอวมิธสุตฺตนิปาเต อาคตานํ มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตงฺคสงฺคโห ทสฺสิโต, ตตฺเถว อาคตานํ อสุตฺตนามิกานํ สุทฺธิกคาถานํ คาถงฺคสงฺคหญฺจ ทสฺสยิสฺสติ, เอวํ สติ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถารมฺเภ –

‘‘คาถาสตสมากิณฺโณ , เคยฺยพฺยากรณงฺกิโต;

กสฺมา สุตฺตนิปาโตติ, สงฺขเมส คโตติ เจ’’ติฯ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา) –

สกลสฺสปิ สุตฺตนิปาตสฺส เคยฺยเวยฺยากรณงฺคสงฺคโห กสฺมา โจทิโตติ? นายํ วิโรโธฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ โจทเกน สคาถกตฺตํ กตฺถจิ ปุจฺฉาวิสชฺชนมตฺตญฺจ คเหตฺวา โจทนามตฺตํ กตนฺติ คเหตพฺพํฯ อญฺญถา สุตฺตนิปาเต นิคฺคาถกสฺส สุตฺตสฺเสว อภาวโต เวยฺยากรณงฺคสงฺคโห น โจเทตพฺโพ สิยาติฯ สคาถาวคฺโค เคยฺยนฺติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘อฏฺฐหิ องฺเคหิ อสงฺคหิตํ นาม ปฏิสมฺภิทาที’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ปฏิสมฺภิทามคฺคสฺส เคยฺยเวยฺยากรณงฺคทฺวยสงฺคหํ วทนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถายํ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา) ‘‘นวสุ สตฺถุสาสนงฺเคสุ ยถาสมฺภวํ เคยฺยเวยฺยากรณงฺคทฺวยสงฺคหิต’’นฺติฯ

โนสุตฺตนามิกาติ อสุตฺตนามิกาฯ ‘‘สุทฺธิกคาถา นาม วตฺถุคาถา’’ติ ตีสุ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ตตฺถ วตฺถุคาถาติ –

‘‘โกสลานํ ปุรา รมฺมา, อคมา ทกฺขิณาปถํ;

อากิญฺจญฺญํ ปตฺถยาโน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู’’ติฯ (สุ. นิ. 982) –

อาทินา ปารายนวคฺคสฺส นิทานํ อาโรเปนฺเตน อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน สงฺคีติกาเล วุตฺตา ฉปฺปญฺญาส จ คาถาโย, อานนฺทตฺเถเรเนว สงฺคีติกาเล นาลกสุตฺตสฺส นิทานํ อาโรเปนฺเตน วุตฺตา –

‘‘อานนฺทชาเต ติทสคเณ ปตีเต,

สกฺกญฺจ อินฺทํ สุจิวสเน จ เทเว;

ทุสฺสํ คเหตฺวา อติริว โถมยนฺเต,

อสิโต อิสิ อทฺทส ทิวาวิหาเร’’ติฯ (สุ. นิ. 684) –

อาทิกา วีสติมตฺตา คาถาโย จ วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ ‘‘นาลกสุตฺตสฺส วตฺถุคาถาโย นาลกสุตฺตสงฺขฺยํเยว คจฺฉนฺตี’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ วุตฺตญฺเหตํ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถายํ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.685) –

‘‘ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ สงฺคีติํ กโรนฺเตน อายสฺมตา มหากสฺสเปน อายสฺมา อานนฺโท ตเมว โมเนยฺยปฏิปทํ ปุฏฺโฐ เยน ยทา จ สมาทปิโต นาลโก ภควนฺตํ ปุจฺฉิ, ตํ สพฺพํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุกาโม ‘อานนฺทชาเต’ติอาทิกา วีสติ วตฺถุคาถาโย วตฺวา อภาสิฯ ตํ สพฺพมฺปิ นาลกสุตฺตนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ

ตสฺมา นาลกสุตฺตสฺส วตฺถุคาถาโย นาลกสุตฺตคฺคหเณเนว สงฺคหิตาติ ปารายนิกวคฺคสฺส วตฺถุคาถาโย อิธ สุทฺธิกคาถาติ คเหตพฺพํฯ ตตฺเถว ปนสฺส ปารายนิยวคฺเค อชิตมาณวกาทีนํ โสฬสนฺนํ พฺราหฺมณานํ ปุจฺฉาคาถา ภควโต วิสชฺชนคาถา จ อิธ สุทฺธิกคาถาติ เอวมฺปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ ตาปิ หิ ปาฬิยํ สุตฺตนาเมน อวตฺวา ‘‘อชิตมาณวกปุจฺฉา ติสฺสเมตฺตยฺยมาณวกปุจฺฉา’’ติอาทินา (สุ. นิ. 1038-1048) อาคตตฺตา จุณฺณิยคนฺเถหิ อมิสฺสตฺตา จ โนสุตฺตนามิกา สุทฺธิกคาถา นามาติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

อิทานิ อุทานํ สรูปโต ววตฺถเปนฺโต อาห ‘‘โสมนสฺสญาณมยิกคาถาปฏิสํยุตฺตา’’ติอาทิฯ เกนฏฺเฐน (อุทา. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา) ปเนตํ ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติ? อุทานนฏฺเฐนฯ กิมิทํ อุทานํ นาม? ปีติเวคสมุฏฺฐาปิโต อุทาหาโรฯ ยถา หิ ยํ เตลาทิ มินิตพฺพวตฺถุ มานํ คเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘อวเสโก’’ติ วุจฺจติ, ยญฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘มโหโฆ’’ติ วุจฺจติ, เอวเมว ยํ ปีติเวคสมุฏฺฐาปิตํ วิตกฺกวิปฺผารํ หทยํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ, โส อธิโก หุตฺวา อนฺโต อสณฺฐหิตฺวา พหิ วจีทฺวาเรน นิกฺขนฺโต ปฏิคฺคาหกนิรเปกฺโข อุทาหารวิเสโส ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติฯ ธมฺมสํเวควเสนปิ อยมากาโร ลพฺภเตวฯ ตยิทํ กตฺถจิ คาถาพนฺธวเสน กตฺถจิ วากฺยวเสน ปวตฺตํฯ ตถา หิ –

‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา ภิกฺขู นิพฺพานปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสติ สมาทเปติ สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสติฯ เตธ ภิกฺขู อฏฺฐิํ กตฺวา มนสิ กตฺวา สพฺพํ เจตสา สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสตา ธมฺมํ สุณนฺติฯ

อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ ‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, ตทายตนํ, ยตฺถ เนว ปถวี น อาโป’’’ติ (อุทา. 71-72) –

อาทีสุ โสมนสฺสญาณสมุฏฺฐิตวากฺยวเสน ปวตฺตํฯ

นนุ จ อุทานํ นาม ปีติโสมนสฺสสมุฏฺฐาปิโต ธมฺมสํเวคสมุฏฺฐาปิโต วา ธมฺมปฏิคฺคาหกนิรเปกฺโข อุทาหาโร ตถา เจว สพฺพตฺถ อาคตํ, อิธ กสฺมา ภควา อุทาเนนฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสีติ? เตสํ ภิกฺขูนํ สญฺญาปนตฺถํฯ นิพฺพานปฏิสํยุตฺตญฺหิ ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสตฺวา นิพฺพานคุณานุสฺสรเณน อุปฺปนฺนปีติโสมนสฺเสน อุทานํ อุทาเนนฺโต ‘‘อิธ นิพฺพานวชฺโช สพฺโพ สภาวธมฺโม ปจฺจยายตฺตวุตฺติโกว อุปลพฺภติ, น ปจฺจยนิรเปกฺโข, อยํ ปน นิพฺพานธมฺโม กถมปฺปจฺจโย อุปลพฺภตี’’ติ เตสํ ภิกฺขูนํ เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย เตสํ ญาเปตุกาโม ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, ตทายตน’’นฺติ (อุทา. 71)-อาทิมาหฯ น เอกนฺตโต เต ปฏิคฺคาหเก กตฺวาติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;

มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโห’’ติฯ (อุทา. 44) –

เอวมาทิกํ ปน ธมฺมสํเวควสปฺปวตฺตํ อุทานนฺติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘สุขกามานิ ภูตานิ, โย ทณฺเฑน วิหิํสติ;

อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส น ลภเต สุข’’นฺติฯ (ธ. ป. 131; อุทา. 13) –

อิทมฺปิ ธมฺมสํเวควสปฺปวตฺตํ อุทานนฺติ วทนฺติฯ ตถา หิ เอกสฺมิํ สมเย สมฺพหุลา โคปาลกา อนฺตรา จ สาวตฺถิํ อนฺตรา จ เชตวนํ อหิํ ทณฺเฑหิ หนนฺติฯ เตน จ สมเยน ภควา สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เต ทารเก อหิํ ทณฺเฑน หนนฺเต ทิสฺวา ‘‘กสฺมา กุมารกา อิมํ อหิํ ทณฺเฑน หนถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ฑํสนภเยน ภนฺเต’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อิเม ‘อตฺตโน สุขํ กริสฺสามา’ติ อิมํ ปหรนฺตา นิพฺพตฺตฏฺฐาเน ทุกฺขํ อนุภวิสฺสนฺติ, อโห อวิชฺชาย นิกติโกสลฺล’’นฺติ ธมฺมสํเวคํ อุปฺปาเทสิฯ เตเนว จ ธมฺมสํเวเคน อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

เอวเมตํ กตฺถจิ คาถาพนฺธวเสน กตฺถจิ วากฺยวเสน กตฺถจิ โสมนสฺสวเสน กตฺถจิ ธมฺมสํเวควเสน ปวตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมา อฏฺฐกถายํ ‘‘โสมนสฺสญาณมยิกคาถาปฏิสํยุตฺตานี’’ติ ยํ อุทานลกฺขณํ วุตฺตํ, ตํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ เยภุยฺเยน หิ อุทานํ คาถาพนฺธวเสน ภาสิตํ ปีติโสมนสฺสสมุฏฺฐาปิตญฺจฯ

ตยิทํ สพฺพญฺญุพุทฺธภาสิตํ ปจฺเจกพุทฺธภาสิตํ สาวกภาสิตนฺติ ติวิธํ โหติฯ ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺธภาสิตํ –

‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ,

อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตส’’นฺติฯ –

อาทินา ขคฺควิสาณสุตฺเต (สุ. นิ. 35) อาคตเมวฯ สาวกภาสิตานิปิ –

‘‘สพฺโพ ราโค ปหีโน เม, สพฺโพ โทโส สมูหโต;

สพฺโพ เม วิหโต โมโห, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต’’ติฯ –

อาทินา เถรคาถาสุ (เถรคา. 79),

‘‘กาเยน สํวุตา อาสิํ, วาจาย อุท เจตสา;

สมูลํ ตณฺหมพฺภุยฺห, สีติภูตามฺหิ นิพฺพุตา’’ติฯ –

เถริคาถาสุ (เถรีคา. 15) จ อาคตานิฯ อญฺญานิปิ สกฺกาทีหิ เทเวหิ ภาสิตานิ ‘‘อโห ทานํ ปรมทานํ กสฺสเป สุปติฏฺฐิต’’นฺติอาทีนิ (อุทา. 27), โสณทณฺฑพฺราหฺมณาทีหิ มนุสฺเสหิ จ ภาสิตานิ ‘‘นโม ตสฺส ภควโต’’ติอาทีนิ (ที. นิ. 2.371; ม. นิ. 1.290) ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหานิ อุทานานิ สนฺติ เอว, น ตานิ อิธ อธิปฺเปตานิฯ ยานิ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธน สามํ อาหจฺจภาสิตานิ ชินวจนภูตานิ, ตาเนว จ ธมฺมสงฺคาหเกหิ ‘‘อุทาน’’นฺติ สงฺคีตํฯ เอตานิเยว จ สนฺธาย ภควโต ปริยตฺติธมฺมํ นววิธา วิภชิตฺวา อุทฺทิสนฺเตน อุทานนฺติ วุตฺตํฯ

ยา ปน ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติอาทิคาถา ภควตา โพธิยา มูเล อุทานวเสน ปวตฺติตา อเนกสตสหสฺสานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อุทานภูตา จ, ตา อปรภาเค ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส ภควตา เทสิตตฺตา ธมฺมสงฺคาหเกหิ อุทานปาฬิยํ สงฺคหํ อนาโรเปตฺวา ธมฺมปเท สงฺคหิตาฯ ยญฺจ ‘‘อญฺญาสิ วต โภ โกณฺฑญฺโญ’’ติ อุทานวจนํ ทสสหสฺสิโลกธาตุยา เทวมนุสฺสานํ ปเวทนสมตฺถนิคฺโฆสวิปฺผารํ ภควตา ภาสิตํ, ตทปิ ปฐมโพธิยํ สพฺเพสํ เอว ภิกฺขูนํ สมฺมาปฏิปตฺติปจฺจเวกฺขณเหตุกํ ‘‘อาราธยิํสุ วต มํ ภิกฺขู เอกํ สมย’’นฺติอาทิวจนํ (ม. นิ. 1.225) วิย ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตเทสนาปริโยสาเน อตฺตนา อธิคตธมฺเมกเทสสฺส ยถาเทสิตสฺส อริยมคฺคสฺส สาวเกสุ สพฺพปฐมํ เถเรน อธิคตตฺตา อตฺตโน ปริสฺสมสฺส สผลภาวปจฺจเวกฺขณเหตุกํ ปีติโสมนสฺสชนิตํ อุทาหารมตฺตาํ, น ‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา’’ติอาทิวจนํ (มหาว. 1-3; อุทา. 1-3) วิย ปวตฺติยา นิวตฺติยา วา ปกาสนนฺติ น ธมฺมสงฺคาหเกหิ อุทานปาฬิยํ สงฺคีตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อุทานปาฬิยญฺจ โพธิวคฺคาทีสุ อฏฺฐสุ วคฺเคสุ ทส ทส กตฺวา อสีติเยว สุตฺตนฺตา สงฺคีตา , ตโตเยว จ อุทานฏฺฐกถายํ (อุทา. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ –

‘‘อสีติ เอว สุตฺตนฺตา, วคฺคา อฏฺฐ สมาสโต;

คาถา จ ปญฺจนวุติ, อุทานสฺส ปกาสิตาฯ

‘‘อฑฺฒูนนวมตฺตา จ, ภาณวารา ปมาณโต;

เอกาธิกา ตถาสีติ, อุทานสฺสานุสนฺธโยฯ

‘‘เอกวีสสหสฺสานิ, สตเมว วิจกฺขโณ;

ปทาเนตานุทานสฺส, คณิตานิ วินิทฺทิเสฯ –

คาถาปาทโต ปน –

‘‘อฏฺฐสหสฺสมตฺตานิ, จตฺตาเรว สตานิ จ;

ปทาเนตานุทานสฺส, เตวีสติ จ นิทฺทิเสฯ

‘‘อกฺขรานํ สหสฺสานิ, สฏฺฐิ สตฺต สตานิ จ;

ตีณิ ทฺวาสีติ จ ตถา, อุทานสฺส ปเวทิตา’’ติฯ

อิธ ปน ‘‘ทฺวาสีติ สุตฺตนฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ น สเมติ, ตสฺมา ‘‘อสีติ สุตฺตนฺตา’’ติ ปาเฐน ภวิตพฺพํฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘วุตฺตมรหตาติ เม สุตํฯ เอกธมฺมํ, ภิกฺขเว, ปชหถ, อหํ โว ปาฏิโภโค อนาคามิตายฯ กตมํ เอกธมฺมํ? โลภํ, ภิกฺขเว, เอกธมฺมํ ปชหถ, อหํ โว ปาฏิโภโค อนาคามิตายา’’ติ เอวมาทินา เอกกทุกติกจตุกฺกวเสน อิติวุตฺตกปาฬิยํ (อิติวุ. 1) สงฺคหมาโรปิตานิ ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตานิ อิติวุตฺตกํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิฯ ทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตาติ เอตฺถาปิ ‘‘ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา’’ติ ปาเฐน ภวิตพฺพํฯ ตถา หิ เอกกนิปาเต ตาว สตฺตวีสติ สุตฺตานิ, ทุกนิปาเต ทฺวาวีสติ, ติกนิปาเต ปญฺญาส, จตุกฺกนิปาเต เตรสาติ ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตาเนว อิติวุตฺตกปาฬิยํ อาคตานิฯ ตโตเยว จ ปาฬิยํ –

‘‘โลโภ โทโส จ โมโห จ,

โกโธ มกฺเขน ปญฺจมํ;

มาโน สพฺพํ ปุน มาโน,

โลโภ โทเสน เตรสฯ

‘‘โมโห โกโธ ปุน มกฺโข,

นีวรณา ตณฺหาย ปญฺจมํ;

ทฺเว เสกฺขเภทา สามคฺคี,

ปทุฏฺฐนิรเยน เตรสฯ

‘‘ปสนฺนา เอกมาภายิ, ปุคฺคลํ อตีเตน ปญฺจมํ;

เอวญฺเจ โอปธิกํ ปุญฺญํ, สตฺตวีส ปกาสิตา’’ติฯ –

เอวมาทินา อุทฺทานคาถาหิ ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตานิ คเณตฺวา ทสฺสิตานิฯ เตเนว จ อฏฺฐกถายมฺปิ (อิติวุ. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา) –

‘‘สุตฺตโต เอกกนิปาเต ตาว สตฺตวีสติ สุตฺตานิ, ทุกนิปาเต ทฺวาวีสติ, ติกนิปาเต ปญฺญาส, จตุกฺกนิปาเต เตรสาติ ทฺวาทสาธิกสตสุตฺตสงฺคห’’นฺติ –

วุตฺตํฯ

กามญฺเจตฺถ อปฺปกํ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตีติ กตฺวา ‘‘ทฺวาสีติ ขนฺธกวตฺตานี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อสีติ ขนฺธกวตฺตานี’’ติ วุตฺตวจนํ วิย ‘‘ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา’’ติ วุตฺตนฺติปิ สกฺกา วตฺตุํ, ตถาปิ อีทิเส ฐาเน ปมาณํ ทสฺเสนฺเตน ยาถาวโตว นิยเมตฺวา ทสฺเสตพฺพนฺติ ‘‘ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา’’ อิจฺเจว ปาเฐน ภวิตพฺพํฯ

ชาตํ ภูตํ ปุราวุตฺถํ ภควโต ปุพฺพจริตํ กายติ กเถติ ปกาเสตีติ ชาตกํฯ

‘‘จตฺตาโรเม , ภิกฺขเว, อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา อานนฺเทฯ กตเม จตฺตาโร? สเจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุปริสา อานนฺทํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมติ, ทสฺสเนนปิ สา อตฺตมนา โหติฯ ตตฺถ เจ อานนฺโท ธมฺมํ ภาสติ, ภาสิเตนปิ สา อตฺตมนา โหติ, อติตฺตาว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุปริสา โหติ, อถ อานนฺโท ตุณฺหี ภวติฯ สเจ ภิกฺขุนีปริสา…เป.… อุปาสกปริสา…เป.… อุปาสิกา ปริสา อานนฺทํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมติ, ทสฺสเนนปิ สา อตฺตมนา โหติฯ ตตฺถ เจ อานนฺโท ธมฺมํ ภาสติ, ภาสิเตนปิ สา อตฺตมนา โหติ, อติตฺตาว, ภิกฺขเว, อุปาสิกาปริสา โหติ, อถ อานนฺโท ตุณฺหี ภวติฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา อานนฺเท’’ติ (อ. นิ. 4.129) เอวมาทินยปฺปวตฺตา สพฺเพปิ อจฺฉริยอพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺตา สุตฺตนฺตา อพฺภุตธมฺมํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว’’ติอาทิฯ

จูฬเวทลฺลาทีสุ (ม. นิ. 1.460 อาทโย) วิสาเขน นาม อุปาสเกน ปุฏฺฐาย ธมฺมทินฺนาย นาม ภิกฺขุนิยา ภาสิตํ สุตฺตํ จูฬเวทลฺลนฺติ เวทิตพฺพํฯ มหาเวทลฺลํ (ม. นิ. 1.449 อาทโย) ปน มหาโกฏฺฐิกตฺเถเรน ปุจฺฉิเตน อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ภาสิตํฯ สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตมฺปิ (ม. นิ. 1.89 อาทโย) ภิกฺขูหิ ปุฏฺเฐน เตเนวายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ภาสิตํฯ เอตานิ มชฺฌิมนิกายปริยาปนฺนานิฯ สกฺกปญฺหํ (ที. นิ. 2.344 อาทโย) ปน สกฺเกน ปุฏฺโฐ ภควา อภาสิ, ตญฺจ ทีฆนิกายปริยาปนฺนนฺติ เวทิตพฺพํฯ มหาปุณฺณมสุตฺตมฺปิ (ม. นิ. 3.85 อาทโย) ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ปุณฺณมาย รตฺติยา อญฺญตเรน ภิกฺขุนา ปุฏฺเฐน ภควตา ภาสิตํ, ตํ ปน มชฺฌิมนิกายปริยาปนฺนนฺติ เวทิตพฺพํฯ เวทนฺติ ญาณํฯ ตุฏฺฐินฺติ ยถาภาสิตธมฺมเทสนํ วิทิตฺวา ‘‘สาธุ อยฺเย, สาธาวุโส’’ติอาทินา อพฺภนุโมทนวสปฺปวตฺตํ ปีติโสมนสฺสํฯ ลทฺธา ลทฺธาติ ลภิตฺวา ลภิตฺวา, ปุนปฺปุนํ ลภิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

เอวํ องฺควเสน สกลมฺปิ พุทฺธวจนํ วิภชิตฺวา อิทานิ ธมฺมกฺขนฺธวเสน วิภชิตฺวา กเถตุกาโม อาห ‘‘กถํ ธมฺมกฺขนฺธวเสนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ธมฺมกฺขนฺธวเสนาติ ธมฺมราสิวเสนฯ ทฺวาสีติ สหสฺสานิ พุทฺธโต คณฺหิํ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต คณฺหินฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ พุทฺธโต คณฺหินฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธโต อุคฺคณฺหิํ, ทฺเวสหสฺสาธิกานิ อสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ สตฺถุ สนฺติกา อธิคณฺหินฺติ อตฺโถฯ ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตติ ทฺเว ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ภิกฺขุโต อุคฺคณฺหิํ, ธมฺมเสนาปติอาทีนํ ภิกฺขูนํ สนฺติกา อธิคณฺหิํฯ สาริปุตฺตตฺเถราทีหิ ภาสิตานํ สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตนฺตาทีนํ วเสน หิ ‘‘ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต’’ติ วุตฺตํฯ จตุราสีติ สหสฺสานีติ ตทุภยํ สโมธาเนตฺวา จตุสหสฺสาธิกานิ อสีติ สหสฺสานิฯ เย เม ธมฺมา ปวตฺติโนติ เย ธมฺมา มม ปวตฺติโน ปวตฺตมานา ปคุณา วาจุคฺคตา ชิวฺหคฺเค ปริวตฺตนฺติ, เต ธมฺมา จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ วุตฺตํ โหติฯ เกจิ ปน ‘‘เย อิเม’’ติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา ‘‘เย อิเม ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต ภิกฺขูนญฺจ ปวตฺติโน, เตหิ ปวตฺติตา, เตสฺวาหํ ทฺวาสีติ สหสฺสานิ พุทฺธโต คณฺหิํ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตติ เอวํ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺธํ วทนฺติฯ

เอตฺถ จ สุภสุตฺตํ (ที. นิ. 1.444 อาทโย) โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตญฺจ (ม. นิ. 3.79 อาทโย) ปรินิพฺพุเต ภควติ อานนฺทตฺเถเรน วุตฺตตฺตา จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ อนฺโตคธํ โหติ, น โหตีติ? ตตฺถ ปฏิสมฺภิทาคณฺฐิปเท ตาว อิทํ วุตฺตํ ‘‘สยํ วุตฺตธมฺมกฺขนฺธานํ ภิกฺขุโต คหิเตเยว สงฺคเหตฺวา เอวมาหาติ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ ภควตา ปน ทินฺนนเย ฐตฺวา ภาสิตตฺตา สยํ วุตฺตธมฺมกฺขนฺธานมฺปิ ‘‘พุทฺธโต คณฺหิ’’นฺติ เอตฺถ สงฺคหํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เอวเมตฺถ วตฺตุํ ยุตฺตตรํ วิย ทิสฺสติฯ ภควตาเยว หิ ทินฺนนเย ฐตฺวา สาวกา ธมฺมํ เทเสนฺติฯ เตเนว หิ ตติยสงฺคีติยญฺจ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน ภาสิตมฺปิ กถาวตฺถุปฺปกรณํ พุทฺธภาสิตํ นาม ชาตํ, ตโตเยว จ อตฺตนา ภาสิตมฺปิ สุภสุตฺตาทิ สงฺคีติํ อาโรเปนฺเตน อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ วุตฺตํฯ

เอวํ ปริทีปิตธมฺมกฺขนฺธวเสนาติ โคปกโมคฺคลฺลาเนน พฺราหฺมเณน ‘‘ตฺวํ พหุสฺสุโตติ พุทฺธสาสเน ปากโฏ, กิตฺตกา ธมฺมา เต สตฺถารา ภาสิตา, ตยา ธาริตา’’ติ ปุจฺฉิเต ตสฺส ปฏิวจนํ เทนฺเตน อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน เอวํ ‘‘ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหิ’’นฺติอาทินา ปริทีปิตธมฺมกฺขนฺธานํ วเสนฯ เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตํ สติปฏฺฐานาทิฯ สติปฏฺฐานสุตฺตญฺหิ ‘‘เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.373) จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน อารภิตฺวา เตสํเยว วิภาคทสฺสนวเสน ปวตฺตตฺตา ‘‘เอกานุสนฺธิก’’นฺติ วุจฺจติฯ อเนกานุสนฺธิกนฺติ นานานุสนฺธิกํ ปรินิพฺพานสุตฺตาทิฯ ปรินิพฺพานสุตฺตญฺหิ นานาฐาเนสุ นานาธมฺมเทสนานํ วเสน ปวตฺตตฺตา ‘‘อเนกานุสนฺธิก’’นฺติ วุจฺจติฯ คาถาพนฺเธสุ ปญฺหปุจฺฉนนฺติ –

‘‘กติ ฉินฺเท กติ ชเห, กติ จุตฺตริ ภาวเย;

กติ สงฺคาติโค ภิกฺขุ, ‘โอฆติณฺโณ’ติ วุจฺจตี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.5) –

เอวมาทินยปฺปวตฺตํ ปญฺหปุจฺฉนํ เอโก ธมฺมกฺขนฺโธติ อตฺโถฯ

‘‘ปญฺจ ฉินฺเท ปญฺจ ชเห, ปญฺจ จุตฺตริ ภาวเย;

ปญฺจ สงฺคาติโค ภิกฺขุ, ‘โอฆติณฺโณ’ติ วุจฺจตี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.5) –

เอวมาทินยปฺปวตฺตํ วิสชฺชนนฺติ เวทิตพฺพํฯ ติกทุกภาชนํ นิกฺเขปกณฺฑอฏฺฐกถากณฺฑวเสน เวทิตพฺพํฯ ตสฺมา ‘‘กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา, สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา’’ติ เอวมาทีสุ ติเกสุ กุสลตฺติกสฺส วิภชนวเสน ยํ วุตฺตํ นิกฺเขปกณฺเฑ (ธ. ส. 985-987) –

‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ตีณิ กุสลมูลานิ อโลโภ อโทโส อโมโห, ตํสมฺปยุตฺโต เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, ตํสมุฏฺฐานํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํฯ อิเม ธมฺมา กุสลาฯ

‘‘กตเม ธมฺมา อกุสลา? ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ โทโส โมโห, ตเทกฏฺฐา จ กิเลสา, ตํสมฺปยุตฺโต เวทนากฺขนฺโธ…เป.… มโนกมฺมํฯ อิเม ธมฺมา อกุสลาฯ

‘‘กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจรา อปริยาปนฺนา เวทนากฺขนฺโธ …เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา สพฺพญฺจ รูปํ อสงฺขตา จ ธาตุฯ อิเม ธมฺมา อพฺยากตา’’ติ –

อยเมโก ธมฺมกฺขนฺโธฯ เอวํ เสสตฺติกานมฺปิ เอเกกสฺส ติกสฺส วิภชนํ เอเกโก ธมฺมกฺขนฺโธติ เวทิตพฺพํฯ

ตถา ‘‘เหตู ธมฺมา’’ติ เอวมาทิเกสุ ทุเกสุ เอเกกสฺส ทุกสฺส วิภชนวเสน ยํ วุตฺตํ –

‘‘กตเม ธมฺมา เหตู? ตโย กุสลา เหตู, ตโย อกุสลา เหตู, ตโย อพฺยากตา เหตู’’ติ (ธ. ส. 1059) –

อาทิ, ตตฺถาปิ เอเกกสฺส ทุกสฺส วิภชนํ เอเกโก ธมฺมกฺขนฺโธฯ ปุน อฏฺฐกถากณฺเฑ (ธ. ส. 1384-1386) –

‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? จตูสุ ภูมีสุ กุสลํฯ อิเม ธมฺมา กุสลาฯ กตเม ธมฺมา อกุสลา? ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทาฯ อิเม ธมฺมา อกุสลาฯ กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ รูปญฺจ นิพฺพานญฺจฯ อิเม ธมฺมา อพฺยากตา’’ติ –

เอวมาทินา กุสลตฺติกาทิวิภชนวเสน ปวตฺเตสุ ติกภาชเนสุ เอเกกสฺส ติกสฺส ภาชนํ เอเกโก ธมฺมกฺขนฺโธฯ ตถา –

‘‘กตเม ธมฺมา เหตู? ตโย กุสลา เหตู, ตโย อกุสลา เหตู, ตโย อพฺยากตา เหตู’’ติ (ธ. ส. 1441) –

อาทินยปฺปวตฺเตสุ ทุกภาชเนสุ เอกเมกํ ทุกภาชนํ เอเกโก ธมฺมกฺขนฺโธติ เอวเมตฺถ ติกทุกภาชนวเสน ธมฺมกฺขนฺธวิภาโค เวทิตพฺโพฯ

เอกเมกญฺจ จิตฺตวารภาชนนฺติ เอตฺถ ปน –

‘‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป.… ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหตี’’ติ (ธ. ส. 1) –

เอวมาทินยปฺปวตฺเต จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ เอกเมกํ จิตฺตวารภาชนํ เอเกโก ธมฺมกฺขนฺโธติ คเหตพฺพํฯ เอโก ธมฺมกฺขนฺโธติ เอตฺถ ‘‘เอเกกติกทุกภาชนํ เอกเมกํ จิตฺตวารภาชน’’นฺติ วุตฺตตฺตา เอเกโก ธมฺมกฺขนฺโธติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘เอเกโก’’ติ อวุตฺเตปิ หิ อยมตฺโถ อตฺถโต วิญฺญายมาโนว โหตีติ ‘‘เอโก ธมฺมกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํฯ อตฺถิ วตฺถูติอาทีสุ วตฺถุ นาม สุทินฺนกณฺฑาทิ ฯ มาติกาติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติอาทินา (ปารา. 44) ตสฺมิํ ตสฺมิํ อชฺฌาจาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทํฯ ปทภาชนียนฺติ ตสฺส ตสฺส สิกฺขาปทสฺส ‘‘โย ปนาติ โย ยาทิโส’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ (ปารา. 45) วิภชนํฯ อนฺตราปตฺตีติ ‘‘ปฏิลาตํ อุกฺขิปติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 355) เอวมาทินา สิกฺขาปทนฺตเรสุ ปญฺญตฺตา อาปตฺติฯ อนาปตฺตีติ ‘‘อนาปตฺติ อชานนฺตสฺส อสาทิยนฺตสฺส อุมฺมตฺตกสฺส ขิตฺตจิตฺตสฺส เวทนาฏฺฏสฺส อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติอาทินยปฺปวตฺโต กจฺเฉโทติ ‘‘ทสาหาติกฺกนฺเต อติกฺกนฺตสญฺญี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, ทสาหาติกฺกนฺเต เวมติโก นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, ทสาหาติกฺกนฺเต อนติกฺกนฺตสญฺญี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. 468) เอวมาทินยปฺปวตฺโต ติกปาจิตฺติยติกทุกฺกฏาทิเภโท ติกปริจฺเฉโทฯ

อิทานิ เอวเมตํ อเภทโต รสวเสน เอกวิธนฺติอาทินา ‘‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย…เป.… อิมานิ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติ พุทฺธวจนํ ธมฺมวินยาทิเภเทน ววตฺถเปตฺวา สงฺคายนฺเตน มหากสฺสปปมุเขน วสีคเณน อเนกจฺฉริยปาตุภาวปฏิมณฺฑิตาย สงฺคีติยา อิมสฺส ปิฏกสฺส วินยภาโว มชฺฌิมพุทฺธวจนาทิภาโว จ ววตฺถาปิโตติ ทสฺเสติฯ น เกวลํ อิมเมวิมสฺส ยถาวุตฺตปฺปเภทํ ววตฺถเปตฺวา สงฺคีตํ, อถ โข อญฺญมฺปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น เกวลญฺจ อิมเมวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุทฺทานสงฺคโห ปฐมปาราชิกาทีสุ อาคตานํ วินีตวตฺถุอาทีนํ สงฺเขปโต สงฺคหทสฺสนวเสน ธมฺมสงฺคาหเกหิ กถิตา –

‘‘มกฺกฏี วชฺชิปุตฺตา จ, คิหี นคฺโค จ ติตฺถิยา;

ทาริกุปฺปลวณฺณา จ, พฺยญฺชเนหิปเร ทุเว’’ติฯ (ปารา. 66) –

อาทิกา คาถาโยฯ สีลกฺขนฺธวคฺคมูลปริยายวคฺคาทิวเสน สงฺคโห วคฺคสงฺคโหฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมเปยฺยาลนีลจกฺกเปยฺยาลาทิววตฺถาปนวเสน เปยฺยาลสงฺคโหฯ องฺคุตฺตรนิกายาทีสุ เอกกนิปาตาทิสงฺคโหฯ สํยุตฺตนิกาเย เทวตาสํยุตฺตาทิวเสน สํยุตฺตสงฺคโหฯ มชฺฌิมนิกายาทีสุ มูลปณฺณาสกาทิวเสน ปณฺณาสกสงฺคโหฯ

อสฺส พุทฺธวจนสฺส สงฺคีติปริโยสาเน สาธุการํ ททมานา วิยาติ สมฺพนฺโธฯ สงฺกมฺปีติ อุทฺธํ อุทฺธํ คจฺฉนฺตี สุฏฺฐุ กมฺปิฯ สมฺปกมฺปีติ อุทฺธํ อโธ จ คจฺฉนฺตี สมฺปกมฺปิฯ สมฺปเวธีติ จตูสุ ทิสาสุ คจฺฉนฺตี สุฏฺฐุ ปเวธิฯ อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตานิ อจฺฉริยานิ, ปุปฺผวสฺสเจลุกฺเขปาทีนิ ฯ ยา ปฐมมหาสงฺคีติ ธมฺมสงฺคาหเกหิ มหากสฺสปาทีหิ ปญฺจหิ สเตหิ เยน กตา สงฺคีตา, เตน ปญฺจสตานิ เอติสฺสา อตฺถีติ ‘‘ปญฺจสตา’’ติ จ, เถเรเหว กตตฺตา เถรา มหากสฺสปาทโย เอติสฺสา อตฺถีติ ‘‘เถริกา’’ติ จ โลเก วุจฺจติ, อยํ ปฐมมหาสงฺคีติ นามาติ สมฺพนฺโธฯ

เอวํ ปฐมมหาสงฺคีติํ ทสฺเสตฺวา ยทตฺถํ สา อิธ นิทสฺสิตา, ตํ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมิสฺสา’’ติอาทิมาหฯ อายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน วุตฺตนฺติ ‘‘เตน สมเยนา’’ติอาทิ วกฺขมานํ สพฺพํ นิทานวจนํ วุตฺตํฯ กิมตฺถํ ปเนตฺถ ธมฺมวินยสงฺคเห กถิยมาเน นิทานวจนํ วุตฺตํ, นนุ จ ภควตา ภาสิตวจนสฺเสว สงฺคโห กาตพฺโพติ? วุจฺจเต – เทสนาย ฐิติอสมฺโมสสทฺธเอยฺยภาวสมฺปาทนตฺถํฯ กาลเทสเทสกปริสาปเทเสหิ อุปนิพนฺธิตฺวา ฐปิตา หิ เทสนา จิรฏฺฐิติกา โหติ อสมฺโมสธมฺมา สทฺเธยฺยา จ, เทสกาลกตฺตุเหตุนิมิตฺเตหิ อุปนิพนฺโธ วิย โวหารวินิจฺฉโยฯ เตเนว จ อายสฺมตา มหากสฺสเปน ‘‘ปฐมปาราชิกํ อาวุโส, อุปาลิ, กตฺถ ปญฺญตฺต’’นฺติอาทินา เทสาทิปุจฺฉาสุ กตาสุ ตาสํ วิสชฺชนํ กโรนฺเตน อายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน ‘‘เตน สมเยนา’’ติอาทินา ปฐมปาราชิกสฺส นิทานํ ภาสิตํฯ

อปิจ สาสนสมฺปตฺติปกาสนตฺถํ นิทานวจนํฯ

ญาณกรุณาปริคฺคหิตสพฺพกิริยสฺส หิ ภควโต นตฺถิ นิรตฺถกา ปฏิปตฺติ อตฺตหิตตฺถา วา, ตสฺมา ปเรสํเยวตฺถาย ปวตฺตสพฺพกิริยสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สกลมฺปิ กายวจีมโนกมฺมํ ยถาปวตฺตํ วุจฺจมานํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺตานํ อนุสาสนฏฺเฐน สาสนํ, น กพฺพรจนาฯ ตยิทํ สตฺถุรจิตํ กาลเทสเทสกปริสาปเทเสหิ สทฺธิํ ตตฺถ ตตฺถ นิทานวจเนหิ ยถารหํ ปกาสียติฯ

อปิจ สตฺถุโน ปมาณภาวปฺปกาสเนน สาสนสฺส ปมาณภาวทสฺสนตฺถํ นิทานวจนํ, ตญฺจสฺส ปมาณภาวทสฺสนํ ‘‘พุทฺโธ ภควา’’ติ อิมินา ปททฺวเยน วิภาวิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ พุทฺโธติ หิ อิมินา ตถาคตสฺส อนญฺญสาธารณสุปริสุทฺธญาณาทิคุณวิเสสโยคปริทีปเนน, ภควาติ จ อิมินา ราคโทสโมหาทิสพฺพกิเลสมลทุจฺจริตาทิโทสปฺปหานทีปเนน, ตโต เอว จ สพฺพสตฺตุตฺตมภาวทีปเนน อยมตฺโถ สพฺพถา ปกาสิโต โหตีติ อิทเมตฺถ นิทานวจนปฺปโยชนสฺส มุขมตฺตนิทสฺสนํฯ

ตตฺรายํ อาจริยปรมฺปราติ ตสฺมิํ ชมฺพุทีเป อยํ อาจริยานํ ปรมฺปรา ปเวณี ปฏิปาฏิฯ อุปาลิ ทาสโกติอาทีสุ อุปาลิตฺเถโร ปากโฏเยว, ทาสกตฺเถราทโย ปน เอวํ เวทิตพฺพา ฯ เวสาลิยํ กิร เอโก ทาสโก นาม พฺราหฺมณมาณโว ติณฺณํ อนฺเตวาสิกสตานํ เชฏฺฐนฺเตวาสิโก หุตฺวา อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺโต ทฺวาทสวสฺสิโกเยว ติณฺณํ เวทานํ ปารคู อโหสิฯ โส เอกทิวสํ อนฺเตวาสิกปริวุโต ธมฺมวินยํ สงฺคายิตฺวา วาลิการาเม นิวสนฺตํ อายสฺมนฺตํ อุปาลิตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน เวเทสุ สพฺพานิ คณฺฐิฏฺฐานานิ เถรํ ปุจฺฉิฯ เถโรปิ สพฺพํ พฺยากริตฺวา สยมฺปิ เอกํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต นามํ สนฺธาย อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ ‘‘เอกธมฺโม โข, มาณว, สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนุปตติ, สพฺเพปิ, มาณว, ธมฺมา เอกธมฺมสฺมิํ โอสรนฺติ, กตโม นุ โข โส, มาณวก, ธมฺโม’’ติฯ โสปิ โข มาณโว ปญฺหสฺส อตฺถํ อชานนฺโต ‘‘กิมิทํ โภ ปพฺพชิตา’’ติ อาหฯ พุทฺธมนฺโตยํ มาณวาติฯ สกฺกา ปนายํ โภ มยฺหมฺปิ ทาตุนฺติฯ สกฺกา, มาณว, อมฺเหหิ คหิตปพฺพชฺชํ คณฺหนฺตสฺส ทาตุนฺติฯ

‘‘สาธุ โข โภ ปพฺพชิตา’’ติ มาณโว สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน มาตรํ ปิตรํ อาจริยญฺจ อนุชานาเปตฺวา ตีหิ อนฺเตวาสิกสเตหิ สทฺธิํ เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ปริปุณฺณวีสติวสฺโส อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เถโร ตํ ธุรํ กตฺวา ขีณาสวสหสฺสสฺส ปิฏกตฺตยํ วาเจสิฯ

โสณโก ปน ทาสกตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริโกฯ โส กิร กาสีสุ เอกสฺส วาณิชกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา ปญฺจทสวสฺสุทฺเทสิโก เอกํ สมยํ มาตาปิตูหิ สทฺธิํ วาณิชฺชาย คิริพฺพชํ คโตฯ ตโต ปญฺจปญฺญาสทารเกหิ สทฺธิํ เวฬุวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทาสกตฺเถรํ สปริสํ ทิสฺวา อติวิย ปสนฺโน ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา เถเรน มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา ‘‘ปพฺพชาหี’’ติ วุตฺโต มาตาปิตุสนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา เตสุ อนิจฺฉนฺเตสุ ฉินฺนภตฺโต หุตฺวา มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา ปญฺจปญฺญาสาย ทารเกหิ สทฺธิํ เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตํ เถโร สกลํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาเปสิฯ โสปิ คณปาโมกฺโข หุตฺวา พหูนํ ธมฺมวินยํ วาเจสิฯ

สิคฺควตฺเถโร ปน โสณกตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริโก อโหสิฯ โส กิร ปาฏลิปุตฺเต สิคฺคโว นาม อมจฺจปุตฺโต หุตฺวา ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเกสุ ตีสุ ปาสาเทสุ สมฺปตฺติํ อนุภวมาโน เอกทิวสํ อตฺตโน สหาเยน จณฺฑวชฺชินา เสฏฺฐิปุตฺเตน สทฺธิํ สปริวาโร กุกฺกุฏารามํ คนฺตฺวา ตตฺถ โสณกตฺเถรํ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา อตฺตนา สทฺธิํ อนาลปนฺตํ ญตฺวา คนฺตฺวา ตํ การณํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขูหิ ‘‘สมาปตฺติํ สมาปนฺนา นาลปนฺตี’’ติ วุตฺโต ‘‘กถํ, ภนฺเต, สมาปตฺติโต วุฏฺฐหนฺตี’’ติ ปุน ปุจฺฉิตฺวา เตหิ จ ภิกฺขูหิ ‘‘สตฺถุโน เจว สงฺฆสฺส จ ปกฺโกสนาย ยถาปริจฺฉินฺนกาลโต อายุสงฺขยา จ วุฏฺฐหนฺตี’’ติ วตฺวา ตสฺส สปริวารสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา สงฺฆสฺส วจเนน นิโรธา วุฏฺฐาปิตํ โสณกตฺเถรํ ทิสฺวา ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, มยา สทฺธิํ นาลปิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เถเรน ‘‘ภุญฺชิตพฺพกํ กุมาร ภุญฺชิมฺหา’’ติ วุตฺเต ‘‘สกฺกา นุ โข, ภนฺเต, อมฺเหหิปิ ตํ โภเชตุ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สกฺกา, กุมาร, อมฺหาทิเส กตฺวา โภเชตุ’’นฺติ วุตฺเต ตมตฺถํ มาตาปิตูนํ อาโรเจตฺวา เตหิ อนุญฺญาโต อตฺตโน สหาเยน จณฺฑวชฺชินา เตหิ จ ปญฺจหิ ปุริสสเตหิ สทฺธิํ โสณกตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺโน อโหสิฯ

ตตฺถ สิคฺคโว จ จณฺฑวชฺชี จ ทฺเว อุปชฺฌายสฺเสว สนฺติเก ธมฺมวินยํ ปริยาปุณิตฺวา อปรภาเค ฉฬภิญฺญา อเหสุํฯ

ติสฺสสฺส ปน โมคฺคลิปุตฺตสฺส อนุปุพฺพกถา ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ วิชิตาวิโนติ วิชิตสพฺพกิเลสปฏิปกฺขตฺตา วิชิตวนฺโตฯ ปรมฺปรายาติ ปฏิปาฏิยา, อนุกฺกเมนาติ วุตฺตํ โหติฯ ชมฺพุสิริวฺหเยติ ชมฺพุสทิสนาเม, ชมฺพุนามเกติ วุตฺตํ โหติฯ มหนฺเตน หิ ชมฺพุรุกฺเขน อภิลกฺขิตตฺตา ทีโปปิ ‘‘ชมฺพู’’ติ วุจฺจติฯ อจฺฉิชฺชมานํ อวินสฺสมานํ กตฺวาฯ

วินยวํสนฺติอาทีหิ ตีหิ วินยปาฬิเยว กถิตา ปริยายวจนตฺตาฯ ปกตญฺญุตนฺติ เวยฺยตฺติยํ, ปฏุภาวนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ธุรคฺคาโห อโหสีติ ปธานคฺคาหี อโหสิ, สพฺเพสํ ปาโมกฺโข หุตฺวา คณฺหีติ วุตฺตํ โหติฯ ภิกฺขูนํ สมุทาโย สมูโห ภิกฺขุสมุทาโย, สมณคโณติ อตฺโถฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ

ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนา

‘‘ยทา นิพฺพายิํสู’’ติ สมฺพนฺโธฯ โชตยิตฺวา จ สพฺพธีติ ตเมว สทฺธมฺมํ สพฺพตฺถ ปกาสยิตฺวาฯ ‘‘ชุติมนฺโต’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน ‘‘ชุตีมนฺโต’’ติ วุตฺตํ, ปญฺญาโชติสมฺปนฺนาติ อตฺโถ, เตชวนฺโตติ วา, มหานุภาวาติ วุตฺตํ โหติฯ นิพฺพายิํสูติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิํสุฯ ปหีนสพฺพกิเลสตฺตา นตฺถิ เอเตสํ กตฺถจิ อาลโย ตณฺหาติ อนาลยา, วีตราคาติ วุตฺตํ โหติฯ

วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควตีติ วสฺสสตํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ วสฺสสตปรินิพฺพุโต, ภควา, ตสฺมิํ ปรินิพฺพานโต วสฺสสเต อติกฺกนฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ เวสาลิกาติ เวสาลีนิวาสิโนฯ วชฺชิปุตฺตกาติ วชฺชิรฏฺเฐ เวสาลิยํ กุลานํ ปุตฺตาฯ กปฺปติ สิงฺคีโลณกปฺโปติ สิงฺเคน โลณํ ปริหริตฺวา ปริหริตฺวา อโลณกปิณฺฑปาเตน สทฺธิํ ภุญฺชิตุํ กปฺปติ, น สนฺนิธิํ กโรตีติ อธิปฺปาโยฯ