อาคตาคมตกฺเกสุ , สทฺทสตฺถนยญฺญุสุ;

ยสฺสนฺเตวาสิภิกฺขูสุ, สาสนํ สุปฺปติฏฺฐิตํฯ

วินยฏฺฐกถายาหํ, ลีนสารตฺถทีปนิํ;

กริสฺสามิ สุวิญฺเญยฺยํ, ปริปุณฺณมนากุลํฯ

โปราเณหิ กตํ ยํ ตุ, ลีนตฺถสฺส ปกาสนํ;

น ตํ สพฺพตฺถ ภิกฺขูนํ, อตฺถํ สาเธติ สพฺพโสฯ

ทุวิญฺเญยฺยสภาวาย, สีหฬาย นิรุตฺติยา;

คณฺฐิปเทสฺวเนเกสุ, ลิขิตํ กิญฺจิ กตฺถจิฯ

มาคธิกาย ภาสาย, อารภิตฺวาปิ เกนจิ;

ภาสนฺตเรหิ สมฺมิสฺสํ, ลิขิตํ กิญฺจิเทว จฯ

อสารคนฺถภาโรปิ, ตตฺเถว พหุ ทิสฺสติ;

อากุลญฺจ กตํ ยตฺถ, สุวิญฺเญยฺยมฺปิ อตฺถโตฯ

ตโต อปริปุณฺเณน, ตาทิเสเนตฺถ สพฺพโส;

กถมตฺถํ วิชานนฺติ, นานาเทสนิวาสิโนฯ

ภาสนฺตรํ ตโต หิตฺวา, สารมาทาย สพฺพโส;

อนากุลํ กริสฺสามิ, ปริปุณฺณวินิจฺฉยนฺติฯ

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา

วินยสํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยํ นมสฺสิตุกาโม ตสฺส วิสิฏฺฐคุณโยคสนฺทสฺสนตฺถํ ‘‘โย กปฺปโกฏีหิปี’’ติอาทิมาหฯ วิสิฏฺฐคุณโยเคน หิ วนฺทนารหภาโว, วนฺทนารเห จ กตา วนฺทนา ยถาธิปฺเปตมตฺถํ สาเธติฯ เอตฺถ จ สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปณามกรณปฺปโยชนํ ตตฺถ ตตฺถ พหุธา ปปญฺเจนฺติ อาจริยาฯ ตถา หิ วณฺณยนฺติ –

‘‘สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยวนฺทนา สํวณฺเณตพฺพสฺส ธมฺมสฺส ปภวนิสฺสยวิสุทฺธิปฏิเวทนตฺถํ, ตํ ปน ธมฺมสํวณฺณนาสุ วิญฺญูนํ พหุมานุปฺปาทนตฺถํ, ตํ สมฺมเทว เตสํ อุคฺคหณธารณาทิกฺกมลทฺธพฺพาย สมฺมาปฏิปตฺติยา สพฺพหิตสุขนิปฺผาทนตฺถํฯ

อถ วา มงฺคลภาวโต , สพฺพกิริยาสุ ปุพฺพกิจฺจภาวโต, ปณฺฑิเตหิ สมาจริตภาวโต, อายติํ ปเรสํ ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชนโต จ สํวณฺณนายํ รตนตฺตยปณามกิริยา’’ติฯ

มยํ ปน อิธาธิปฺเปตเมว ปโยชนํ ทสฺสยิสฺสามฯ ตสฺมา สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปณามกรณํ ยถาปฏิญฺญาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิทเมว หิ ปโยชนํ อาจริเยน อิธาธิปฺเปตํฯ ตถา หิ วกฺขติ –

‘‘อิจฺเจวมจฺจนฺตนมสฺสเนยฺยํ ,

นมสฺสมาโน รตนตฺตยํ ยํ;

ปุญฺญาภิสนฺทํ วิปุลํ อลตฺถํ,

ตสฺสานุภาเวน หตนฺตราโย’’ติฯ

รตนตฺตยปณามกรเณน เจตฺถ ยถาปฏิญฺญาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนํ รตนตฺตยปูชาย ปญฺญาปาฏวภาวโต, ตาย ปญฺญาปาฏวญฺจ ราคาทิมลวิธมนโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยสฺมิํ, มหานาม, สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมิํ สมเย ราคปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติ, น โทสปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติ, น โมหปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติ, อุชุคตเมวสฺส ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ โหตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 11.11)ฯ

ตสฺมา รตนตฺตยปูชเนน วิกฺขาลิตมลาย ปญฺญาย ปาฏวสิทฺธิฯ

อถ วา รตนตฺตยปูชนสฺส ปญฺญาปทฏฺฐานสมาธิเหตุตฺตา ปญฺญาปาฏวํฯ วุตฺตญฺหิ ตสฺส สมาธิเหตุตฺตํ –

‘‘เอวํ อุชุคตจิตฺโต โข, มหานาม, อริยสาวโก ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวทํ, ลภติ ธมฺมูปสํหิตํ ปาโมชฺชํ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (อ. นิ. 11.11.)ฯ

สมาธิสฺส จ ปญฺญาย ปทฏฺฐานภาโว วุตฺโตเยว ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 4.99; มิ. ป. 2.1.14)ฯ

ตโต เอวํ ปฏุภูตาย ปญฺญาย ปฏิญฺญามหตฺตกตํ เขทมภิภุยฺย อนนฺตราเยน สํวณฺณนํ สมาปยิสฺสติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถ’’นฺติฯ

อถ วา รตนตฺตยปูชาย อายุวณฺณสุขพลวฑฺฒนโต อนนฺตราเยน ปริสมาปนํ เวทิตพฺพํฯ รตนตฺตยปณาเมน หิ อายุวณฺณสุขพลานิ วฑฺฒนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อภิวาทนสีลิสฺส , นิจฺจํ วุฑฺฒาปจายิโน;

จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺติ, อายุ วณฺโณ สุขํ พล’’นฺติฯ (ธ. ป. 109);

ตโต อายุวณฺณสุขพลวุฑฺฒิยา โหเตว การิยนิฏฺฐานมิติ วุตฺตํ ‘‘อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถ’’นฺติฯ

อถ วา รตนตฺตยคารวสฺส ปฏิภานาปริหานาวหตฺตาฯ อปริหานาวหญฺหิ ตีสุปิ รตเนสุ คารวํฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, อปริหานิยา ธมฺมาฯ กตเม สตฺต? สตฺถุคารวตา ธมฺมคารวตา สงฺฆคารวตา สิกฺขาคารวตา สมาธิคารวตา กลฺยาณมิตฺตตา โสวจสฺสตา’’ติ (อ. นิ. 7.34)ฯ

โหเตว จ ตโต ปฏิภานาปริหาเนน ยถาปฏิญฺญาตปริสมาปนํฯ

อถ วา ปสาทวตฺถูสุ ปูชาย ปุญฺญาติสยภาวโตฯ วุตฺตญฺหิ ตสฺส ปุญฺญาติสยตฺตํ –

‘‘ปูชารเห ปูชยโต, พุทฺเธ ยทิว สาวเก;

ปปญฺจสมติกฺกนฺเต, ติณฺณโสกปริทฺทเวฯ

‘‘เต ตาทิเส ปูชยโต, นิพฺพุเต อกุโตภเย;

น สกฺกา ปุญฺญํ สงฺขาตุํ, อิเมตฺตมปิ เกนจี’’ติฯ (ธ. ป. 195-196; อป. เถร 1.10.1-2);

ปุญฺญาติสโย จ ยถาธิปฺเปตปริสมาปนุปาโยฯ ยถาห –

‘‘เอส เทวมนุสฺสานํ, สพฺพกามทโท นิธิ;

ยํ ยเทวาภิปตฺเถนฺติ, สพฺพเมเตน ลพฺภตี’’ติฯ (ขุ. ปา. 8.10);

อุปาเยสุ จ ปฏิปนฺนสฺส โหเตว การิยนิฏฺฐานํฯ

รตนตฺตยปูชา หิ นิรติสยปุญฺญกฺเขตฺตสํพุทฺธิยา อปริเมยฺยปฺปภโว ปุญฺญาติสโยติ พหุวิธนฺตราเยปิ โลกสนฺนิวาเส อนฺตรายนิพนฺธนสกลสํกิเลสวิทฺธํสนาย ปโหติ, ภยาทิอุปทฺทวญฺจ นิวาเรติฯ ตสฺมา สุวุตฺตํ ‘‘สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปณามกรณํ ยถาปฏิญฺญาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติฯ

เอวํ ปน สปฺปโยชนํ รตนตฺตยวนฺทนํ กตฺตุกาโม ปฐมํ ตาว ภควโต วนฺทนํ กาตุํ ตมฺมูลกตฺตา เสสรตนานํ ‘‘โย กปฺป…เป.… มหาการุณิกสฺส ตสฺสา’’ติ อาหฯ เอตฺถ ปน ยสฺสา เทสนาย สํวณฺณนํ กตฺตุกาโม, สา ยสฺมา กรุณาปฺปธานา, น สุตฺตนฺตเทสนา วิย กรุณาปญฺญาปฺปธานา, นาปิ อภิธมฺมเทสนา วิย ปญฺญาปฺปธานา, ตสฺมา กรุณาปฺปธานเมว ภควโต โถมนํ อารทฺธํฯ เอสา หิ อาจริยสฺส ปกติ, ยทิทํ อารมฺภานุรูปโถมนาฯ เตเนว สุตฺตนฺตเทสนาย สํวณฺณนารมฺเภ ‘‘กรุณาสีตลหทยํ, ปญฺญาปชฺโชตวิหตโมหตม’’นฺติ กรุณาปญฺญาปฺปธานํ, อภิธมฺมเทสนาย สํวณฺณนารมฺเภ ‘‘กรุณา วิย สตฺเตสุ, ปญฺญา ยสฺส มเหสิโน’’ติ ปญฺญาปฺปธานญฺจ โถมนํ อารทฺธํฯ กรุณาปญฺญาปฺปธานา หิ สุตฺตนฺตเทสนา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อาสยานุสยาธิมุตฺติจริยาทิเภทปริจฺฉินฺทนสมตฺถาย ปญฺญาย สตฺเตสุ จ มหากรุณาย ตตฺถ สาติสยปฺปวตฺติโตฯ สุตฺตนฺตเทสนาย หิ มหากรุณาสมาปตฺติพหุโล เวเนยฺยสนฺตาเนสุ ตทชฺฌาสยานุโลเมน คมฺภีรมตฺถปทํ ปติฏฺฐาเปสิฯ อภิธมฺมเทสนา จ เกวลํ ปญฺญาปฺปธานา ปรมตฺถธมฺมานํ ยถาสภาวปฏิเวธสมตฺถาย ปญฺญาย ตตฺถ สาติสยปฺปวตฺติโตฯ

วินยเทสนา ปน อาสยาทินิรเปกฺขํ เกวลํ กรุณาย ปากติกสตฺเตนปิ อโสตพฺพารหํ สุณนฺโต อปุจฺฉิตพฺพารหํ ปุจฺฉนฺโต อวตฺตพฺพารหญฺจ วทนฺโต ภควา สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสีติ กรุณาปฺปธานาฯ ตถา หิ อุกฺกํสปริยนฺตคตหิโรตฺตปฺโปปิ ภควา โลกิยสาธุชเนหิปิ ปริหริตพฺพานิ ‘‘สิขรณีสี’’ติอาทีนิ วจนานิ ยถาปราธญฺจ ครหวจนานิ วินยปิฏกเทสนาย มหากรุณาสญฺโจทิตมานโส มหาปริสมชฺเฌ อภาสิ, ตํตํสิกฺขาปทปญฺญตฺติการณาเปกฺขาย เวรญฺชาทีสุ สารีริกญฺจ เขทมนุโภสิฯ

ตสฺมา กิญฺจาปิ ภูมนฺตรปจฺจยาการสมยนฺตรกถานํ วิย วินยปญฺญตฺติยาปิ สมุฏฺฐาปิกา ปญฺญา อนญฺญสาธารณตาย อติสยกิจฺจวตี, กรุณาย กิจฺจํ ปน ตโตปิ อธิกนฺติ กรุณาปฺปธานา วินยเทสนาฯ กรุณาพฺยาปาราธิกตาย หิ เทสนาย กรุณาปฺปธานตาฯ ตสฺมา อารมฺภานุรูปํ กรุณาปฺปธานเมว เอตฺถ โถมนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

กรุณาคฺคหเณน จ อปริเมยฺยปฺปภาวา สพฺเพปิ พุทฺธคุณา สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพา ตํมูลกตฺตา เสสพุทฺธคุณานํฯ มหากรุณาย วา ฉสุ อสาธารณญาเณสุ อญฺญตรตฺตา ตํสหจริตเสสาสาธารณญาณานมฺปิ คหณสพฺภาวโต สพฺเพปิ พุทฺธคุณา นยโต ทสฺสิตาว โหนฺติฯ เอโสเยว หิ นิรวเสสโต พุทฺธคุณานํ ทสฺสนุปาโย ยทิทํ นยคฺคาโหฯ อญฺญถา โก นาม สมตฺโถ ภควโต คุเณ อนุปทํ นิรวเสสโต ทสฺเสตุํฯ เตเนวาห –

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,

กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.304; 3.141; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.425);

เตเนว จ อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรนปิ พุทฺธคุณปริจฺเฉทนํ ปติอนุยุตฺเตน ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อปิจ เม, ภนฺเต, ธมฺมนฺวโย วิทิโต’’ติ (ที. นิ. 2.146) วุตฺตํฯ ตสฺมา ‘‘โย กปฺปโกฏีหิปี’’ติอาทินา กรุณามุเขน สงฺเขปโต สกลสพฺพญฺญุคุเณหิ ภควนฺตํ อภิตฺถวีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อยเมตฺถ สมุทายตฺโถฯ

อยํ ปน อวยวตฺโถ – โยติ อนิยมวจนํฯ ตสฺส ‘‘นาโถ’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ‘‘กปฺปโกฏีหิปี’’ติอาทินา ปน ยาย กรุณาย โส ‘‘มหาการุณิโก’’ติ วุจฺจติ, ตสฺสา วเสน กปฺปโกฏิคณนายปิ อปฺปเมยฺยํ กาลํ โลกหิตตฺถาย อติทุกฺกรํ กโรนฺตสฺส ภควโต ทุกฺขานุภวนํ ทสฺเสติฯ กรุณาย พเลเนว หิ โส ภควา หตฺถคตมฺปิ นิพฺพานํ ปหาย สํสารปงฺเก นิมุคฺคํ สตฺตนิกายํ ตโต สมุทฺธรณตฺถํ จินฺเตตุมฺปิ อสกฺกุเณยฺยํ นยนชีวิตปุตฺตภริยทานาทิกํ อติทุกฺกรมกาสิฯ

กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺยํ กาลนฺติ กปฺปโกฏิคณนายปิ ‘‘เอตฺตกา กปฺปโกฏิโย’’ติ ปเมตุํ อสกฺกุเณยฺยํ กาลํ, กปฺปโกฏิคณนวเสนปิ ปริจฺฉินฺทิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา อปริจฺฉินฺนานิ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานีติ วุตฺตํ โหติฯ กปฺปโกฏิวเสเนว หิ โส กาโล อปฺปเมยฺโย, อสงฺเขฺยยฺยวเสน ปน ปริจฺฉินฺโนเยวฯ ‘‘กปฺปโกฏีหิปี’’ติ อปิสทฺโท กปฺปโกฏิวเสนปิ ตาว ปเมตุํ น สกฺกา, ปเคว วสฺสคณนายาติ ทสฺเสติฯ ‘‘อปฺปเมยฺยํ กาล’’นฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ ‘‘มาสมธีเต, ทิวสํ จรตี’’ติอาทีสุ วิยฯ กโรนฺโต อติทุกฺกรานีติ ปญฺจมหาปริจฺจาคาทีนิ อติทุกฺกรานิ กโรนฺโตฯ เอวมติทุกฺกรานิ กโรนฺโต กิํ วินฺทีติ เจ? เขทํ คโต, กายิกํ เขทมุปคโต, ปริสฺสมํ ปตฺโตติ อตฺโถ, ทุกฺขมนุภวีติ วุตฺตํ โหติฯ ทุกฺขญฺหิ ขิชฺชติ สหิตุมสกฺกุเณยฺยนฺติ ‘‘เขโท’’ติ วุจฺจติฯ โลกหิตายาติ ‘‘อนมตคฺเค สํสาเร วฏฺฏทุกฺเขน อจฺจนฺตปีฬิตํ สตฺตโลกํ ตมฺหา ทุกฺขโต โมเจตฺวา นิพฺพานสุขภาคิยํ กริสฺสามี’’ติ เอวํ สตฺตโลกสฺส หิตกรณตฺถายาติ อตฺโถฯ อสฺส จ ‘‘อติทุกฺกรานิ กโรนฺโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ โลกหิตาย เขทํ คโตติ โยชนายปิ นตฺถิ โทโสฯ มหาคณฺฐิปเทปิ หิ ‘‘อติทุกฺกรานิ กโรนฺโต เขทํ คโต, กิมตฺถนฺติ เจ? โลกหิตายา’’ติ วุตฺตํฯ

ยํ ปน เอวํ โยชนํ อสมฺภาเวนฺเตน เกนจิ วุตฺตํ ‘‘น หิ ภควา โลกหิตาย สํสารทุกฺขมนุภวติฯ น หิ กสฺสจิ ทุกฺขานุภวนํ โลกสฺส อุปการํ อาวหตี’’ติ, ตํ ตสฺส มติมตฺตํฯ เอวํ โยชนายปิ อติทุกฺกรานิ กโรนฺตสฺส ภควโต ทุกฺขานุภวนํ โลกหิตกรณตฺถายาติ อยมตฺโถ วิญฺญายติ, น ตุ ทุกฺขานุภวเนเนว โลกหิตสิทฺธีติฯ ปฐมํ วุตฺตโยชนายปิ หิ น ทุกฺกรกรณมตฺเตน โลกหิตสิทฺธิฯ น หิ ทุกฺกรํ กโรนฺโต กญฺจิ สตฺตํ มคฺคผลาทีสุ ปติฏฺฐาเปติ, อถ โข ตาทิสํ อติทุกฺกรํ กตฺวา สพฺพญฺญุภาวํ สจฺฉิกตฺวา นิยฺยานิกธมฺมเทสนาย มคฺคผลาทีสุ สตฺเต ปติฏฺฐาเปนฺโต โลกสฺส หิตํ สาเธติฯ

กามญฺเจตฺถ สตฺตสงฺขารภาชนวเสน ติวิโธ โลโก, หิตกรณสฺส ปน อธิปฺเปตตฺตา ตํวิสยสฺเสว สตฺตโลกสฺส วเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ โส หิ โลกียนฺติ เอตฺถ ปุญฺญปาปานิ ตํวิปาโก จาติ ‘‘โลโก’’ติ วุจฺจติฯ กตฺถจิ ปน ‘‘สนรามรโลกครุ’’นฺติอาทีสุ สมูหตฺโถปิ โลกสทฺโท สมุทายวเสน โลกียติ ปญฺญาปียตีติฯ

ยํ ปเนตฺถ เกนจิ วุตฺตํ ‘‘อิมินา สตฺตโลกญฺจ ชาติโลกญฺจ สงฺคณฺหาติ, ตสฺมา ตสฺส สตฺตโลกสฺส อิธโลกปรโลกหิตํ, อติกฺกนฺตปรโลกานํ วา อุจฺฉินฺนโลกสมุทยานํ อิธ ชาติโลเก โอกาสโลเก วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสงฺขาตญฺจ หิตํ สมฺปิณฺเฑตฺวา โลกสฺส, โลกานํ, โลเก วา หิตนฺติ สรูเปกเสสํ กตฺวา โลกหิตมิจฺเจวาหา’’ติ, น ตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสงฺขอาตหิตสฺสปิ สตฺตโลกวิสยตฺตา, สตฺตโลกคฺคหเณเนว อุจฺฉินฺนมูลานํ ขีณาสวานมฺปิ สงฺคหิตตฺตาฯ

สพฺพตฺถ ‘‘เกนจี’’ติ วุตฺเต ‘‘วชิรพุทฺธิฏีกากาเรนา’’ติ คเหตพฺพํฯ ‘‘มหาคณฺฐิปเท’’ติ วา ‘‘มชฺฌิมคณฺฐิปเท’’ติ วา ‘‘จูฬคณฺฐิปเท’’ติ วา วุตฺเต ‘‘สีหฬคณฺฐิปเทสู’’ติ คเหตพฺพํฯ เกวลํ ‘‘คณฺฐิปเท’’ติ วุตฺเต ‘‘มาคธภาสาย ลิขิเต คณฺฐิปเท’’ติ คเหตพฺพํฯ

นาโถติ โลกปฏิสรโณ, โลกสามี โลกนายโกติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา หิ สพฺพานตฺถปอหารปุพฺพงฺคมาย นิรวเสสหิตสุขวิธานตปฺปราย นิรติสยาย ปโยคสมฺปตฺติยา สเทวมนุสฺสาย ปชาย อจฺจนฺตุปการิตาย อปริมิตนิรุปมปฺปภาวคุณวิเสสสมงฺคิตาย จ สพฺพสตฺตุตฺตโม ภควา อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ เอกปฏิสรโณ ปติฏฺฐาฯ อถ วา นาถตีติ นาโถ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ เมตฺตายนวเสน อาสีสติ ปตฺเถตีติ อตฺโถฯ อถ วา นาถติ เวเนยฺยคเต กิเลเส อุปตาเปตีติ อตฺโถ, นาถตีติ วา ยาจตีติ อตฺโถฯ ภควา หิ ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเลน กาลํ อตฺตสมฺปตฺติํ ปจฺจเวกฺเขยฺยา’’ติอาทินา (อ. นิ. 8.7) สตฺตานํ ตํ ตํ หิตปฏิปตฺติํ ยาจิตฺวาปิ กรุณาย สมุสฺสาหิโต เต ตตฺถ นิโยเชติฯ ปรเมน วา จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต สพฺพสตฺเต อีสติ อภิภวตีติ ปรมิสฺสโร ภควา ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติฯ สพฺโพปิ จายมตฺโถ สทฺทสตฺถานุสารโต เวทิตพฺโพฯ

มหาการุณิกสฺสาติ โย กรุณาย กมฺปิตหทยตฺตา โลกหิตตฺถํ อติทุกฺกรกิริยาย อเนกปฺปการํ ตาทิสํ สํสารทุกฺขมนุภวิตฺวา อาคโต, ตสฺส มหาการุณิกสฺสาติ อตฺโถฯ

ตตฺถ กิรตีติ กรุณา, ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ อปเนตีติ อตฺโถฯ ทุกฺขิเตสุ วา กิรียติ ปสารียตีติ กรุณาฯ อถ วา กิณาตีติ กรุณา, ปรทุกฺเข สติ การุณิกํ หิํสติ วิพาเธติ, วินาเสติ วา ปรสฺส ทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ กมฺปนํ หทยเขทํ กโรตีติ วา กรุณาฯ อถ วา กมิติ สุขํ, ตํ รุนฺธตีติ กรุณาฯ เอสา หิ ปรทุกฺขาปนยนกามตาลกฺขณา อตฺตสุขนิรเปกฺขตาย การุณิกานํ สุขํ รุนฺธติ วิพาเธตีติฯ กรุณาย นิยุตฺโตติ การุณิโก ยถา ‘‘โทวาริโก’’ติฯ ยถา หิ ทฺวารฏฺฐานโต อญฺญตฺถ วตฺตมาโนปิ ทฺวารปฏิพทฺธชีวิโก ปุริโส ทฺวารานติวตฺตวุตฺติตาย ทฺวาเร นิยุตฺโตติ ‘‘โทวาริโก’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ภควา เมตฺตาทิวเสน กรุณาวิหารโต อญฺญตฺถ วตฺตมาโนปิ กรุณานติวตฺตวุตฺติตาย กรุณาย นิยุตฺโตติ ‘‘การุณิโก’’ติ วุจฺจติฯ มหาภินีหารโต ปฏฺฐาย หิ ยาว มหาปรินิพฺพานา โลกหิตตฺถเมว โลกนาถา ติฏฺฐนฺติฯ มหนฺโต การุณิโกติ มหาการุณิโกฯ สติปิ ภควโต ตทญฺญคุณานมฺปิ วเสน มหนฺตภาเว การุณิกสทฺทสนฺนิธาเนน วุตฺตตฺตา กรุณาวเสเนตฺถ มหนฺตภาโว เวทิตพฺโพ ยถา ‘‘มหาเวยฺยากรโณ’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘มหาการุณิกสฺสา’’ติ อิมินา ปเทน ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน สตฺถุ มหากรุณา วุตฺตา โหติฯ

อถ วา กรุณา กรุณายนํ สีลํ ปกติ เอตสฺสาติ การุณิโก, ปถวีผสฺสาทโย วิย กกฺขฬผุสนาทิสภาวา กรุณายนสภาโว สภาวภูตกรุโณติ อตฺโถฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ อถ วา มหาวิสยตาย มหานุภาวตาย มหาพลตาย จ มหตี กรุณาติ มหากรุณาฯ ภควโต หิ กรุณา นิรวเสเสสุ สตฺเตสุ ปวตฺตติ, ปวตฺตมานา จ อนญฺญสาธารณา ปวตฺตติ, ทิฏฺฐธมฺมิกาทิเภทญฺจ มหนฺตเมว สตฺตานํ หิตสุขํ เอกนฺตโต นิปฺผาเทติ, มหากรุณาย นิยุตฺโตติ มหาการุณิโกติ สพฺพํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อถ วา มหตี ปสตฺถา กรุณา อสฺส อตฺถีติ มหาการุณิโกฯ ปูชาวจโน เหตฺถ มหนฺตสทฺโท ‘‘มหาปุริโส’’ติอาทีสุ วิยฯ ปสตฺถา จ ภควโต กรุณา มหากรุณาสมาปตฺติวเสนปิ ปวตฺติโต อนญฺญสาธารณตฺตาติฯ

เอวํ กรุณามุเขน สงฺเขปโต สกลสพฺพญฺญุคุเณหิ ภควนฺตํ โถเมตฺวา อิทานิ สทฺธมฺมํ โถเมตุํ ‘‘อสมฺพุธ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อสมฺพุธนฺติ ปุพฺพกาลกิริยานิทฺเทโส, ตสฺส อสมฺพุชฺฌนฺโต อปฺปฏิวิชฺฌนฺโตติ อตฺโถ, ยถาสภาวํ อปฺปฏิวิชฺฌนโตติ วุตฺตํ โหติฯ เหตุอตฺโถ เหตฺถ อนฺตสทฺโท ‘‘ปฐนฺโต นิสีทตี’’ติอาทีสุ วิยฯ ยนฺติ ปุพฺพกาลกิริยาย อนิยมโต กมฺมนิทฺเทโสฯ พุทฺธนิเสวิตนฺติ ตสฺส วิเสสนํฯ ตตฺถ พุทฺธสทฺทสฺส ตาว ‘‘พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ’’ติอาทินา (มหานิ. 192) นิทฺเทสนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อถ วา สวาสนาย อญฺญาณนิทฺทาย อจฺจนฺตวิคมโต, พุทฺธิยา วา วิกสิตภาวโต พุทฺธวาติ พุทฺโธ ชาครณวิกสนตฺถวเสนฯ อถ วา กสฺสจิปิ เญยฺยธมฺมสฺส อนวพุทฺธสฺส อภาเวน เญยฺยวิเสสสฺส กมฺมภาเวน อคฺคหณโต กมฺมวจนิจฺฉาย อภาเวน อวคมนตฺถวเสเนว กตฺตุนิทฺเทโส ลพฺภตีติ พุทฺธวาติ พุทฺโธฯ อตฺถโต ปน ปารมิตาปริภาวิโต สยมฺภูญาเณน สห วาสนาย วิหตวิทฺธํสิตนิรวเสสกิเลโส มหากรุณาสพฺพญฺญุตญฺญาณาทิอปริเมยฺยคุณคณาธาโร ขนฺธสนฺตาโน พุทฺโธฯ ยถาห ‘‘พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาว’’นฺติ (มหานิ. 192; จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส 97; ปฏิ. ม. 1.161)ฯ เตน เอวํ นิรุปมปฺปภาเวน พุทฺเธน นิเสวิตํ โคจราเสวนาภาวนาเสวนาหิ ยถารหํ นิเสวิตํ อนุภูตนฺติ อตฺโถฯ

ตตฺถ นิพฺพานํ โคจราเสวนาวเสเนว นิเสวิตํ, มคฺโค ปน อตฺตนา ภาวิโต จ ภาวนาเสวนาวเสน เสวิโต, ปเรหิ อุปฺปาทิตานิ ปน มคฺคผลานิ เจโตปริยญาณาทินา ยทา ปริชานาติ, อตฺตนา อุปฺปาทิตานิ วา ปจฺจเวกฺขณญาเณน ปริจฺฉินฺทติ, ตทา โคจราเสวนาวเสนปิ เสวิตานิ โหนฺติเยวฯ เอตฺถ จ ปริยตฺติธมฺมสฺสปิ ปริยายโต ธมฺมคฺคหเณน คหเณ สติ โสปิ เทสนาสมฺมสนญาณโคจรตาย โคจราเสวนาย เสวิโตติ สกฺกา คเหตุํฯ ‘‘อภิธมฺมนยสมุทฺทํ อธิคจฺฉติ, ตีณิ ปิฏกานิ สมฺมสี’’ติ จ อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา ปริยตฺติธมฺมสฺสปิ สจฺฉิกิริยาย สมฺมสนปริยาโย ลพฺภตีติ ยํ อสมฺพุธํ อสมฺพุชฺฌนฺโต อสจฺฉิกโรนฺโตติ อตฺถสมฺภวโต โสปิ อิธ วุตฺโต เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตมฺปิ จ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต ภวาภวํ คจฺฉติ, ปริญฺญาตธมฺมวินโย ปน ตทตฺถปฏิปตฺติยา สมฺมาปฏิปนฺโน น จิรสฺเสว ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘โย อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย, อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ;

ปหาย ชาติสํสารํ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี’’ติฯ (ที. นิ. 2.185; สํ. นิ. 1.185);

เอตฺถ จ กิญฺจาปิ มคฺคผลนิพฺพานานิ ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวเกหิปิ โคจราเสวนาทินา เสวิตานิ โหนฺติ, ตถาปิ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน ‘‘พุทฺธนิเสวิต’’นฺติ วุตฺตํฯ เกนจิ ปน พุทฺธสทฺทสฺส สามญฺญโต พุทฺธานุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ เอตฺเถว สงฺคโห วุตฺโตฯ

ภวาภวนฺติ อปรกาลกิริยาย กมฺมนิทฺเทโส, ภวโต ภวนฺติ อตฺโถฯ อถ วา ภวาภวนฺติ สุคติทุคฺคติวเสน หีนปณีตวเสน จ ขุทฺทกํ มหนฺตญฺจ ภวนฺติ อตฺโถฯ วุทฺธตฺโถปิ หิ อ-กาโร ทิสฺสติ ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติอาทีสุ วิยฯ ตสฺมา อภโวติ มหาภโว วุจฺจติฯ อถ วา ภโวติ วุทฺธิ, อภโวติ หานิฯ ภโวติ วา สสฺสตทิฏฺฐิ, อภโวติ อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ วุตฺตปฺปกาโร ภโว จ อภโว จ ภวาภโวฯ ตํ ภวาภวํฯ คจฺฉตีติ อปรกาลกิริยานิทฺเทโสฯ ชีวโลโกติ สตฺตโลโกฯ ชีวคฺคหเณน หิ สงฺขารภาชนโลกํ นิวตฺเตติ ตสฺส ภวาภวคมนาสมฺภวโตฯ นโม อตฺถูติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ

อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสิโนติ ธมฺมวิเสสนํฯ ตตฺถ อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชาฯ ปูเรตุํ อยุตฺตฏฺเฐน กายทุจฺจริตาทิ อวินฺทิยํ นาม, อลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตพฺพิปรีตโต กายสุจริตาทิ วินฺทิยํ นาม, ตํ วินฺทิยํ น วินฺทตีติ วา อวิชฺชา, ขนฺธานํ ราสฏฺฐํ, อายตนานํ อายตนฏฺฐํ, ธาตูนํ สุญฺญตฏฺฐํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฏฺฐํ, สจฺจานํ ตถฏฺฐํ อวิทิตํ กโรตีติ วา อวิชฺชา, ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติปิ อวิชฺชา, อนฺตวิรหิเต สํสาเร สพฺพโยนิคติภววิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ สตฺเต ชวาเปตีติ วา อวิชฺชา, ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนสุปิ อิตฺถิปุริสาทีสุ ชวติ, วิชฺชมาเนสุปิ ขนฺธาทีสุ น ชวตีติ วา อวิชฺชาฯ

สา อาทิ เยสํ ตณฺหาทีนํ เต อวิชฺชาทโย, เตเยว กิลิสฺสนฺติ เอเตหิ สตฺตาติ กิเลสา, เตเยว จ สตฺตานํ พนฺธนฏฺเฐน ชาลสทิสาติ ชาลํ, ตํ วิทฺธํเสติ สพฺพโส วินาเสติ สีเลนาติ อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสีฯ นนุ เจตฺถ สปริยตฺติโก นวโลกุตฺตรธมฺโม อธิปฺเปโต, ตตฺถ จ มคฺโคเยว กิเลเส วิทฺธํเสติ, เนตเรติ เจ? วุจฺจเตฯ มคฺคสฺสปิ นิพฺพานมาคมฺม กิเลสวิทฺธํสนโต นิพฺพานมฺปิ กิเลเส วิทฺธํเสติ นาม, มคฺคสฺส กิเลสวิทฺธํสนกิจฺจํ ผเลน นิปฺผนฺนนฺติ ผลมฺปิ ‘‘กิเลสวิทฺธํสี’’ติ วุจฺจติฯ ปริยตฺติธมฺโมปิ กิเลสวิทฺธํสนสฺส ปจฺจยตฺตา ‘‘กิเลสวิทฺธํสี’’ติ วตฺตุมรหตีติ น โกจิ โทโสฯ

ธมฺมวรสฺส ตสฺสาติ ปุพฺเพ อนิยมิตสฺส นิยมวจนํฯ ตตฺถ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน จตูสุ อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโมฯ

‘‘เย เกจิ ธมฺมํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมิํ;

ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺตี’’ติฯ (ที. นิ. 2.332; สํ. นิ. 1.37) –

หิ วุตฺตํฯ สํสารทุกฺเข วา อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโม มคฺคผลุปฺปตฺติยา สตฺตกฺขตฺตุปรมตาทิวเสน สํสารสฺส ปริจฺฉินฺนตฺตาฯ อปายาทินิพฺพตฺตกกิเลสวิทฺธํสนญฺเจตฺถ ธารณํฯ เอวญฺจ กตฺวา อริยมคฺโค ตสฺส ตทตฺถสิทฺธิเหตุตาย นิพฺพานญฺจาติ อุภยเมว นิปฺปริยายโต ธาเรติ, อริยผลํ ปน ตํสมุจฺฉินฺนกิเลสปฏิปฺปสฺสมฺภเนน ตทนุคุณตาย, ปริยตฺติธมฺโม ตทธิคมเหตุตายาติ อุภยํ ปริยายโต ธาเรตีติ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตปฺปกาโร ธมฺโมเยว อตฺตโน อุตฺตริตราภาเวน วโร ปวโร อนุตฺตโรติ ธมฺมวโร, ตสฺส ธมฺมวรสฺส นโม อตฺถูติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺตาวตา เจตฺถ อมฺเหหิ สารตฺโถ ปกาสิโตฯ ยํ ปเนตฺถ เกนจิ ปปญฺจิตํ, อมฺเหหิ จ อิธ น ทสฺสิตํ, น ตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ อิโต ปเรสุปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺมา อิโต ปฏฺฐาย เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา สารตฺถเมว ทสฺสยิสฺสามฯ ยตฺถ ปน เกนจิ อจฺจนฺตวิรุทฺธํ ลิขิตํ, ตมฺปิ กตฺถจิ ทสฺสยิสฺสามฯ เอตฺถ จ ‘‘อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสิโน’’ติ เอเตน สฺวากฺขาตตาทีหิ ธมฺมํ โถเมติ, ‘‘ธมฺมวรสฺสา’’ติ เอเตน อญฺญสฺส วิสิฏฺฐสฺส อภาวทีปนโต ปริปุณฺณตายฯ ปฐเมน วา ปหานสมฺปทํ ธมฺมสฺส ทสฺเสติ, ทุติเยน ปภาวสมฺปทํฯ

เอวํ สงฺเขเปเนว สพฺพธมฺมคุเณหิ สทฺธมฺมํ โถเมตฺวา อิทานิ อริยสงฺฆํ โถเมตุํ ‘‘คุเณหี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘คุเณหี’’ติ ปทสฺส ‘‘ยุตฺโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อิทานิ เยหิ คุเณหิ ยุตฺโต, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘สีลสมาธี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จตุปาริสุทฺธิสีลาทิ ‘‘สีล’’นฺติ วุจฺจติฯ สมาธีติ ปฐมชฺฌานาทิฯ สมาธิสีเสน หิ ปฐมชฺฌานาทโย วุตฺตาฯ ปญฺญาติ มคฺคปญฺญาฯ วิมุตฺติ จ วิมุตฺติญาณญฺจ วิมุตฺติวิมุตฺติญาณนฺติ วตฺตพฺเพ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน ‘‘วิมุตฺติญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อาทิสทฺทปริยาเยน ปภุติสทฺเทน วา วิมุตฺติคฺคหณํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ วิมุตฺตีติ ผลํฯ วิมุตฺติญาณนฺติ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ ปภุติ-สทฺเทน ฉฬภิญฺญาจตุปฏิสมฺภิทาทโย คุณา สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ สีลาทโย คุณา โลกิยา โลกุตฺตรา จ ยถาสมฺภวํ นิทฺทิฏฺฐาติ เวทิตพฺพาฯ ยํ ปเนตฺถ เกนจิ วุตฺตํ ‘‘สีลาทโย กิญฺจาปิ โลกิยโลกุตฺตรา ยถาสมฺภวํ ลพฺภนฺติ, ตถาปิ อนฺเต ‘อริยสงฺฆ’นฺติ วจนโต สีลาทโย จตฺตาโร ธมฺมกฺขนฺธา โลกุตฺตราวา’’ติ, ตํ ตสฺส มติมตฺตํฯ น หิ อริยสงฺฆสฺส โลกิยคุเณหิปิ โถมนาย โกจิ โทโส ทิสฺสติ, สพฺพญฺญุพุทฺธสฺสปิ ตาว โลกิยโลกุตฺตรคุเณหิ โถมนา โหติ, กิมงฺคํ ปน อริยสงฺฆสฺสาติฯ

กุสลตฺถิกานํ ชนานํ ปุญฺญสฺส วุทฺธิยา เขตฺตสทิสตฺตา เขตฺตนฺติ อาห ‘‘เขตฺตํ ชนานํ กุสลตฺถิกาน’’นฺติฯ ขิตฺตํ พีชํ มหปฺผลภาวกรเณน ตายตีติ หิ เขตฺตํ, ปุพฺพณฺณาปรณฺณวิรุหนภูมิ, ตํสทิสตฺตา อริยสงฺโฆปิ ‘‘เขตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ อิมินา อริยสงฺฆสฺส อนุตฺตรปุญฺญกฺเขตฺตภาวํ ทีเปติฯ ‘‘อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํฯ ตนฺติ ปุพฺเพ ‘‘โย’’ติ อนิยเมน วุตฺตสฺส นิยมวจนํฯ อริยสงฺฆนฺติ เอตฺถ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต, อเย จ อิริยนโต อริยา นิรุตฺตินเยนฯ อถ วา สเทวเกน โลเกน สรณนฺติ อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต อุปคตานญฺจ ตทตฺถสิทฺธิโต อริยาฯ อริยานํ สงฺโฆ สมูโหติ อริยสงฺโฆฯ อถ วา อริโย จ โส ยถาวุตฺตนเยน สงฺโฆ จ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตภาวโตติ อริยสงฺโฆ, อฏฺฐ อริยปุคฺคลาฯ ตํ อริยสงฺฆํฯ ภควโต อปรภาเค พุทฺธธมฺมรตนานมฺปิ สมธิคโม สงฺฆรตนาธีโนติ อริยสงฺฆสฺส พหูปการตํ ทสฺเสตุํ อิเธว ‘‘สิรสา นมามี’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ คาถาตฺตเยน สงฺเขปโต สกลคุณสํกิตฺตนมุเขน รตนตฺตยสฺส ปณามํ กตฺวา อิทานิ ตํ นิปจฺจการํ ยถาธิปฺเปเต ปโยชเน ปริณาเมนฺโต อาห ‘‘อิจฺเจว’’มิจฺจาทิฯ อิจฺเจวํ ยถาวุตฺตนเยน อจฺจนฺตํ เอกนฺเตน นมสฺสเนยฺยํ นมสฺสิตพฺพํ รตนตฺตยํ นมสฺสมาโน กายวาจาจิตฺเตหิ วนฺทมาโน อหํ วิปุลํ ยํ ปุญฺญาภิสนฺทํ อลตฺถนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ พุทฺธาทโย รติชนนฏฺเฐน รตนํฯ เตสญฺหิ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา ยถาภูตคุเณ อาวชฺเชนฺตสฺส อมตาธิคมเหตุภูตํ อนปฺปกํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติฯ ยถาห –

‘‘ยสฺมิํ, มหานาม, สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมิํ สมเย ราคปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติ, น โทสปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติ, น โมหปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติ, อุชุคตเมวสฺส ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ โหติ, อุชุคตจิตฺโต โข ปน, มหานาม, อริยสาวโก ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวทํ, ลภติ ธมฺมูปสํหิตํ ปาโมชฺชํ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 11.11)ฯ

จิตฺตีกตาทิภาโว วา รตนฏฺโฐฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.33);

จิตฺตีกตภาวาทโย จ อนญฺญสาธารณา พุทฺธาทีสุเยว ลพฺภนฺตีติฯ

‘‘ปุญฺญาภิสนฺทนฺติ ปุญฺญราสิํ ปุญฺญปฺปวตฺตํ วา’’ติ มหาคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ มชฺฌิมคณฺฐิปเท ปน จูฬคณฺฐิปเท จ ‘‘ปุญฺญาภิสนฺทนฺติ ปุญฺญาภินิสํส’’นฺติปิ อตฺโถ วุตฺโตฯ ปุญฺญาภิสนฺทนฺติ ปุญฺญนทิํ, ปุญฺญปฺปวาหนฺติ เอวํ ปเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อวิจฺเฉเทน ปวตฺติยมานญฺหิ ปุญฺญํ อภิสนฺทนฏฺเฐน ‘‘ปุญฺญาภิสนฺโท’’ติ วุจฺจติฯ เตเนว สารตฺถปกาสินิยา สํยุตฺตนิกายฏฺฐกถาย (สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.1027) –

‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุญฺญาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหาราฯ

กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ ‘อิติปิ โส ภควา…เป.… พุทฺโธ ภควา’ติ, อยํ ปฐโม ปุญฺญาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร’’ติ (สํ. นิ. 5.1027) –

เอวมาทิกาย ปาฬิยา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุญฺญาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทาติ ปุญฺญนทิโย กุสลนทิโย’’ติ วุตฺตํฯ ยํ ปน คณฺฐิปเท วุตฺตํ ‘‘ปุญฺญาภิสนฺทนฺติ ปุญฺญผล’’นฺติ, ตํ น สุนฺทรํ ฯ น หิ รตนตฺตยํ นมสฺสมาโน ตสฺมิํ ขเณ ปุญฺญผลํ อลตฺถ, กินฺตุ อนปฺปกํ ปุญฺญราสิํ ตทา อลภิ, ตสฺส จ ผลํ ปรโลกภาคี, ทิฏฺฐธมฺเม ตุ อนฺตรายวิฆาโต ตสฺส จ ปุญฺญสฺส อานิสํสมตฺตกํ, ‘‘ตสฺสานุภาเวน หตนฺตราโย’’ติ จ วุตฺตํ, น จ ปุญฺญผเล อนุปฺปนฺเน ตสฺสานุภาเวน หตนฺตรายภาโว น สิชฺฌติ, น เจตํ ตสฺมิํเยว ขเณ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ อโหสิฯ ตสฺมา ตสฺส มหโต ปุญฺญปฺปวาหสฺส อานุภาเวน หตนฺตราโยติ อยเมว อตฺโถ ยุชฺชติฯ อถาปิ ปณามกิริยาย ชนิตตฺตา ปุญฺญเมว ปุญฺญผลนฺติ ตสฺสาธิปฺปาโย สิยา, เอวํ สติ ยุชฺเชยฺยฯ โส จ ปุญฺญปฺปวาโห น อปฺปมตฺตโก, อถ โข มหนฺโตเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิปุล’’นฺติ, มหนฺตํ อนปฺปกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อลตฺถนฺติ อลภิํ, ปาปุณินฺติ อตฺโถฯ

ตสฺสานุภาเวนาติ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส ปุญฺญปฺปวาหสฺส อานุภาเวน พเลนฯ หตนฺตราโยติ ตํตํสมฺปตฺติยา วิพนฺธนวเสน สตฺตสนฺตานสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอนตฺโถฯ ปณามปโยชเน วุตฺตวิธินา หโต วิทฺธสฺโต อนฺตราโย อุปทฺทโว อสฺสาติ หตนฺตราโยฯ อสฺส ‘‘วณฺณยิสฺสํ วินย’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ, หตนฺตราโย หุตฺวา วินยํ วณฺณยิสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตน ตสฺส ปุญฺญปฺปวาหสฺส อตฺตโน ปสาทสมฺปตฺติยา รตนตฺตยสฺส จ เขตฺตภาวสมฺปตฺติยา อตฺถสํวณฺณนาย อุปฆาตกอุปทฺทวานํ หนเน สมตฺถตํ ทีเปติฯ

เอวํ รตนตฺตยสฺส นิปจฺจการกรเณ ปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺส วินยปิฏกสฺส อตฺถํ สํวณฺเณตุกาโม, ตสฺส ตาว ภควโต สาสนสฺส มูลปติฏฺฐานภาวํ ทสฺเสตฺวา ตมฺปิ โถเมนฺโต อาห ‘‘ยสฺมิํ ฐิเต’’ติอาทิฯ

อฏฺฐิตสฺส สุสณฺฐิตสฺส ภควโต สาสนํ ยสฺมิํ ฐิเต ปติฏฺฐิตํ โหตีติ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ ยสฺมินฺติ ยสฺมิํ วินยปิฏเกฯ ฐิเตติ ปาฬิโต จ อตฺถโต จ อนูนํ หุตฺวา ลชฺชีปุคฺคเลสุ ปวตฺตนฏฺเฐน ฐิเตติ อตฺโถฯ สาสนนฺติ อธิสีลอธิจิตฺตอธิปญฺญาสงฺขาตสิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สาสนํฯ อฏฺฐิตสฺสาติ กามสุขลฺลิกตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาเต อนฺตทฺวเย อฏฺฐิตสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘อปฺปติฏฺฐํ ขฺวาหํ, อาวุโส, อนายูหํ โอฆมตริ’’นฺติ (สํ. นิ. 1.1) หิ วุตฺตํฯ อยญฺจตฺโถ ตีสุปิ สีหฬคณฺฐิปเทสุ วุตฺโตเยวฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘อฏฺฐิตสฺสาติ ปรินิพฺพุตสฺสปิ ภควโต’’ติ วุตฺตํฯ

ปติฏฺฐิตํ โหตีติ เตสุเยว ลชฺชีปุคฺคเลสุ ปวตฺตนฏฺเฐน ปติฏฺฐิตํ โหติฯ สุสณฺฐิตสฺสาติ เอตฺถ ตาว ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ อิทํ วุตฺตํ ‘‘ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชเนหิ สมนฺนาคมนวเสน สุสณฺฐานสฺสาติ อตฺโถฯ อเนน อสฺส รูปกายสมฺปตฺติํ นิทสฺเสตี’’ติฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘ยถาฐาเน ปติฏฺฐิเตหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตตฺตา รูปกาเยน สุสณฺฐิโต, กายวงฺกาทิรหิตตฺตา ตาทิลกฺขณสมนฺนาคตตฺตา จ นามกาเยนปี’’ติ วุตฺตํฯ เกนจิ ปน ‘‘จตุพฺรหฺมวิหารวเสน สตฺเตสุ สุฏฺฐุ สมฺมา จ ฐิตสฺสาติ อตฺถวเสน วา สุสณฺฐิตสฺสฯ สุสณฺฐิตตฺตา เหส เกวลํ สตฺตานํ ทุกฺขํ อปเนตุกาโม หิตํ อุปสํหริตุกาโม สมฺปตฺติยา จ ปมุทิโต อปกฺขปติโต จ หุตฺวา วินยํ เทเสติฯ ตสฺมา อิมสฺมิํ วินยสํวณฺณนาธิกาเร สารุปฺปาย ถุติยา โถเมนฺโต อาห ‘สุสณฺฐิตสฺสา’’’ติ วตฺวา ‘‘คณฺฐิปเทสุ วุตฺตตฺโถ อธิปฺเปตาธิการานุรูโป น โหตี’’ติ วุตฺตํฯ อยํ ปเนตฺถ อมฺหากํ ขนฺติ – ยถาวุตฺตกามสุขลฺลิกาทิอนฺตทฺวเย อฏฺฐิตตฺตาเยว มชฺฌิมาย ปฏิปทาย สมฺมา ฐิตตฺตา สุสณฺฐิตสฺสาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพติฯ เอวญฺหิ สติ อารมฺภานุรูปโถมนา กตา โหติ ยถาวุตฺตอนฺตทฺวยํ วิวชฺเชตฺวา มชฺฌิมาย ปฏิปทาย วินยปญฺญตฺติยาเยว เยภุยฺเยน ปกาสนโตฯ

ตนฺติ ปุพฺเพ ‘‘ยสฺมิ’’นฺติ อนิยเมตฺวา วุตฺตสฺส นิยมวจนํ, ตสฺส ‘‘วินย’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อสมฺมิสฺสนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, นิกายนฺตรลทฺธีหิ อสมฺมิสฺสํ กตฺวา อนากุลํ กตฺวา วณฺณยิสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา อนุรูปสฺส กาลมตฺตสฺสปิ ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสทิเสนปิ ทุวิญฺเญยฺยภาวโต เกวลํ พุทฺธวิสยํ วินยปิฏกํ อตฺตโน พเลน วณฺณยิสฺสามีติ วจนมตฺตมฺปิ อญฺเญหิ วตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา ‘‘นิสฺสาย ปุพฺพาจริยานุภาว’’นฺติ อาหฯ ปุพฺพาจริยานุภาโว นาม อตฺถโต ปุพฺพาจริเยหิ สํวณฺณิตา อฏฺฐกถา, ตโตเยว จ ‘‘ปุพฺพาจริยานุภาโว อฏฺฐกถา’’ติ สพฺพตฺถ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ตสฺมา ปุพฺพาจริเยหิ สํวณฺณิตํ อฏฺฐกถํ นิสฺสาย วณฺณยิสฺสํ, น อตฺตโนเยว พลํ นิสฺสายาติ วุตฺตํ โหติฯ

อถ ‘‘โปราณฏฺฐกถาสุ วิชฺชมานาสุ ปุน วินยสํวณฺณนาย กิํ ปโยชน’’นฺติ โย วเทยฺย, ตสฺส โปราณฏฺฐกถาย อนูนภาวํ อตฺตโน จ สํวณฺณนาย ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามญฺจา’’ติอาทิมาหฯ กามนฺติ เอกนฺเตน, ยถิจฺฉกํ วา, สพฺพโสติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺส ‘‘สํวณฺณิโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ กามํ สํวณฺณิโตเยว, โน น สํวณฺณิโตติ อตฺโถฯ เกหิ ปน โส วินโย สํวณฺณิโตติ อาห ‘‘ปุพฺพาจริยาสเภหี’’ติฯ มหากสฺสปตฺเถราทโย ปุพฺพาจริยา เอว อกมฺปิยฏฺเฐน อุตฺตมฏฺเฐน จ อาสภา, เตหิ ปุพฺพาจริยาสเภหีติ วุตฺตํ โหติฯ กีทิสา ปเนเต ปุพฺพาจริยาติ อาห ‘‘ญาณมฺพู’’ติอาทิฯ อคฺคมคฺคญาณสงฺขาเตน อมฺพุนา สลิเลน นิทฺโธตานิ นิสฺเสสโต อายติํ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน โธตานิ วิกฺขาลิตานิ วิโสธิตานิ ราคาทีนิ ตีณิ มลานิ กามาสวาทโย จ จตฺตาโร อาสวา เยหิ เต ญาณมฺพุนิทฺธาตมลาสวา, เตหีติ อตฺโถฯ อิมินา จ น เกวลํ เอเตสุ อาจริยภาโวเยว, อถ โข ราคาทิมลรหิตา ขีณาสวา วิสุทฺธสตฺตา เอเตติ ทสฺเสติฯ

ขีณาสวภาเวปิ น เอเต สุกฺขวิปสฺสกา, อถ โข เอวรูเปหิปิ อานุภาเวหิ สมนฺนาคตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิสุทฺธวิชฺชาปฏิสมฺภิเทหี’’ติฯ วิสุทฺธา อจฺจนฺตปริสุทฺธา วิชฺชา จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทา เยสํ เต วิสุทฺธวิชฺชาปฏิสมฺภิทา, เตหิฯ เอกเทเสน ปฏิสมฺภิทํ อปฺปตฺตานํ อริยานเมว อภาวโต เอเตหิ อธิคตปฏิสมฺภิทา ปฏุตรลทฺธปฺปเภทาติ ทสฺเสตุํ วิสุทฺธคฺคหณํ กตํฯ วิชฺชาติ ติสฺโส วิชฺชา, อฏฺฐ วิชฺชา วาฯ ตตฺถ ทิพฺพจกฺขุญาณํ ปุพฺเพนิวาสญาณํ อาสวกฺขยญาณญฺจาติ อิมา ติสฺโส วิชฺชาฯ อฏฺฐ วิชฺชา ปน –

‘‘วิปสฺสนาญาณมโนมยิทฺธิ ,

อิทฺธิปฺปเภโทปิ จ ทิพฺพโสตํ;

ปรสฺส เจโตปริยายญาณํ,

ปุพฺเพนิวาสานุคตญฺจ ญาณํ;

ทิพฺพญฺจ จกฺขาสวสงฺขโย จ,

เอตานิ ญาณานิ อิธฏฺฐ วิชฺชา’’ติฯ –

เอวํ วิปสฺสนาญาณมโนมยิทฺธีหิ สทฺธิํ ปริคฺคหิตา ฉ อภิญฺญาเยวฯ อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาฯ ตตฺถ สงฺเขปโต เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เหตุเหตุผลานุรูปํ โวหาเรสุ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, อิทํ ญาณํ อิมมตฺถํ โชตยตีติ อิมินา อากาเรน เหฏฺฐา วุตฺเตสุ ตีสุ ญาเณสุ ปวตฺตญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ เอตาสํ ปน วิตฺถารกถา อติปปญฺจภาวโต อิธ น วุจฺจติฯ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ สทฺธมฺเมสุ เฉกภาวโต อาห ‘‘สทฺธมฺมสํวณฺณนโกวิเทหี’’ติฯ ‘‘ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานมฺปิ ธมฺเมสุ อภิโยควเสน วิเสโส โหตีติ ลทฺธปฏิสมฺภิทาสุ สาติสยตํ ทสฺเสตุํ อาหา’’ติปิ วทนฺติฯ สทฺธมฺมสํวณฺณนโกวิเทหีติ ปิฏกตฺตยสงฺขาตสฺส สทฺธมฺมสฺส สํวณฺณเน สพฺพโส อตฺถปฺปกาสเน โกวิเทหิ เฉเกหิ, กุสเลหีติ อตฺโถฯ

กิเลสชาลํ ปริกฺขารพาหุลฺลํ วา สํลิขติ ตนุํ กโรตีติ สลฺเลโขฯ อิธ ปน ขีณาสวาธิการตฺตา ปริกฺขารพาหุลฺลสฺส สลฺลิขนวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ, ตโตเยว จ คณฺฐิปเท ‘‘สลฺเลขิเย ปริมิตปริกฺขารวุตฺติยา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ สลฺเลขสฺส ภาโว สลฺเลขิยํ, ตสฺมิํ สลฺเลขิเย, สลฺเลขปฏิปตฺติยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โนสุลภูปเมหีติ อสุลภูปเมหิ สลฺเลขปฏิปตฺติยา อสุกสทิสาติ เตสํ อุปมาย อนุจฺฉวิกปุคฺคลานํ ทุลฺลภตฺตา นตฺถิ สุลภา อุปมา เอเตสนฺติ โนสุลภูปมาฯ มหาวิหารสฺสาติ จิตฺตลปพฺพตอภยคิริเสสนิกายทฺวยํ ปฏิกฺขิปติฯ

ธชูปเมหีติ รถสฺส สญฺชานนเหตุกํ รเถ พทฺธธชํ วิย อชานนฺตานํ ‘‘อสุเกหิ จ อสุเกหิ จ เถเรหิ นิวาสิโต มหาวิหาโร นามา’’ติ เอวํ มหาวิหารสฺส สญฺชานนเหตุตฺตา มหาวิหารสฺส ธชูปเมหิฯ สํวณฺณิโตติ สมฺมา อนูนํ กตฺวา วณฺณิโตฯ สํวณฺณิโต อยํ วินโยติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพฯ จิตฺเตหิ นเยหีติ อเนกปฺปเภทนยตฺตา วิจิตฺเตหิ นเยหิฯ สมฺพุทฺธวรนฺวเยหีติ สพฺพญฺญุพุทฺธวรํ อนุคเตหิ, ภควโต อธิปฺปายานุคเตหิ นเยหีติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา พุทฺธวรํ อนุคเตหิ ปุพฺพาจริยาสเภหีติ สมฺพนฺโธ กาตพฺโพฯ

เอวํ โปราณฏฺฐกถาย อนูนภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน สํวณฺณนาย ปโยชนวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘สํวณฺณนา’’ติอาทิมาหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กิญฺจาปิ ปุพฺพาจริยาสเภหิ ยถาวุตฺตคุณวิสิฏฺเฐหิ อยํ วินโย สพฺพโส วณฺณิโต, ตถาปิ เตสํ เอสา สํวณฺณนา สีหฬทีปวาสีนํ ภาสาย สงฺขตตฺตา รจิตตฺตา ทีปนฺตเร ภิกฺขุชนสฺส สีหฬทีปโต อญฺญทีปวาสิโน ภิกฺขุคณสฺส กิญฺจิ อตฺถํ ปโยชนํ ยสฺมา นาภิสมฺภุณาติ น สมฺปาเทติ น สาเธติ, ตสฺมา อิมํ สํวณฺณนํ ปาฬินยานุรูปํ กตฺวา พุทฺธสิริตฺเถเรน อชฺฌิฏฺโฐ อิทานิ สมารภิสฺสนฺติฯ ตตฺถ สํวณฺณิยติ อตฺโถ เอตายาติ สํวณฺณนา, อฏฺฐกถาฯ สา ปน ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ปฐมํ ตีณิ ปิฏกานิ สงฺคายิตฺวา ตสฺส อตฺถวณฺณนานุรูเปเนว วาจนามคฺคํ อาโรปิตตฺตา ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺโหเยว พุทฺธวจนสฺส อตฺถสํวณฺณนาภูโต กถามคฺโคฯ โสเยว จ มหามหินฺทตฺเถเรน ตมฺพปณฺณิทีปํ อาภโต, ปจฺฉา ตมฺพปณฺณิเยหิ มหาเถเรหิ นิกายนฺตรลทฺธีหิ สงฺกรปริหรณตฺถํ สีหฬภาสาย ฐปิโตฯ เตนาห ‘‘สีหฬทีปเกนา’’ติอาทิฯ สีหสฺส ลานโต คหณโต สีหโฬ, สีหกุมาโรฯ ตํวํสชาตตาย ตมฺพปณฺณิทีเป ขตฺติยานํ เตสํ นิวาสตาย ตมฺพปณฺณิทีปสฺสปิ สีหฬภาโว เวทิตพฺโพ, ตสฺมิํ สีหฬทีเป ภูตตฺตา สีหฬทีปเกน วากฺเยน วจเนน, สีหฬภาสายาติ วุตฺตํ โหติฯ

ปาฬินยานุรูปนฺติ ปาฬินยสฺส อนุรูปํ กตฺวา, มาคธภาสาย ปริวตฺติตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ อชฺเฌสนนฺติ ครุฏฺฐานิยํ ปยิรุปาสิตฺวา ครุตรํ ปโยชนํ อุทฺทิสฺส อภิปตฺถนา อชฺเฌสนา, ตํ อชฺเฌสนํ, อายาจนนฺติ อตฺโถฯ ตสฺส ‘‘สมนุสฺสรนฺโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ

กสฺส อชฺเฌสนนฺติ อาห ‘‘พุทฺธสิริวฺหยสฺส เถรสฺสา’’ติฯ พุทฺธสิรีติ อวฺหโย นามํ ยสฺส โสยํ พุทฺธสิริวฺหโย, ตสฺส, อิตฺถนฺนามสฺส เถรสฺส อชฺเฌสนํ สมฺมา อาทเรน สมนุสฺสรนฺโต หทเย ฐเปนฺโตติ อตฺโถฯ

อิทานิ อตฺตโน สํวณฺณนาย กรณปฺปการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สํวณฺณนํ ตญฺจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตญฺจ อิทานิ วุจฺจมานํ สํวณฺณนํ สมารภนฺโต สกลายปิ มหาอฏฺฐกถาย อิธ คเหตพฺพโต มหาอฏฺฐกถํ ตสฺสา อิทานิ วุจฺจมานาย สํวณฺณนาย สรีรํ กตฺวา มหาปจฺจริยํ โย วินิจฺฉโย วุตฺโต, ตเถว กุรุนฺทีนามาทีสุ วิสฺสุตาสุ อฏฺฐกถาสุ โย วินิจฺฉโย วุตฺโต, ตโตปิ วินิจฺฉยโต ยุตฺตมตฺถํ อปริจฺจชนฺโต อนฺโตคธตฺเถรวาทํ กตฺวา สํวณฺณนํ สมารภิสฺสนฺติ ปทตฺถสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ อตฺโถ กถิยติ เอตายาติ อตฺถกถา, สาเยว อฏฺฐกถา ตฺถการสฺส ฏฺฐการํ กตฺวา ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 1.17; 2.8) วิยฯ มหาปจฺจริยนฺติ เอตฺถ ปจฺจรีติ อุฬุมฺปํ วุจฺจติ, ตสฺมิํ นิสีทิตฺวา กตตฺตา ตเมว นามํ ชาตํฯ กุรุนฺทิวลฺลิวิหาโร นาม อตฺถิ, ตตฺถ กตตฺตา กุรุนฺทีติ นามํ ชาตนฺติ วทนฺติฯ อาทิสทฺเทน อนฺธกฏฺฐกถํ สงฺเขปฏฺฐกถญฺจ สงฺคณฺหาติฯ วิสฺสุตาสูติ สพฺพตฺถ ปตฺถฏาสุ, ปากฏาสูติ วุตฺตํ โหติฯ

ยุตฺตมตฺถนฺติ เอตฺถ ตาว มชฺฌิมคณฺฐิปเท จูฬคณฺฐิปเท จ อิทํ วุตฺตํ ‘‘ยุตฺตมตฺถนฺติ สํวณฺเณตพฺพฏฺฐานสฺส ยุตฺตมตฺถํ, น ปน ตตฺถ อยุตฺตมฺปิ อตฺถีติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ มหาคณฺฐิปเท ปเนตฺถ น กิญฺจิ วุตฺตํฯ เกนจิ ปน ‘‘มหาอฏฺฐกถานเยน วินยยุตฺติยา วา ยุตฺตมตฺถ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ มหาปจฺจริอาทีสุปิ กตฺถจิ อยุตฺตสฺสาปิ อตฺถสฺส อุปริ วิภาวนโตฯ ‘‘อฏฺฐกถํเยว คเหตฺวา สํวณฺณนํ กริสฺสามี’’ติ วุตฺเต อฏฺฐกถาสุ วุตฺตตฺเถรวาทานํ พาหิรภาโว สิยาติ เตปิ อนฺโตกตฺตุกาโม ‘‘อนฺโตคธเถรวาท’’นฺติ อาห, เถรวาเทปิ อนฺโตกตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ สํวณฺณนนฺติ อปรกาลกิริยาย กมฺมนิทฺเทโสฯ ปุพฺเพ วุตฺตํ ตุ ‘‘สํวณฺณน’’นฺติ วจนํ ตตฺเถว ‘‘สมารภนฺโต’’ติ ปุพฺพกาลกิริยาย กมฺมภาเวน โยเชตพฺพํฯ สมฺมาติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน รสฺสภาโว กโตติ เวทิตพฺโพฯ

เอวํ กรณปฺปการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โสตูหิ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ เม’’ติอาทิมาหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิทานิ วุจฺจมานํ ตํ มม สํวณฺณนํ ธมฺมปทีปสฺส ตถาคตสฺส ธมฺมํ สาสนธมฺมํ ปาฬิธมฺมํ วา สกฺกจฺจํ ปฏิมานยนฺตา ปูเชนฺตา ถิเรหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา เถรา, อจิรปพฺพชิตตฺตา นวา, เตสํ มชฺเฌ ภวตฺตา มชฺฌิมา จ ภิกฺขู ปสนฺนจิตฺตา ยถาวุตฺตนเยน สปฺปโยชนตฺตา อุปริ วกฺขมานวิธินา ปมาณตฺตา จ สทฺทหิตฺวา ปีติโสมนสฺสยุตฺตจิตฺตา อิสฺสาปกตา อหุตฺวา นิสาเมนฺตุ สุณนฺตูติฯ ตตฺถ ธมฺมปฺปทีปสฺสาติ ธมฺโมเยว สตฺตสนฺตาเนสุ โมหนฺธการวิธมนโต ปทีปสทิสตฺตา ปทีโป อสฺสาติ ธมฺมปทีโป, ภควาฯ ตสฺส ธมฺมปทีปสฺสฯ

อิทานิ อตฺตโน สํวณฺณนาย อาคมวิสุทฺธิํ ทสฺเสตฺวา ปมาณภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘พุทฺเธนา’’ติอาทิมาหฯ ยเถว พุทฺเธน โย ธมฺโม จ วินโย จ วุตฺโต, โส ตสฺส พุทฺธสฺส เยหิ ปุตฺเตหิ ธมฺมเสนาปติอาทีหิ ตเถว ญาโต, เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ มติมจฺจชนฺตา สีหฬฏฺฐกถาจริยา ยสฺมา ปุเร อฏฺฐกถา อกํสูติ อยเมตฺถ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ธมฺโมติ สุตฺตาภิธมฺเม สงฺคณฺหาติ, วินโยติ สกลํ วินยปิฏกํฯ เอตฺตาวตา จ สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ นิทฺทิฏฺฐํ โหติฯ สกลญฺหิ พุทฺธวจนํ ธมฺมวินยวเสน ทุวิธํ โหติฯ วุตฺโตติ ปาฬิโต จ อตฺถโต จ พุทฺเธน ภควตา วุตฺโตฯ น หิ ภควตา อพฺยากตํ นาม ตนฺติปทํ อตฺถิ, สพฺเพสํเยว อตฺโถ กถิโต, ตสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺเธเนว ติณฺณํ ปิฏกานํ อตฺถวณฺณนากฺกโมปิ ภาสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ตตฺถ ภควตา ปวตฺติตา ปกิณฺณกเทสนาเยว หิ อฏฺฐกถาฯ ตเถว ญาโตติ ยเถว พุทฺเธน วุตฺโต, ตเถว เอกปทมฺปิ เอกกฺขรมฺปิ อวินาเสตฺวา อธิปฺปายญฺจ อวิโกเปตฺวา ญาโต วิทิโตติ อตฺโถฯ เตสํ มติมจฺจชนฺตาติ เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ อธิปฺปายํ อปริจฺจชนฺตาฯ อฏฺฐกถา อกํสูติ อฏฺฐกถาโย อกํสุฯ กตฺถจิ ‘‘อฏฺฐกถามกํสู’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, ตตฺถาปิ โสเยวตฺโถ, ม-กาโร ปน ปทสนฺธิวเสน อาคโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อฏฺฐกถา’’ติ พหุวจนนิทฺเทเสน มหาปจฺจริยาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ อธิปฺปายํ อวิโกเปตฺวา ปุเร อฏฺฐกถา อกํสุ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ

หีติ นิปาตมตฺตํ เหตุอตฺถสฺส ‘‘ตสฺมา’’ติ อิมินาเยว ปกาสิตตฺตาฯ ยทิ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ ปมาณํ, เอวํ สติ ตตฺถ ปมาทเลขาปิ ปมาณํ สิยาติ อาห ‘‘วชฺชยิตฺวาน ปมาทเลข’’นฺติฯ ตตฺถ ปมาทเลขนฺติ อปรภาเค โปตฺถการุฬฺหกาเล ปมชฺชิตฺวา ลิขนวเสน ปวตฺตํ ปมาทปาฐํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปมาเทน สติํ อปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยเค ‘‘สจฺเจปิ อลิเกปิ ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตวจนสทิสํ ยํ ลิขิตํ, ตํ วชฺชยิตฺวา อปเนตฺวา สพฺพํ ปมาณนฺติฯ วกฺขติ หิ ตตฺถ –

‘‘มหาอฏฺฐกถายํ ปน สจฺเจปิ อลิเกปิ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ, ตํ ปมาทลิขิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ น หิ อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยเค ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ทุกฺกฏํ นาม อตฺถี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.94)ฯ

เกสํ ปมาณนฺติ อาห ‘‘สิกฺขาสุ สคารวานํ อิธ ปณฺฑิตาน’’นฺติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ ปุน ‘‘ยสฺมา’’ติ วจนสฺส โก สมฺพนฺโธติ เจ? เอตฺถ ตาว มหาคณฺฐิปเท คณฺฐิปเท จ น กิญฺจิ วุตฺตํ, มชฺฌิมคณฺฐิปเท ปน จูฬคณฺฐิปเท จ อิทํ วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา ปมาณํ, ตสฺมา นิสาเมนฺตุ ปสนฺนจิตฺตา’’ติฯ เอวมสฺส สมฺพนฺโธ ทฏฺฐพฺโพฯ ยสฺมา อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ ปมาณํ, ตสฺมา อิธ วุตฺตมฺปิ ปมาณเมวาติ ปาฐเสสํ กตฺวา วชิรพุทฺธิตฺเถโร วทติฯ ตตฺถ อิธาติ อิมิสฺสา สมนฺตปาสาทิกายาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ตตฺถ ‘‘ยสฺมา’’ติ วจนสฺส ปฐมํ วุตฺตสมฺพนฺธวเสน อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ ปมาณนฺติ สาธิตตฺตา อิทานิ วุจฺจมานาปิ สํวณฺณนา เกวลํ วจนมตฺเตเนว ภินฺนา, อตฺถโต ปน อฏฺฐกถาเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโต จ ภาสนฺตรเมวา’’ติอาทิมาหฯ ปจฺฉา วุตฺตสมฺพนฺธวเสน ปน อิธ วุตฺตมฺปิ กสฺมา ปมาณนฺติ เจ? ยสฺมา วจนมตฺตํ ฐเปตฺวา เอสาปิ อฏฺฐกถาเยว, ตสฺมา ปมาณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโต จ ภาสนฺตรเมวา’’ติอาทิมาหฯ เอวมากุลํ ทุพฺพิญฺเญยฺยสภาวญฺจ กตฺวา คณฺฐิปเทสุ สมฺพนฺโธ ทสฺสิโต, อนากุลวจโน จ ภทนฺตพุทฺธโฆสาจริโยฯ น หิ โส เอวมากุลํ กตฺวา วตฺตุมรหติ, ตสฺมา ยถาธิปฺเปตมตฺถมนากุลํ สุวิญฺเญยฺยญฺจ กตฺวา ยถาฐิตสฺส สมฺพนฺธวเสเนว ทสฺสยิสฺสามฯ กถํ? ยสฺมา อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ ปมาณํ, ตสฺมา สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพาติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ ทฏฺฐพฺโพฯ

ยทิ นาม อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ ปมาณํ, อยํ ปน อิทานิ วุจฺจมานา กสฺมา สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพาติ อาห ‘‘ตโต จ ภาสนฺตรเมว หิตฺวา’’ติอาทิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ ปมาณํ, ยสฺมา จ อยํ สํวณฺณนาปิ ภาสนฺตรปริจฺจาคาทิมตฺตวิสิฏฺฐา, อตฺถโต ปน อภินฺนาว, ตโตเยว จ ปมาณภูตา เหสฺสติ, ตสฺมา สกฺกจฺจํ อาทรํ กตฺวา อนุสิกฺขิตพฺพาติฯ ตถา หิ โปราณฏฺฐกถานํ ปมาณภาโว, อิมิสฺสา จ สํวณฺณนาย ภาสนฺตรปริจฺจาคาทิมตฺตวิสิฏฺฐาย อตฺถโต ตโต อภินฺนภาโวติ อุภยมฺเปตํ สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพภาวเหตูติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ เกวลํ โปราณฏฺฐกถานํ สติปิ ปมาณภาเว อยํ สํวณฺณนา ตโต ภินฺนา อตฺถโต อญฺญาเยว จ สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพาติ วตฺตุมรหติ, นาปิ อิมิสฺสา สํวณฺณนาย ตโตอภินฺนภาเวปิ โปราณฏฺฐกถานํ อสติ ปมาณภาเว อยํ สํวณฺณนา สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพาติ วตฺตุํ ยุตฺตรูปา โหติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตนเยน อุภยมฺเปตํ สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพภาวเหตูติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตโตติ อฏฺฐกถาโตฯ ภาสนฺตรเมว หิตฺวาติ กญฺจุกสทิสํ สีหฬภาสํ อปเนตฺวาฯ วิตฺถารมคฺคญฺจ สมาสยิตฺวาติ โปราณฏฺฐกถาสุ อุปริ วุจฺจมานมฺปิ อาเนตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปปญฺจิตํ ‘‘ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน ฐานารเหน อุปสมฺปนฺโนติ ภิกฺขู’’ติ (ปารา. 45) เอตฺถ อปโลกนาทีนํ จตุนฺนมฺปิ กมฺมานํ วิตฺถารกถา วิย ตาทิสํ วิตฺถารมคฺคํ สงฺขิปิตฺวา วณฺณยิสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ ตถา หิ วกฺขติ –

‘‘เอตฺถ จ ญตฺติจตุตฺถกมฺมํ เอกเมว อาคตํ, อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ฐตฺวา จตฺตาริ สงฺฆกมฺมานิ นีหริตฺวา วิตฺถารโต กเถตพฺพานีติ สพฺพอฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ, ตานิ จ ‘อปโลกนกมฺมํ ญตฺติกมฺมํ ญตฺติทุติยกมฺมํ ญตฺติจตุตฺถกมฺม’นฺติ ปฏิปาฏิยา ฐเปตฺวา วิตฺถาเรน ขนฺธกโต ปริวาราวสาเน กมฺมวิภงฺคโต จ ปาฬิํ อาหริตฺวา กถิตานิฯ ตานิ มยํ ปริวาราวสาเน กมฺมวิภงฺเคเยว วณฺณยิสฺสามฯ เอวญฺหิ สติ ปฐมปาราชิกวณฺณนา จ น ภาริยา ภวิสฺสติ, ยถาฐิตาย จ ปาฬิยา วณฺณนา สุวิญฺเญยฺยา ภวิสฺสติ, ตานิ จ ฐานานิ อสุญฺญานิ ภวิสฺสนฺติ, ตสฺมา อนุปทวณฺณนเมว กโรมา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.45 ภิกฺขุปทภาชนียวณฺณนา)ฯ

วินิจฺฉยํ สพฺพมเสสยิตฺวาติ ตํตํอฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ วินิจฺฉยํ อเสสยิตฺวา เสสํ อกตฺวา, กิญฺจิมตฺตมฺปิ อปริจฺจชิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ วณฺณิตุํ ยุตฺตรูปํ หุตฺวา อนุกฺกเมน อาคตํ ปาฬิํ อปริจฺจชิตฺวา สํวณฺณนโต สีหฬฏฺฐกถาสุ อยุตฺตฏฺฐาเน วณฺณิตํ ยถาฐาเนเยว สํวณฺณนโต จ วุตฺตํ ‘‘ตนฺติกฺกมํ กิญฺจิ อโวกฺกมิตฺวา’’ติ, กิญฺจิ ปาฬิกฺกมํ อนติกฺกมิตฺวา อนุกฺกเมเนว วณฺณยิสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ

สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถนฺติ สุตฺตนฺตปาฬิยํ อาคตานมฺปิ วจนานมตฺถํฯ สีหฬฏฺฐกถาสุ ‘‘สุตฺตนฺติกานํ ภาโร’’ติ วตฺวา อวุตฺตานมฺปิ เวรญฺชกณฺฑาทีสุ ฌานกถาอานาปานสฺสติสมอาธิอาทีนํ สุตฺตนฺตวจนานมตฺถํ ตํตํสุตฺตานุรูปํ สพฺพโส ปริทีปยิสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ เหสฺสตีติ ภวิสฺสติ, กริยิสฺสตีติ วา อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปฐมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป ภาสนฺตรปริจฺจาคาทิกํ จตุพฺพิธํ กิจฺจํ นิปฺผาเทตฺวา สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ ปริทีปยนฺตี อยํ วณฺณนา ภวิสฺสตีติ วณฺณนาย วเสน สมานกตฺตุกตา เวทิตพฺพาฯ ปจฺฉิมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป ปน เหฏฺฐาวุตฺตภาสนฺตรปริจฺจาคาทิํ กตฺวา สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ ปริทีปยนฺตี อยํ วณฺณนา อมฺเหหิ กริยิสฺสตีติ เอวํ อาจริยวเสน สมานกตฺตุกตา เวทิตพฺพาฯ วณฺณนาปีติ เอตฺถ อปิสทฺทํ คเหตฺวา ‘‘ตสฺมาปิ สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพาติ โยเชตพฺพ’’นฺติ จูฬคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ตตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปโยชนวิเสสํ ปมาณภาวญฺจ สมฺปิณฺเฑตีติ อธิปฺปาโยฯ มชฺฌิมคณฺฐิปเท ปน ‘‘ตสฺมา สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพาปี’’ติ สมฺพนฺโธ วุตฺโตฯ เอตฺถ ปน น เกวลํ อยํ วณฺณนา เหสฺสติ, อถ โข อนุสิกฺขิตพฺพาปีติ อิมมตฺถํ สมฺปิณฺเฑตีติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถาปิ ยถาฐิตวเสเนว อปิสทฺทสฺส อตฺโถ คเหตพฺโพติ อมฺหากํ ขนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ ปมาณํ, ยสฺมา จ อยํ วณฺณนาปิ ตโต อภินฺนตฺตา ปมาณภูตาเยว เหสฺสติ, ตสฺมา สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพาติฯ

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พาหิรนิทานกถา