เอวญฺจ สติ อิมินา มหุสฺสาหโต สาธิตพฺพํ นิยตปฺปโยชนํ ทสฺสิตํ โหติฯ เหฏฺฐา ‘‘วิราโค…เป.… นิพฺพานตฺถายา’’ติ อิมินา ปน ลพฺภมานานิสํสผลํ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อาโยโคติ อุคฺคหณจินฺตนาทิวเสน ปุนปฺปุนํ อภิโยโคฯ

วินยานิสํสกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ

พาหิรนิทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา

[1

. เสยฺยถิทนฺติ ตํ กตมํ, ตํ กถนฺติ วา อตฺโถฯ อนิยมนิทฺเทสวจนนฺติ นตฺถิ เอตสฺส นิยโมติ อนิยโม, นิทฺทิสียติ อตฺโถ เอเตนาติ นิทฺเทโส, วุจฺจติ เอเตนาติ วจนํ, นิทฺเทโสเยว วจนํ นิทฺเทสวจนํ, อนิยมสฺส นิทฺเทสวจนํ อนิยมนิทฺเทสวจนํ, ปฐมํ อนิยมิตสฺส สมยสฺส นิทฺเทสวจนนฺติ อตฺโถฯ ‘‘เยนาติ อวตฺวา เตนาติ วุตฺตตฺตา อนิยมํ กตฺวา นิทฺทิฏฺฐวจนํ อนิยมนิทฺเทสวจน’’นฺติปิ วทนฺติฯ ยํตํสทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺธภาวโต อาห ‘‘ตสฺส สรูเปน อวุตฺเตนปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตสฺสาติ ‘‘เตนา’’ติ เอตสฺสฯ สรูเปน อวุตฺเตนปีติ ‘‘เยนา’’ติ เอวํ สรูปโต ปาฬิยํ อวุตฺเตนปิฯ อตฺถโต สิทฺเธนาติ ปรภาเค สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อุปฺปชฺชนกปริวิตกฺกสงฺขาตอตฺถโต สิทฺเธนฯ ปริวิตกฺเก หิ สิทฺเธ เยน สมเยน ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ อิทํ อตฺถโต สิทฺธเมว โหติฯ เตเนวาห ‘‘อปรภาเค หิ วินยปญฺญตฺติยาจนเหตุภูโต อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปริวิตกฺโก สิทฺโธ’’ติอาทิฯ ‘‘เตนา’’ติ วตฺวา ตโต ตทตฺถเมว ‘‘เยนา’’ติ อตฺถโต วุจฺจมานตฺตา ‘‘เยนา’’ติ อยํ ‘‘เตนา’’ติ เอตสฺส ปฏินิทฺเทโส นาม ชาโตฯ ปฏินิทฺเทโสติ จ วิตฺถารนิทฺเทโสติ อตฺโถฯ

อปรภาเค หีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมาติ อตฺโถฯ วินยปญฺญตฺติยาจนเหตุภูโตติ ‘‘เอตสฺส ภควา กาโล, เอตสฺส สุคต กาโล, ยํ ภควา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปยฺย, อุทฺทิเสยฺย ปาติโมกฺขํฯ ยถยิทํ พฺรหฺมจริยํ อทฺธนิยํ อสฺส จิรฏฺฐิติก’’นฺติ เอวํ ปวตฺตสฺส วินยปญฺญตฺติยาจนสฺส การณภูโตติ อตฺโถฯ ปริวิตกฺโกติ ‘‘กตเมสานํ โข พุทฺธานํ ภควนฺตานํ พฺรหฺมจริยํ น จิรฏฺฐิติกํ อโหสิ, กตเมสานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ พฺรหฺมจริยํ จิรฏฺฐิติกํ อโหสี’’ติ เอวํ ปวตฺโต ปริวิตกฺโกฯ ยํตํสทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺโธติ อาห ‘‘ตสฺมา เยน สมเยนา’’ติอาทิฯ ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา อตฺถโต สิทฺเธนาติ ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา อุปฺปนฺนอตฺถโต สิทฺเธนฯ ปฏินิทฺเทโส กตฺตพฺโพติ เอตสฺส ‘‘ยทิท’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปฏินิทฺเทโส กตฺตพฺโพ’’ติ ยทิทํ ยํ อิทํ วิธานํ, อยํ สพฺพสฺมิํ วินเย ยุตฺตีติ อตฺโถฯ อถ วา ‘‘ปฏินิทฺเทโส กตฺตพฺโพ’’ติ ยทิทํ ยา อยํ ยุตฺติ, อยํ สพฺพสฺมิํ วินเย ยุตฺตีติ อตฺโถฯ

ตตฺริทํ มุขมตฺตนิทสฺสนนฺติ ตสฺสา ยถาวุตฺตยุตฺติยา ปริทีปเน อิทํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ, อุปายมตฺตนิทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ มุขํ ทฺวารํ อุปาโยติ หิ อตฺถโต เอกํฯ ‘‘เตน หิ ภิกฺขเว ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสามี’’ติ ปาฬิํ ทสฺเสตฺวา ตตฺถ ปฏินิทฺเทสมาห ‘‘เยน สุทินฺโน’’ติอาทินาฯ เตนาติ เหตุอตฺเถ กรณวจนตฺตา ตสฺส ปฏินิทฺเทโสปิ ตาทิโสเยวาติ อาห ‘‘ยสฺมา ปฏิเสวี’’ติฯ ปุพฺเพ อตฺถโต สิทฺเธนาติ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนเมถุนธมฺมปฏิเสวนสงฺขาตอตฺถโต สิทฺเธนฯ ปจฺฉา อตฺถโต สิทฺเธนาติ รญฺญา อทินฺนํ ทารูนํ อาทิยนสงฺขาตปจฺฉาอุปฺปนฺนอตฺถโต สิทฺเธนฯ สมยสทฺโทติ เอตสฺส ‘‘ทิสฺสตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ

สมวาเยติ ปจฺจยสามคฺคิยํ, การณสมวาเยติ อตฺโถฯ ขเณติ โอกาเสฯ อสฺสาติ อสฺส สมยสทฺทสฺส สมวาโย อตฺโถติ สมฺพนฺโธฯ อปฺเปว นาม สฺเวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายาติ เอตฺถ กาโล นาม อุปสงฺกมนสฺส ยุตฺตปยุตฺตกาโลฯ สมโย นาม ตสฺเสว ปจฺจยสามคฺคี, อตฺถโต ตทนุรูปํ สรีรพลญฺเจว ตปฺปจฺจยปริสฺสยาภาโว จฯ อุปาทานํ นาม ญาเณน เตสํ คหณํ สลฺลกฺขณํ, ตสฺมา กาลญฺจ สมยญฺจ ปญฺญาย คเหตฺวา อุปธาเรตฺวาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ อมฺหากํ สฺเว คมนสฺส ยุตฺตกาโล ภวิสฺสติ, กาเย พลมตฺตา เจว ผริสฺสติ, คมนปจฺจยา จ อญฺโญ อผาสุวิหาโร น ภวิสฺสติ, อเถตํ กาลญฺจ คมนการณสมวายสงฺขาตํ สมยญฺจ อุปธาเรตฺวา อปิ เอว นาม สฺเว อาคจฺเฉยฺยามาติฯ

ขโณติ โอกาโสฯ ตถาคตุปฺปาทาทิโก หิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส โอกาโส ตปฺปจฺจยปฏิลาภเหตุตฺตา, ขโณ เอว จ สมโยฯ โย ขโณติ จ สมโยติ จ วุจฺจติ, โส เอโกวาติ หิ อตฺโถฯ มหาสมโยติ มหาสมูโหฯ ปวุทฺธํ วนํ ปวนํ, ตสฺมิํ ปวนสฺมิํ, วนสณฺเฑติ อตฺโถฯ สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสีติ เอตฺถ สมโยติ สิกฺขาปทปูรณสฺส เหตุฯ ภทฺทาลีติ ตสฺส ภิกฺขุโน นามํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภทฺทาลิ ตยา ปฏิวิชฺฌิตพฺพยุตฺตกํ เอตํ การณํ อตฺถิ, ตมฺปิ เต น ปฏิวิทฺธํ น สลฺลกฺขิตนฺติฯ กิํ ตํ การณนฺติ อาห ‘‘ภควา โข’’ติอาทิฯ

อุคฺคาหมาโน ติอาทีสุ มาโนติ ตสฺส ปริพฺพาชกสฺส ปกตินามํ, กิญฺจิ กิญฺจิ ปน อุคฺคเหตุํ สมตฺถตาย ‘‘อุคฺคาหมาโน’’ติ นํ สญฺชานนฺติ, ตสฺมา ‘‘อุคฺคาหมาโน’’ติ วุจฺจติ ฯ สมณมุณฺฑิกาย ปุตฺโต สมณมุณฺฑิกาปุตฺโตฯ โส กิร เทวทตฺตสฺส อุปฏฺฐาโกฯ สมยํ ทิฏฺฐิํ ปวทนฺติ เอตฺถาติ สมยปฺปวาทโก, ตสฺมิํ สมยปฺปวาทเก, ทิฏฺฐิปฺปวาทเกติ อตฺโถฯ ตสฺมิํ กิร ฐาเน จงฺกีตารุกฺขโปกฺขรสาติปภุตโย พฺราหฺมณา นิคณฺฐาเจลกปริพฺพาชกาทโย จ ปริพฺพาชกา สนฺนิปติตฺวา อตฺตโน อตฺตโน สมยํ ทิฏฺฐิํ ปวทนฺติ กเถนฺติ ทีเปนฺติ, ตสฺมา โส อาราโม ‘‘สมยปฺปวาทโก’’ติ วุจฺจติ, สฺเวว ตินฺทุกาจีรสงฺขาตาย ติมฺพรุรุกฺขปนฺติยา ปริกฺขิตฺตตฺตา ‘‘ตินฺทุกาจีร’’นฺติ วุจฺจติฯ เอกา สาลา เอตฺถาติ เอกสาลโกฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ปฐมํ เอกา สาลา กตา อโหสิ, ปจฺฉา มหาปุญฺญํ โปฏฺฐปาทปริพฺพาชกํ นิสฺสาย พหู สาลา กตา, ตสฺมา ตเมว เอกํ สาลมุปาทาย ลทฺธนามวเสน ‘‘เอกสาลโก’’ติ วุจฺจติฯ มลฺลิกาย ปน ปเสนทิรญฺโญ เทวิยา อุยฺยานภูโต โส ปุปฺผผลสญฺฉนฺโน อาราโมติ กตฺวา ‘‘มลฺลิกาย อาราโม’’ติ สงฺขฺยํ คโตฯ ตสฺมิํ สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเมฯ ปฏิวสตีติ ตสฺมิํ วาสผาสุตาย วสติฯ

ทิฏฺเฐ ธมฺเมติ ปจฺจกฺเข อตฺตภาเวฯ อตฺโถติ วุฑฺฒิฯ สมฺปรายิโกติ กมฺมกิเลสวเสน สมฺปเรตพฺพโต สมฺปาปุณิตพฺพโต สมฺปราโย, ปรโลโกฯ ตตฺถ นิยุตฺโต สมฺปรายิโก, ปรโลกตฺโถฯ อตฺถาภิสมยาติ ยถาวุตฺตอุภยตฺถสงฺขาตหิตปฏิลาภาฯ สมฺปรายิโกปิ หิ อตฺโถ การณสฺส นิปฺผนฺนตฺตา ปฏิลทฺโธ นาม โหตีติ ตมตฺถทฺวยํ เอกโต กตฺวา ‘‘อตฺถาภิสมยา’’ติ วุตฺตํฯ ธิยา ปญฺญาย ราติ คณฺหาตีติ ธีโรฯ อถ วา ธี ปญฺญา เอตสฺส อตฺถีติ ธีโรฯ

สมฺมา มานาภิสมยาติ มานสฺส สมฺมา ปหาเนนฯ สมฺมาติ อิมินา มานสฺส อคฺคมคฺคญาเณน สมุจฺเฉทปฺปหานํ วุตฺตํฯ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐติอาทีสุ ทุกฺขสจฺจสฺส ปีฬนํ ตํสมงฺคิโน หิํสนํ อวิปฺผาริกตากรณํ, ปีฬนเมว อตฺโถ ปีฬนฏฺโฐ, ตฺถการสฺส ฏฺฐการํ กตฺวา วุตฺตํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ สเมจฺจ ปจฺจเยหิ กตภาโว สงฺขตฏฺโฐฯ สนฺตาโป ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน สนฺตาปนํ ปริทหนํฯ

วิปริณาโม ชราย มรเณน จาติ ทฺวิธา วิปริณาเมตพฺพตาฯ อภิสเมตพฺโพ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพติ อภิสมโย, อภิสมโยว อตฺโถ อภิสมยฏฺโฐ, ปีฬนาทีนิฯ ตานิ หิ อภิสเมตพฺพภาเวน เอกีภาวํ อุปเนตฺวา ‘‘อภิสมยฏฺโฐ’’ติ วุตฺตานิ, อภิสมยสฺส วา ปฏิเวธสฺส วิสยภูโต อตฺโถ อภิสมยฏฺโฐติ ตาเนว ปีฬนาทีนิ อภิสมยสฺส วิสยภาวูปคมนสามญฺญโต เอกตฺเตน วุตฺตานิฯ

เอตฺถ จ อุปสคฺคานํ โชตกมตฺตตฺตา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วาจโก สมยสทฺโท เอวาติ สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรปิ สอุปสคฺโค อภิสมยสทฺโท วุตฺโตฯ ตตฺถ สหการีการณสนฺนิชฺฌํ สเมติ สมเวตีติ สมโย, สมวาโยฯ สเมติ สมาคจฺฉติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ เอตฺถ ตทาธารปุคฺคเลหีติ สมโย, ขโณฯ สเมนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา สํคจฺฉนฺติ ธมฺมา สหชาตธมฺเมหิ อุปฺปาทาทีหิ วาติ สมโย, กาโลฯ ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ การณํ วิย จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหรียติฯ สมํ, สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฏฺฐานนฺติ สมโย, สมูโห ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติฯ อวยเวน สหาวฏฺฐานเมว หิ สมูโหฯ ปจฺจยนฺตรสมาคเม เอติ ผลํ เอตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติ จาติ สมโย, เหตุ ยถา ‘‘สมุทโย’’ติฯ สเมติ สํโยชนภาวโต สมฺพนฺโธ เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคหณภาวโต วา ตํสํยุตฺตา อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา ยถาภินิเวสํ เอเตนาติ สมโย, ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺติฯ สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฏิลาโภฯ สมสฺส นิโรธสฺส ยานํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโม อปฺปวตฺตีติ สมโย, ปหานํฯ ญาเณน อภิมุขํ สมฺมา เอตพฺโพ อธิคนฺตพฺโพติ อภิสมโย, ธมฺมานํ อวิปรีโต สภาโวฯ อภิมุขภาเวน สมฺมา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ อภิสมโย, ธมฺมานํ ยถาภูตสภาวาวโพโธฯ เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ สมยสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

นนุ จ อตฺถมตฺตํ ปฏิจฺจ สทฺทา อภินิวิสนฺติ, น เอเกน สทฺเทน อเนเก อตฺถา อภิธียนฺตีติ? สจฺจเมตํ สทฺทวิเสเส อเปกฺขิเตฯ สทฺทวิเสเส หิ อเปกฺขิยมาเน เอเกน สทฺเทน อเนกตฺถาภิธานํ น สมฺภวติฯ น หิ โย กาลตฺโถ สมยสทฺโท, โสเยว สมูหาทิอตฺถํ วทติฯ

เอตฺถ ปน เตสํ เตสํ อตฺถานํ สมยสทฺทวจนียตาสามญฺญมุปาทาย อเนกตฺถตา สมยสทฺทสฺส วุตฺตาฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺถุทฺธาเร อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ อิธ ปนสฺส กาโล อตฺโถติ อสฺส สมยสทฺทสฺส อิธ กาโล อตฺโถ สมวายาทีนํ อตฺถานํ อิธ อสมฺภวโต เทสเทสกาทีนํ วิย นิทานภาเวน กาลสฺส อปทิสิตพฺพโต จฯ

อุปโยควจเนน ภุมฺมวจเนน จ นิทฺเทสมกตฺวา อิธ กรณวจเนน นิทฺเทเส ปโยชนํ นิทฺธาเรตุกาโม ปรมฺมุเขน โจทนํ สมุฏฺฐาเปติ ‘‘เอตฺถาหา’’ติอาทิฯ เอตฺถ ‘‘เตน สมเยนา’’ติ อิมสฺมิํ ฐาเน วิตณฺฑวาที อาหาติ อตฺโถฯ อถาติ โจทนาย กตฺตุกามตํ ทีเปติ, นนูติ อิมินา สมานตฺโถฯ กสฺมา กรณวจเนน นิทฺเทโส กโตติ สมฺพนฺโธฯ ภุมฺมวจเนน นิทฺเทโส กโตติ โยเชตพฺพํฯ เอตฺถาปิ ‘‘ยถา’’ติ อิทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตตฺถาติ เตสุ สุตฺตาภิธมฺเมสุฯ ตถาติ อุปโยคภุมฺมวจเนหิฯ อิธาติ อิมสฺมิํ วินเยฯ อญฺญถาติ กรณวจเนนฯ อจฺจนฺตเมวาติ อารมฺภโต ปฏฺฐาย ยาว เทสนานิฏฺฐานํ, ตาว อจฺจนฺตเมว, นิรนฺตรเมวาติ อตฺโถฯ กรุณาวิหาเรนาติ ปรหิตปฏิปตฺติสงฺขาเตน กรุณาวิหาเรนฯ ตถา หิ กรุณานิทานตฺตา เทสนาย อิธ ปรหิตปฏิปตฺติ ‘‘กรุณาวิหาโร’’ติ วุตฺตา, น ปน กรุณาสมอาปตฺติวิหาโรฯ น หิ เทสนากาเล เทเสตพฺพธมฺมวิสยสฺส เทสนาญาณสฺส สตฺตวิสยาย มหากรุณาย สหุปฺปตฺติ สมฺภวติ ภินฺนวิสยตฺตา, ตสฺมา กรุณาวเสน ปวตฺโต ปรหิตปอปตฺติสงฺขาโต วิหาโร อิธ กรุณาวิหาโรติ เวทิตพฺโพฯ ตทตฺถโชตนตฺถนฺติ อจฺจนฺตสํโยคตฺถทีปนตฺถํ อุปโยคนิทฺเทโส กโต ยถา ‘‘มาสํ อชฺเฌตี’’ติฯ

อธิกรณตฺโถติ อาธารตฺโถฯ ภาโว นาม กิริยา, กิริยาย กิริยนฺตรลกฺขณํ ภาเวนภาวลกฺขณํ, โสเยวตฺโถ ภาเวนภาวลกฺขณตฺโถฯ กถํ ปน อภิธมฺเม ยถาวุตฺตอตฺถทฺวยสมฺภโวติ อาห ‘‘อธิกรณญฺหี’’ติอาทิฯ ตตฺถ กาลสงฺขาโต อตฺโถ กาลตฺโถ, สมูหสงฺขาโต อตฺโถ สมูหตฺโถฯ อถ วา กาลสทฺทสฺส อตฺโถ กาลตฺโถ, สมูหสทฺทสฺส อตฺโถ สมูหตฺโถฯ โก โส? สมโยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กาลตฺโถ สมูหตฺโถ จ สมโย ตตฺถ อภิธมฺเม วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ อธิกรณํ อาธาโรติ ยสฺมิํ กาเล ธมฺมปุญฺเช วา กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมิํเยว กาเล ปุญฺเช จ ผสฺสาทโยปิ โหนฺตีติ อยญฺหิ ตตฺถ อตฺโถฯ

นนุ จายํ อุปาทาย ปญฺญตฺโต กาโล สมูโห จ โวหารมตฺตโก, โส กถํ อาธาโร ตตฺถ วุตฺตธมฺมานนฺติ? นายํ โทโสฯ ยถา หิ กาโล สภาวธมฺมปริจฺฉินฺโน สยํ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ อาธารภาเวน ปญฺญตฺโต ตงฺขณปฺปวตฺตานํ ตโต ปุพฺเพ ปรโต จ อภาวโต ‘‘ปุพฺพณฺเห ชาโต สายนฺเห คจฺฉตี’’ติอาทีสุ, สมูโห จ อวยววินิมุตฺโต อวิชฺชมาโนปิ กปฺปนามตฺตสิทฺโธ อวยวานํ อาธารภาเวน ปญฺญปียติ ‘‘รุกฺเข สาขา, ยวราสิมฺหิ สมฺภูโต’’ติอาทีสุ, เอวมิธาปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อภิธมฺเม อาธารตฺถสมฺภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ภาเวนภาวลกฺขณตฺถสมฺภวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ขโณ นาม อฏฺฐกฺขณวินิมุตฺโต นวโม พุทฺธุปฺปาทสงฺขาโต ขโณ, ยานิ วา ปเนตานิ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, จกฺกานิ เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ ปวตฺตตี’’ติ (อ. นิ. 4.31) เอตฺถ ปติรูปเทสวาโส, สปฺปุริสูปนิสฺสโย, อตฺตสมฺมาปณิธิ, ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตาติ จตฺตาริ จกฺกานิ วุตฺตานิ, ตานิ เอกชฺฌํ กตฺวา โอกาสฏฺเฐน ขโณติ เวทิตพฺโพฯ ตานิ หิ กุสลุปฺปตฺติยา โอกาสภูตานิฯ สมวาโย นาม ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ (ม. นิ. 1.204; 3.421; สํ. นิ. 4.60) เอวมาทินา นิทฺทิฏฺฐา จกฺขุวิญฺญาณาทิสงฺขาตสาธารณผลนิปฺผาทกตฺเตน สณฺฐิตา จกฺขุรูปาทิปจฺจยสามคฺคีฯ จกฺขุรูปาทีนญฺหิ จกฺขุวิญฺญาณาทิสาธารณผลํฯ เหตูติ ชนกเหตุฯ ยถาวุตฺตขณสงฺขอาตสฺส สมวายสงฺขาตสฺส เหตุสงฺขาตสฺส จ สมยสฺส ภาเวน สตฺตาย เตสํ ผสฺสาทิธมฺมานํ ภาโว สตฺตา ลกฺขียติ วิญฺญายตีติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ‘‘คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโต’’ติ โทหนกิริยาย คมนกิริยา ลกฺขียติ, เอวมิธาปิ ‘‘ยสฺมิํ สมเย, ตสฺมิํ สมเย’’ติ จ วุตฺเต ‘‘สตี’’ติ อยมตฺโถ วิญฺญายมาโน เอว โหติ อญฺญกิริยาย สมฺพนฺธาภาเว ปทตฺถสฺส สตฺตาวิรหาภาวโตติ สมยสฺส สตฺตากิริยาย จิตฺตสฺส อุปฺปาทกิริยา ผสฺสาทิภวนกิริยา จ ลกฺขียตีติฯ

อยญฺหิ ตตฺถ อตฺโถ ยสฺมิํ ยถาวุตฺเต ขเณ ปจฺจยสมวาเย เหตุมฺหิ จ สติ กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมิํเยว ขเณ ปจฺจยสมวาเย เหตุมฺหิ จ สติ ผสฺสาทโยปิ โหนฺตีติ ฯ ตทตฺถโชตนตฺถนฺติ อธิกรณตฺถสฺส ภาเวนภาวลกฺขณตฺถสฺส จ ทีปนตฺถํฯ

อิธ ปนาติ อิมสฺมิํ วินเยฯ เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวตีติ ‘‘อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย วสตี’’ติอาทีสุ วิย เหตุอตฺโถ ‘‘ผรสุนา ฉินฺทติ, กุทาเลน ขณตี’’ติอาทีสุ วิย กรณตฺโถ จ สมฺภวติฯ กถํ สมฺภวตีติ อาห ‘‘โย หิ โส’’ติอาทิฯ เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตนาติ เอตฺถ ปน ตํตํวตฺถุวีติกฺกโมว สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา เหตุ เจว กรณญฺจฯ ตถา หิ ยทา ภควา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา ปฐมเมว เตสํ เตสํ ตตฺถ ตตฺถ ตํตํสิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุภูตํ วีติกฺกมํ อเปกฺขมาโน วิหรติ, ตทา ตํ ตํ วีติกฺกมํ อเปกฺขิตฺวา ตทตฺถํ วสตีติ สิทฺโธ วตฺถุวีติกฺกมสฺส เหตุภาโว ‘‘อนฺเนน วสติ, อนฺนํ อเปกฺขิตฺวา ตทตฺถาย วสตี’’ติอาทีสุ วิยฯ สิกฺขาปทปญฺญตฺติกาเล ปน เตเนว ปุพฺพสิทฺเธน วีติกฺกเมน สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตีติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา สาธกตมตฺตา กรณภาโวปิ วีติกฺกมสฺเสว สิทฺโธ ‘‘อสินา ฉินฺทตี’’ติอาทีสุ วิยฯ วีติกฺกมํ ปน อเปกฺขมาโน เตเนว สทฺธิํ ตนฺนิสฺสยกาลมฺปิ อเปกฺขิตฺวา วิหรตีติ กาลสฺสปิ อิธ เหตุภาโว วุตฺโต, สิกฺขาปทํ ปญฺญเปนฺโต จ ตํ ตํ วีติกฺกมกาลํ อนติกฺกมิตฺวา เตเนว กาเลน สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตีติ วีติกฺกมนิสฺสยสฺส กาลสฺสปิ กรณภาโว วุตฺโต, ตสฺมา อิมินา ปริยาเยน กาลสฺสปิ เหตุภาโว กรณภาโว จ ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตนา’’ติฯ นิปฺปริยายโต ปน วีติกฺกโมเยว เหตุภูโต กรณภูโต จฯ โส หิ วีติกฺกมกฺขเณ เหตุ หุตฺวา ปจฺฉา สิกฺขาปทปญฺญาปเน กรณมฺปิ โหตีติฯ

สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโตติ วีติกฺกมํ ปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา โอติณฺณวตฺถุกํ ปุคฺคลํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา วิครหิตฺวา จ ตํ ตํ วตฺถุํ โอติณฺณกาลํ อนติกฺกมิตฺวา เตเนว กาเลน กรณภูเตน สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโตฯ สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเปกฺขมาโนติ ตติยปาราชิกาทีสุ วิย สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา เหตุภูตํ ตํ ตํ วตฺถุํ วีติกฺกมสมยํ อเปกฺขมาโน เตน สมเยน เหตุภูเตน ภควา ตตฺถ ตตฺถ วิหาสีติ อตฺโถฯ

‘‘สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโต สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเปกฺขมาโน’’ติ วจนโต ‘‘เตน สมเยน กรณภูเตน เหตุภูเตนา’’ติ เอวํ วตฺตพฺเพปิ ปฐมํ ‘‘เหตุภูเตนา’’ติ วจนํ อิธ เหตุอตฺถสฺส อธิปฺเปตตฺตา วุตฺตํฯ ภควา หิ เวรญฺชายํ วิหรนฺโต เถรสฺส สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาจนเหตุภูตํ ปริวิตกฺกสมยํ อเปกฺขมาโน เตน สมเยน เหตุภูเตน วิหาสีติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ กิํ ปเนตฺถ ยุตฺติจินฺตาย, อาจริยสฺส อิธ กมวจนิจฺฉา นตฺถีติ เอวเมตํ คเหตพฺพํฯ เตเนว ทีฆนิกายฏฺฐกถายมฺปิ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.ปริพฺพาชกกถาวณฺณนา) ‘‘เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตนา’’ติอาทินา อยเมว อนุกฺกโม วุตฺโตฯ น หิ ตตฺถ ปฐมํ ‘‘เหตุภูเตนา’’ติ วจนํ อิธ ‘‘เตน สมเยน เวรญฺชายํ วิหรตี’’ติ เอตฺถ เหตุอตฺถสฺส อธิปฺเปตภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ ‘‘สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโต เหตุภูเตน กรณภูเตน สมเยน วิหาสิ, สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเปกฺขมาโน เหตุภูเตน สมเยน วิหาสีติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ กาตพฺโพ’’ติปิ วทนฺติฯ ตทตฺถโชตนตฺถนฺติ เหตุอตฺถสฺส กรณตฺถสฺส วา ทีปนตฺถํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ วินเยฯ โหติ เจตฺถาติ เอตฺถ อิมสฺมิํ ปเทเส ยถาวุตฺตตฺถสงฺคหวเสน อยํ คาถา โหติฯ อญฺญตฺราติ สุตฺตาภิธมฺเมสุฯ

โปราณาติ อฏฺฐกถาจริยาฯ อภิลาปมตฺตเภโทติ วจนมตฺเตน วิเสโสฯ เตน สุตฺตวินเยสุ วิภตฺติวิปริณาโม กโตติ ทสฺเสติฯ ปรโต อตฺถํ วณฺณยิสฺสามาติ ปรโต ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา อาคตฏฺฐาเน วณฺณยิสฺสามฯ เวรญฺชายนฺติ เอตฺถ ‘‘พลิกรคฺคหเณน ชนสฺส ปีฬาภาวโต นิทฺโทสตฺตา วิคโต รโช อสฺสาติ เวรญฺชา, เสริวาณิชชาตเก เทวทตฺตสฺส เวรุปฺปนฺนปเทเส กตตฺตา เวรํ เอตฺถ ชาตนฺติ เวรญฺชา, ปวิฏฺฐปวิฏฺเฐ นฏสมชฺชาทีหิ ขาทนียโภชนียาลงฺการาทีหิ จ วิวิเธหิ อุปกรเณหิ รญฺชนโต วิวิเธหิ รญฺชยตีติ เวรญฺชา, ปฏิปกฺเข อภิภวิตฺวา กตภาวโต เวรํ อภิภวิตฺวา ชาตาติ เวรญฺชา, เวรญฺชสฺส นาม อิสิโน อสฺสมฏฺฐาเน กตตฺตา เวรญฺชา’’ติ เอวมาทินา เกจิ วณฺณยนฺติฯ กิํ อิมินา, นามมตฺตเมตํ ตสฺส นครสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เวรญฺชาติ อญฺญตรสฺส นครสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนนฺติ ‘‘คงฺคายํ คาโว จรนฺติ, กูเป คคฺคกุล’’นฺติอาทีสุ วิยฯ

อวิเสเสนาติ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติฯ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติฯ สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อนิมิตฺตํ เจโตสมาธิํ สมาปชฺชิตฺวา วิหรตี’’ติอาทีสุ วิย สทฺทนฺตรสนฺนิธานสิทฺเธน วิเสสปรามสเนน วินาฯ อถ วา อวิเสเสนาติ น วิเสเสน, วิหารภาวสามญฺเญนาติ อตฺโถฯ

อิริยาปถ…เป.… วิหาเรสูติ อิริยาปถวิหาโร ทิพฺพวิหาโร พฺรหฺมวิหาโร อริยวิหาโรติ เอเตสุ จตูสุ วิหาเรสุฯ ตตฺถ อิริยนํ ปวตฺตนํ อิริยา, กายปฺปโยโค กายิกกิริยาฯ ตสฺสา ปวตฺตนุปายภาวโต อิริยาย ปโถติ อิริยาปโถ, ฐานนิสชฺชาทิฯ น หิ ฐานนิสชฺชาทีหิ อวตฺถาหิ วินา กญฺจิ กายิกกิริยํ ปวตฺเตตุํ สกฺกาฯ ฐานสมงฺคี วา หิ กาเยน กิญฺจิ กเรยฺย คมนาทีสุ อญฺญตรสมงฺคี วาติฯ วิหรณํ, วิหรติ เอเตนาติ วา วิหาโร, อิริยาปโถว วิหาโร อิริยาปถวิหาโร, โส จ อตฺถโต ฐานนิสชฺชาทิอาการปฺปวตฺโต จตุสนฺตติรูปปฺปพนฺโธวฯ ทิวิ ภโว ทิพฺโพ, ตตฺถ พหุลปฺปวตฺติยา พฺรหฺมปาริสชฺชาทิเทวโลกภโวติ อตฺโถฯ ตตฺถ โย ทิพฺพานุภาโว ตทตฺถาย สํวตฺตตีติ วา ทิพฺโพ, อภิญฺญาภินีหารวเสน มหาคติกตฺตา วา ทิพฺโพ, ทิพฺโพ จ โส วิหาโร จาติ ทิพฺพวิหาโร, ทิพฺพภาวาวโห วา วิหาโร ทิพฺพวิหาโร, มหคฺคตชฺฌานานิฯ อารุปฺปสมาปตฺติโยปิ หิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ เนตฺติยํ ปน ‘‘จตสฺโส อารุปฺปสมาปตฺติโย อาเนญฺชวิหาโร’’ติ วุตฺตํ, ตํ เมตฺตาฌานาทีนํ พฺรหฺมวิหารตา วิย ตาสํ ภาวนาวิเสสภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อฏฺฐกถาสุ ปน ทิพฺพภาวาวหสามญฺญโต ตาปิ ‘‘ทิพฺพวิหารา’’ตฺเวว วุตฺตาฯ พฺรหฺมานํ วิหารา พฺรหฺมวิหารา, พฺรหฺมาโน วา วิหารา พฺรหฺมวิหารา, หิตูปสํหราทิวเสน ปวตฺติยา พฺรหฺมภูตา เสฏฺฐภูตา วิหาราติ อตฺโถ, เมตฺตาฌานาทิกา จตสฺโส อปฺปมญฺญาโยฯ อริยา อุตฺตมา วิหาราติ อริยวิหารา, อนญฺญสาธารณตฺตา อริยานํ วา วิหารา อริยวิหารา, จตสฺโส ผลสมาปตฺติโยฯ วิเสสโต ปน รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ จตสฺโส อปฺปมญฺญาโย จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติ จ ภควโต ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาราฯ

อญฺญตรวิหารสมงฺคีปริทีปนนฺติ ยถาวุตฺตวิหาเรสุ อญฺญตรวิหารสมงฺคีภาวปริทีปนํฯ ภควา หิ โลภโทสโมหุสฺสนฺนกาเล โลเก ตสฺส สกาย ปฏิปตฺติยา วินยนตฺถํ ทิพฺพพฺรหฺมออยวิหาเร อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ตถา หิ ยทา สตฺตา กาเมสุ วิปฺปฏิปชฺชนฺติ, ตทา กิร ภควา ทิพฺเพน วิหาเรน วิหรติ เตสํ อโลภกุสลมูลุปฺปาทนตฺถํ ‘‘อปฺเปว นาม อิมํ ปฏิปตฺติํ ทิสฺวา เอตฺถ รุจิํ อุปฺปาเทนฺตา กาเมสุ วิรชฺเชยฺยุ’’นฺติฯ ยทา ปน อิสฺสริยตฺถํ สตฺเตสุ วิปฺปฏิปชฺชนฺติ, ตทา ปน พฺรหฺมวิหาเรน วิหรติ เตสํ อโทสกุสลมูลุปฺปาทนตฺถํ ‘‘อปฺเปว นาม อิมํ ปฏิปตฺติํ ทิสฺวา เอตฺถ รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา อโทเสน โทสํ วูปสเมยฺยุ’’นฺติฯ ยทา ปน ปพฺพชิตา ธมฺมาธิกรณํ วิวทนฺติ, ตทา อริยวิหาเรน วิหรติ เตสํ อโมหกุสลมูลุปฺปาทนตฺถํ ‘‘อปฺเปว นาม อิมํ ปฏิปตฺติํ ทิสฺวา ตตฺถ รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา อโมเหน โมหํ วูปสเมยฺยุ’’นฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา อิเมหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหิ สตฺตานํ วิวิธํ หิตสุขํ หรติ อุปหรติ อุปเนติ ชเนติ อุปฺปาเทตีติ ‘‘วิหรตี’’ติ วุจฺจติฯ

อิริยาปถวิหาเรน ปน น กทาจิ น วิหรติ ตํ วินา อตฺตภาวปริหรณาภาวโต, ตโตเยว จ ทิพฺพวิหาราทีนมฺปิ สาธารโณ อิริยาปถวิหาโรติ อาห ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิฯ อิริยาปถสมาโยคปริทีปนนฺติ อิตรวิหารสมาโยคปริทีปนสฺส วิเสสวจนสฺส อภาวโต อิริยาปถสมาโยคปริทีปนสฺส จ อตฺถสิทฺธตฺตา วุตฺตํฯ อสฺมิํ ปน ปกฺเข วิหรตีติ เอตฺถ วิ-สทฺโท วิจฺเฉทตฺถโชตโน, หรตีติ เนติ ปวตฺเตตีติ อตฺโถ, วิจฺฉินฺทิตฺวา หรตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ กสฺส เกน วิจฺฉินฺทนํ, กถํ กสฺส ปวตฺตนนฺติ อนฺโตลีนโจทนํ สนฺธายาห ‘‘โส หี’’ติอาทิฯ โสติ ภควาฯ ยทิปิ ภควา เอเกนปิ อิริยาปเถน จิรตรํ กาลํ อตฺตภาวํ ปวตฺเตตุํ สกฺโกติ, ตถาปิ อุปาทินฺนกสรีรสฺส นาม อยํ สภาโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํ อิริยาปถพาธน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อปริปตนฺตนฺติ อปตนฺตํฯ ยสฺมา ปน ภควา ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺโต วิเนยฺยานํ ธมฺมํ เทเสนฺโต นานาสมาปตฺตีหิ จ กาลํ วีตินาเมนฺโต วสตีติ สตฺตานํ อตฺตโน จ วิวิธํ หิตสุขํ หรติ อุปเนติ, ตสฺมา วิวิธํ หรตีติ วิหรตีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

นเฬรุปุจิมนฺทมูเลติ เอตฺถ วณฺณยนฺติ – นเฬรูติ ตสฺมิํ รุกฺเข อธิวตฺถยกฺขสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมา เตน อธิวตฺโถ ปุจิมนฺโท ‘‘นเฬรุสฺส ปุจิมนฺโท นเฬรุปุจิมนฺโท’’ติ วุจฺจติฯ อถ วา นเฬ รุหตฺตา ชาตตฺตา นเฬรุฯ สุสิรเมตฺถ นฬสทฺเทน วุจฺจติ, ตสฺมา รุกฺขสุสิเร ชาตตฺตา นเฬรุ จ โส ปุจิมนฺโท จาติ นเฬรุปุจิมนฺโทติ วุจฺจติฯ นฬวเน รุหตฺตา ชาตตฺตา วา นเฬรุฯ นฬวเน กิร โส ปุจิมนฺทรุกฺโข ชาโตฯ อุรุนโฬ ปุจิมนฺโท นเฬรุปุจิมนฺโทฯ อุรุสทฺโท เจตฺถ มหนฺตปริยาโย, นฬสทฺโท สุสิรปริยาโย, ตสฺมา มหนฺเตน สุสิเรน สมนฺนาคโต ปุจิมนฺโท นเฬรุปุจิมนฺโทติ วุจฺจตีติฯ อาจริโย ปน กิเมตฺถ พหุภาสิเตนาติ เอกเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นเฬรุ นาม ยกฺโข’’ติอาทิมาหฯ

มูล-สทฺโท เอตฺถ สมีปวจโน อธิปฺเปโต, น มูลมูลาทีสุ วตฺตมาโนติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มูลนฺติ สมีป’’นฺติอาทิฯ นิปฺปริยาเยน สาขาทิมโต สงฺฆาตสฺส สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธเน อวยววิเสเส ปวตฺตมาโน มูลสทฺโท ยสฺมา ตํสทิเสสุ ตนฺนิสฺสเย ปเทเส จ รุฬฺหีวเสน ปริยายโต ปวตฺตติ, ตสฺมา ‘‘มูลานิ อุทฺธเรยฺยา’’ติ เอตฺถ นิปฺปริยายโต มูลํ อธิปฺเปตนฺติ เอเกน มูลสทฺเทน วิเสเสตฺวา อาห ‘‘มูลมูเล ทิสฺสตี’’ติ ยถา ‘‘ทุกฺขทุกฺขํ, รูปรูป’’นฺติ จฯ อสาธารณเหตุมฺหีติ อสาธารณการเณฯ โลโภ หิ โลภสหคตอกุสลจิตฺตุปฺปาทสฺเสว เหตุตฺตา อสาธารโณ, ตสฺมา โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทานเมว อาเวณิเก เนสํ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนโต มูลฏฺเฐน อุปการเก ปจฺจยธมฺมวิเสเสติ อตฺโถฯ อถ วา ยถา อโลภาทโย กุสลาพฺยากตสาธารณา, โลภาทโย ปน ตถา น โหนฺติ อกุสลสฺเสว สาธารณตฺตาติ อสาธารณการณํฯ อถ วา อาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อโลภาทีนมฺปิ กุสลาพฺยากตมูลานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เตสุปิ หิ อโลภาทิกุสลมูลํ อกุสลาพฺยากเตหิ อสาธารณตฺตา อสาธารณการณํ, ตถา อโลภาทิอพฺยากตมูลมฺปิ อิตรทฺวเยหิ อสาธารณตฺตาติฯ นิวาเตติ วาตรหิเต ปเทเส, วาตสฺส อภาเว วาฯ ปตนฺตีติ นิปตนฺติ, อยเมว วา ปาโฐฯ รมณีโยติ มนุญฺโญฯ ปาสาทิโกติ ปสาทาวโห, ปสาทชนโกติ อตฺโถฯ อาธิปจฺจํ กุรุมาโน วิยาติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺถาติ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรญฺชายํ วิหรติ นเฬรุปุจิมนฺทมูเล’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตตฺถฯ สิยาติ กสฺสจิ เอวํ ปริวิตกฺโก สิยา, วกฺขมานากาเรน กทาจิ โจเทยฺย วาติ อตฺโถฯ ยทิ ตาว ภควาติอาทีสุ โจทกสฺสายมธิปฺปาโย – ‘‘ปาฏลิปุตฺเต ปาสาเท วสตี’’ติอาทีสุ วิย อธิกรณาธิกรณํ ยทิ ภเวยฺย, ตทา ‘‘เวรญฺชายํ วิหรติ นเฬรุปุจิมนฺทมูเล’’ติ อธิกรณทฺวยนิทฺเทโส ยุตฺโต สิยา, อิเมสํ ปน ภินฺนเทสตฺตา น ยุตฺโต อุภยนิทฺเทโสติฯ อถ ตตฺถ วิหรตีติ ยทิ นเฬรุปุจิมนฺทมูเล วิหรติฯ น วตฺตพฺพนฺติ นานาฐานภูตตฺตา เวรญฺชานเฬรุปุจิมนฺทมูลานํ ‘‘เตน สมเยนา’’ติ จ วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ โจทโก ตเมว อตฺตโน อธิปฺปายํ ‘‘น หิ สกฺกา’’ติอาทินา วิวรติฯ เวรญฺชานเฬรุปุจิมนฺทมูลานํ ภูมิภาควเสน ภินฺนตฺตาเยว หิ น สกฺกา อุภยตฺถ เตเนว สมเยน วิหริตุํ, ‘‘อุภยตฺถ เตเนว สมเยนา’’ติ จ วุตฺตตฺตา นานาสมเย วิหาโร อวาริโตติ เวทิตพฺโพฯ

อิตโร สพฺพเมตํ อวิปรีตมตฺถํ อชานนฺเตน ตยา วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอตนฺติ ‘‘เวรญฺชายํ วิหรติ นเฬรุปุจิมนฺทมูเล’’ติ เอตํ วจนํฯ เอวนฺติ ‘‘ยทิ ตาว ภควา’’ติอาทินา ยํ ตํ ภวตา โจทิตํ, ตํ อตฺถโต เอวํ น โข ปน ทฏฺฐพฺพํ, น อุภยตฺถ อปุพฺพํ อจริมํ วิหารทสฺสนตฺถนฺติ อตฺโถฯ อิทานิ อตฺตนา ยถาธิปฺเปตํ อวิปรีตมตฺถํ ตสฺส จ ปฏิกจฺเจว วุตฺตภาวํ เตน จ อปฺปฏิวิทฺธตํ ปกาเสนฺโต ‘‘นนุ อโวจุมฺห สมีปตฺเถ ภุมฺมวจน’’นฺติอาทิมาหฯ โคยูถานีติ โคมณฺฑลานิฯ เอวมฺปิ นเฬรุปุจิมนฺทมูเล วิหรติจฺเจว วตฺตพฺพํ, น เวรญฺชายนฺติ, ตสฺมา สมีปาธิกรณตฺถวเสน อุภยถา นิทานกิตฺตเน กิํ ปโยชนนฺติ โจทนํ มนสิ นิธายาห ‘‘โคจรคามนิทสฺสนตฺถ’’นฺติอาทิฯ อสฺสาติ ภควโตฯ

อวสฺสญฺเจตฺถ โคจรคามกิตฺตนํ กตฺตพฺพํฯ ยถา หิ นเฬรุปุจิมนฺทมูลกิตฺตนํ ปพฺพชิตานุคฺคหกรณาทิอเนกปฺปโยชนํ, เอวํ โคจรคามกิตฺตนมฺปิ คหฏฺฐานุคฺคหกรณาทิวิวิธปฺปโยชนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เวรญฺชากิตฺตเนนา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ คหฏฺฐานุคฺคหกรณนฺติ เตสํ ตตฺถ ปจฺจยคฺคหเณน อุปสงฺกมนปยิรุปาสนาทีนํ โอกาสทาเนน ธมฺมเทสนาย สรเณสุ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาปเนน ยถูปนิสฺสยํ อุปริวิเสสาธิคมาวหเนน จ คหฏฺฐานํ อนุคฺคหกรณํฯ ปพฺพชิตานุคฺคหกรณนฺติ อุคฺคหปริปุจฺฉานํ กมฺมฏฺฐานานุโยคสฺส จ อนุรูปวสนฏฺฐานปริคฺคเหเนตฺถ ปพฺพชิตานํ อนุคฺคหกรณํฯ

ปจฺจยคฺคหเณเนว ปจฺจยปริโภคสิทฺธิโต อาห ‘‘ตถา ปุริเมน…เป.… วิวชฺชนนฺติฯ ตตฺถ ปุริเมนาติ เวรญฺชาวจเนนฯ อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวฯ ตสฺส กิลมโถ กิลนฺตภาโว อตฺตกิลมโถ, อตฺตปีฬา อตฺตทุกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺส อนุโยโค กรณํ อตฺตกิลมถานุโยโค, อุปวาสกณฺฏกาปสฺสยเสยฺยาทินา อตฺตโน ทุกฺขุปฺปาทนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺส วิวชฺชนํ อตฺตกิลมถานุโยควิวชฺชนํฯ อนฺโตคาเม วสนฺตานํ อนิจฺฉนฺตานมฺปิ วิสภาครูปาทิอารมฺมณทสฺสนาทิสมฺภวโต พหิคาเม ปติรูปฏฺฐาเน วสนฺตานํ ตทภาวโต อาห ‘‘ปจฺฉิเมน วตฺถุกามปฺปหานโต’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปจฺฉิเมนาติ นเฬรุปุจิมนฺทมูลวจเนนฯ กิเลสกามสฺส วตฺถุภูตตฺตา รูปาทโย ปญฺจ กามคุณา วตฺถุกาโม, ตสฺส ปหานํ วตฺถุกามปฺปหานํฯ กามสุขลฺลิกานุโยควิวชฺชนุปายทสฺสนนฺติ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามสํยุตฺตสฺส สุขสฺส โยโค อนุโยโค อนุภโว, ตสฺส ปริวชฺชเน อุปายทสฺสนํฯ

สยเมว โคจรคามํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน ธมฺมสฺสวนานุรูปภพฺพปุคฺคลานํ ทสฺสนโต ธมฺมเทสนาย กาโล สมฺปตฺโต นาม โหตีติ ธมฺมเทสนาย อภิโยโค วิญฺญายตีติ อาห ‘‘ปุริเมน จ ธมฺมเทสนาภิโยค’’นฺติฯ ธมฺมเทสนาย สอุสฺสาหภาโว ธมฺมเทสนาภิโยโคฯ พหิคาเม วิวิตฺโตกาเส วสนฺตสฺส อากิณฺณวิหาราภาวโต กายวิเวกาทีสุ อธิมุตฺติ ตปฺโปณตา วิญฺญายตีติ อาห ‘‘ปจฺฉิเมน วิเวกาธิมุตฺติ’’นฺติฯ

ธมฺมเทสนาภิโยควิเวกาธิมุตฺตีนํ เหตุภูตา เอว กรุณาปญฺญา ธมฺมเทสนาย อุปคมนสฺส ตโต อปคมนสฺส การณภูตา โหนฺตีติ อาห ‘‘ปุริเมน กรุณาย อุปคมน’’นฺติอาทิฯ กรุณาปญฺญาเยว หิ อนนฺตรทุกสฺส เหตู โหนฺติฯ

เอเตน จ กรุณาย อุปคมนํ น ลาภาทินิมิตฺตํ , ปญฺญาย อปคมนํ น วิโรธาทินิมิตฺตนฺติ อุปคมนาปคมนานํ นิรุปกฺกิเลสตํ วิภาวิภนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อธิมุตฺตตนฺติ ตนฺนินฺนภาวํฯ นิรุปเลปนนฺติ อนุปเลปนํ อนลฺลียนํฯ

ธมฺมิกสุขาปริจฺจาคนิมิตฺตนฺติ เอตฺถ ธมฺมิกสุขํ นาม อนวชฺชสุขํฯ ตญฺหิ ธมฺมิกํ ลาภํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘ธมฺมิกสุข’’นฺติ วุจฺจติฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาภิโยคนิมิตฺตํ ผาสุวิหารนฺติ สมฺพนฺโธฯ มนุสฺสานํ อุปการพหุลตนฺติ ปจฺจยปฏิคฺคหณธมฺมเทสนาทิวเสน อุปการพหุลตํฯ เทวตานํ อุปการพหุลตํ ชนวิวิตฺตตายฯ ปจุรชนวิวิตฺตญฺหิ ฐานํ เทวา อุปสงฺกมิตพฺพํ มญฺญนฺติฯ โลเก สํวฑฺฒภาวนฺติ อามิโสปโภเคน สํวฑฺฒิตภาวํฯ

เอกปุคฺคโลติ เอตฺถ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.170) เอโกติ ทุติยาทิปฏิกฺเขปตฺโถ คณนปริจฺเฉโทฯ ปุคฺคโลติ สมฺมุติกถา, น ปรมตฺถกถาฯ พุทฺธสฺส หิ ภควโต ทุวิธา เทสนา สมฺมุติเทสนา ปรมตฺถเทสนา จาติฯ อยมตฺโถ ปน เหฏฺฐา วิตฺถาริโตวาติ อิธ น วุจฺจติฯ เอโก จ โส ปุคฺคโล จาติ เอกปุคฺคโลฯ เกนฏฺเฐน เอกปุคฺคโล? อสทิสฏฺเฐน คุณวิสิฏฺฐฏฺเฐน อสมสมฏฺเฐนฯ โส หิ ทสนฺนํ ปารมีนํ ปฏิปาฏิยา อาวชฺชนํ อาทิํ กตฺวา โพธิสมฺภารคุเณหิ เจว พุทฺธคุเณหิ จ เสสมหาชเนน อสทิโสติ อสทิสฏฺเฐนปิ เอกปุคฺคโลฯ เย จสฺส เต คุณา, เตปิ อญฺญสตฺตานํ คุเณหิ วิสิฏฺฐาติ คุณวิสิฏฺฐฏฺเฐนปิ เอกปุคฺคโลฯ ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา สพฺพสตฺเตหิ อสมา, เตหิ สทฺธิํ อยเมว เอโก รูปกายคุเณหิ เจว นามกายคุเณหิ จ สโมติ อสมสมฏฺเฐนปิ เอกปุคฺคโลฯ โลเกติ สตฺตโลเกฯ

อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชตีติ อิทํ ปน อุภยมฺปิ วิปฺปกตวจนเมวฯ อุปฺปชฺชนฺโต พหุชนหิตตฺถาย อุปฺปชฺชติ, น อญฺเญน การเณนาติ เอวํ ปเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวรูปญฺเจตฺถ ลกฺขณํ น สกฺกา เอตํ อญฺเญน สทฺทลกฺขเณน ปฏิพาหิตุํฯ อปิจ อุปฺปชฺชมาโน นาม, อุปฺปชฺชติ นาม, อุปฺปนฺโน นามาติ อยเมตฺถ เภโท เวทิตพฺโพฯ

เอส หิ ทีปงฺกรปาทมูลโต ลทฺธพฺยากรโณ พุทฺธการกธมฺเม ปริเยสนฺโต ทส ปารมิโย ทิสฺวา ‘‘อิเม ธมฺมา มยา ปูเรตพฺพา’’ติ กตสนฺนิฏฺฐาโน ทานปารมิํ ปูเรนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ สีลปารมิํ…เป.… อุเปกฺขาปารมินฺติ อิมา ทส ปารมิโย ปูเรนฺโตปิ, ทส อุปปารมิโย ปูเรนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ ทส ปรมตฺถปารมิโย ปูเรนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ ญาตตฺถจริยํ โลกตฺถจริยํ พุทฺธตฺถจริยํ ปูรยมาโนปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ พุทฺธการเก ธมฺเม มตฺถกํ ปาเปนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ เวสฺสนฺตรตฺตภาวํ ปหาย ตุสิตปุเร ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา สฏฺฐิวสฺสสตสหสฺสาธิกา สตฺตปณฺณาส วสฺสโกฏิโย ติฏฺฐนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ เทวตาหิ ยาจิโต ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา มายาเทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺโตปิ, อนูนาธิเก ทส มาเส คพฺภวาสํ วสนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ เอกูนติํส วสฺสานิ อคารมชฺเฌ ติฏฺฐนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ทิสฺวา ราหุลภทฺทสฺส ชาตทิวเส ฉนฺนสหาโย กณฺฑกํ อสฺสวรมารุยฺห นิกฺขมนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมนฺโต อโนมนทิตีเร ปพฺพชนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ กโรนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ ปริปากคเต ญาเณ โอฬาริกํ อาหารํ อาหรนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ สายนฺหสมเย วิสาขปุณฺณมายํ มหาโพธิมณฺฑํ อารุยฺห มารพลํ วิธเมตฺวา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ ปริโสเธตฺวา ปจฺฉิมยามสมนนฺตเร ทฺวาทสงฺคํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อนุโลมปฏิโลมโต สมฺมสิตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ โสตาปตฺติผลกฺขเณปิ สกทาคามิผลกฺขเณปิ อนาคามิผลกฺขเณปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ปน อุปฺปชฺชติ นามฯ อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นามฯ พุทฺธานญฺหิ สาวกานํ วิย น ปฏิปาฏิยา อิทฺธิวิธญาณาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ, สเหว ปน อรหตฺตมคฺเคน สกโลปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณาทิ คุณราสิ อาคโตว นาม โหติ, ตสฺมา นิพฺพตฺตสพฺพกิจฺจตฺตา อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นาม โหติฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต อรหตฺตผลกฺขณํเยว สนฺธาย ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อุปฺปนฺโน โหตีติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ

พหุชนหิตายาติ มหาชนสฺส หิตตฺถาย อุปฺปชฺชติฯ พหุชนสุขายาติ มหาชนสฺส สุขตฺถาย อุปฺปชฺชติฯ

โลกานุกมฺปายาติ สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติฯ กตรสตฺตโลกสฺสาติ? โย ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อมตปานํ ปิวิ, ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิ, ตสฺสฯ ภควตา หิ มหาโพธิมณฺเฑ สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา โพธิมณฺฑา อิสิปตนํ อาคมฺม ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา’’ติ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺเต (สํ. นิ. 3.5; มหาว. 13) เทสิเต อายสฺมตา อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถเรน สทฺธิํ อฏฺฐารสโกฏิสงฺขา พฺรหฺมาโน อมตปานํ ปิวิํสุ, เอตสฺส สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปาย อุปฺปนฺโนฯ ปญฺจมทิวเส อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺตปริโยสาเน ปญฺจวคฺคิยตฺเถรา อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุ, เอตสฺสปิ สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปาย อุปฺปนฺโนฯ ตโต ยสทารกปฺปมุเข ปญฺจปณฺณาส ปุริเส อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปสิ, ตโต กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ติํส ภทฺทวคฺคิเย ตโย มคฺเค จ ผลานิ จ สมฺปาเปสิ, เอตสฺสปิ สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปาย อุปฺปนฺโนฯ คยาสีเส อาทิตฺตปริยายปริโยสาเน (สํ. นิ. 4.28; มหาว. 54) ชฏิลสหสฺสํ อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปสิ, ตโต ลฏฺฐิวเน พิมฺพิสารปฺปมุขา เอกาทส นหุตา พฺราหฺมณคหปติกา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุ, เอกํ นหุตํ สรเณสุ ปติฏฺฐิตํฯ ติโรกุฏฺฏอนุโมทนาวสาเน (ขุ. ปา. 7. 1 อาทโย) จตุราสีติยา ปาณสหสฺเสหิ อมตปานํ ปีตํฯ สุมนมาลาการสมาคเม จตุราสีติยา, ธนปาลสมาคเม ทสหิ ปาณสหสฺเสหิ, ขทิรงฺคารชาตกสมาคเม จตุราสีติยา ปาณสหสฺเสหิ, ชมฺพุกอาชีวกสมาคเม จตุราสีติยาว, อานนฺทเสฏฺฐิสมาคเม จตุราสีติยาว ปาณสหสฺเสหิ อมตปานํ ปีตํฯ ปาสาณกเจติเย ปารายนสุตฺตกถาทิวเส (สุ. นิ. 982 อาทโย) จุทฺทส โกฏิโย อมตปานํ ปิวิํสุฯ ยมกปาฏิหาริยทิวเส วีสติ ปาณโกฏิโย, ตาวติํสภวเน ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ นิสีทิตฺวา มาตรํ กายสกฺขิํ กตฺวา สตฺตปฺปกรณํ อภิธมฺมํ เทเสนฺตสฺส อสีติ ปาณโกฏิโย, เทโวโรหเณ ติํส ปาณโกฏิโย, สกฺกปญฺหสุตฺตนฺเต (ที. นิ. 2.344 อาทโย) อสีติ เทวสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวิํสุฯ มหาสมยสุตฺตนฺเต (ที. นิ. 2.331 อาทโย) มงฺคลสุตฺเต (ขุ. ปา. 5.1 อาทโย; สุ. นิ. มงฺคลสุตฺต) จูฬราหุโลวาเท (ม. นิ. 3.416 อาทโย) สมจิตฺตปฏิปทายาติ (อ. นิ. 2.33) อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสุ อภิสมยปฺปตฺตสตฺตานํ ปริจฺเฉโท นตฺถิ, เอตสฺสปิ สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปาย อุปฺปนฺโนติฯ

ยาวชฺชทิวสา อิโต ปรมฺปิ อนาคเต อิมํ สาสนํ นิสฺสาย สคฺคโมกฺขมคฺเค ปติฏฺฐหนฺตานํ วเสนปิ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เทวมนุสฺสานนฺติ น เกวลํ เทวมนุสฺสานํเยว, อวเสสานํ นาคสุปณฺณาทีนมฺปิ อตฺถาย หิตาย สุขาเยว อุปฺปนฺโนฯ สเหตุกปฏิสนฺธิเก ปน มคฺคผลสจฺฉิกิริยาย ภพฺเพ ปุคฺคเล ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตํฯ ตสฺมา เอเตสมฺปิ อตฺถตฺถาย หิตตฺถาย สุขตฺถาเยว อุปฺปนฺโนติ เวทิตพฺโพฯ

กตโม เอกปุคฺคโลติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ อิทานิ ตาย ปุจฺฉาย ปุฏฺฐํ เอกปุคฺคลํ วิภาเวนฺโต ‘‘ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ อาหฯ ตทตฺถปรินิปฺผาทนนฺติ โลกตฺถนิปฺผาทนํ, พุทฺธกิจฺจสมฺปาทนนฺติ อตฺโถฯ ปฐมํ ลุมฺพินีวเน ทุติยํ โพธิมณฺเฑติ ลุมฺพินีวเน รูปกาเยน ชาโต, โพธิมณฺเฑ ธมฺมกาเยนฯ เอวมาทินาติ อาทิ-สทฺเทน เวรญฺชากิตฺตนโต รูปกายสฺส อนุคฺคณฺหนํ ทสฺเสติ, นเฬรุปุจิมนฺทมูลกิตฺตนโต ธมฺมกายสฺสฯ ตถา ปุริเมน ปราธีนกิริยากรณํ, ทุติเยน อตฺตาธีนกิริยากรณํฯ ปุริเมน วา กรุณากิจฺจํ, อิตเรน ปญฺญากิจฺจํ , ปุริเมน จสฺส ปรมาย อนุกมฺปาย สมนฺนาคมํ, ปจฺฉิเมน ปรมาย อุเปกฺขาย สมนฺนาคมนฺติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

ปจฺฉิมโกติ คุเณน ปจฺฉิมโกฯ อานนฺทตฺเถรํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ สงฺขฺยายปีติ คณนโตปิฯ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตตฺตา สงฺโฆติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺขาตสงฺฆาเตน สมณคเณนา’’ติฯ เอตฺถ ปน ‘‘ยายํ ทิฏฺฐิ อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย, ตถารูปาย ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิสามญฺญคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. 3.324, 356, ม. นิ. 1.492; 3.54) เอวํ วุตฺตาย ทิฏฺฐิยา, ‘‘ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิญฺญุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺฐานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ, ตถารูเปสุ สีเลสุ สีลสามญฺญคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. 3.324; 356; ม. นิ. 1.492; 3.54) เอวํ วุตฺตานญฺจ สีลานํ สามญฺญสงฺขาเตน สงฺฆโต สงฺฆฏิโต สเมโตติ ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺขาตสงฺฆาโต, สมณคโณฯ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหโตติ วุตฺตํ โหติฯ

ตถา หิ ‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ อาทิวจนโต ทิฏฺฐิสีลานํ นิยตสภาวตฺตา โสตาปนฺนาปิ อญฺญมญฺญํ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตา, ปเคว สกทาคามิอาทโยฯ อริยปุคฺคลา หิ ยตฺถ กตฺถจิ ทูเร ฐิตาปิ อตฺตโน คุณสามคฺคิยา สํหตาเยวฯ ‘‘ตถารูปาย ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิสามญฺญคโต วิหรติ (ที. นิ. 3.324, 356; ม. นิ. 1.492; 3.54), ตถารูเปสุ สีเลสุ สีลสามญฺญคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. 3.324, 356; ม. นิ. 1.492; 3.54) วจนโต ปุถุชฺชนานมฺปิ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตภาโว ลพฺภติเยว, อิธ ปน อริยสงฺโฆเยว อธิปฺเปโต ‘‘โย ตตฺถ ปจฺฉิมโก, โส โสตาปนฺโน’’ติ วจนโตฯ เอเตนาติ ‘‘ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหี’’ติ เอเตน วจเนนฯ อสฺสาติ ปญฺจมตฺตสฺส ภิกฺขุสตสฺสฯ นิรพฺพุโทติอาทีนํ วจนตฺโถ ปรโต เอว อาวิ ภวิสฺสติฯ

อสฺโสสีติ เอตฺถ สวนมุปลพฺโภติ อาห ‘‘อสฺโสสีติ สุณิ อุปลภี’’ติ, อญฺญาสีติ อตฺโถฯ โส จายมุปลพฺโภ สวนวเสเนวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โสตทฺวารสมฺปตฺตวจนนิคฺโฆสานุสาเรน อญฺญาสี’’ติฯ อวธารณผลตฺตา สทฺทปฺปโยคสฺส สพฺพมฺปิ วากฺยํ อนฺโตคธาวธารณนฺติ อาห ‘‘โขติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโต’’ติฯ อวธารณตฺเถติ ปน อิมินา อนฺโตคธาวธารเณปิ สพฺพสฺมิํ วากฺเย อิฏฺฐโตวธารณตฺถํ โขสทฺทคฺคหณนฺติ ทสฺเสติฯ ตเมว อิฏฺฐโตวธารณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถ อวธารณตฺเถนา’’ติอาทิฯ อถ ปทปูรณตฺเถน โขสทฺเทน กิํปโยชนนฺติ อาห ‘‘ปทปูรเณน ปน พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตามตฺตเมวา’’ติฯ ‘‘อสฺโสสี’’ติ หิ ปทํ โขสทฺเท คหิเต เตน ผุลฺลิตมณฺฑิตวิภูสิตํ วิย โหนฺตํ ปูริตํ นาม โหติ, เตน จ ปุริมปจฺฉิมปทานิ สิลิฏฺฐานิ โหนฺติ, น ตสฺมิํ อคฺคหิเต, ตสฺมา ปทปูรเณน พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตามตฺตเมว ปโยชนํฯ มตฺต-สทฺโท เจตฺถ วิเสสนิวตฺติอตฺโถ, เตนสฺส อนตฺถนฺตรทีปนตํ ทสฺเสติ, เอว-สทฺเทน ปน พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตาย เอกนฺติกตํฯ

เวรญฺโชติ เอตฺถ สทฺทลกฺขณานุสาเรน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เวรญฺชายํ ชาโต’’ติอาทิฯ พฺรหฺมํ อณตีติ เอตฺถ พฺรหฺมนฺติ เวโท วุจฺจติ, โส ปน มนฺตพฺรหฺมกปฺปวเสน ติวิโธฯ

ตตฺถ มนฺตา ปธานมูลภาวโตเยว อฏฺฐกาทีหิ ปวุตฺตา, อิตเร ปน ตนฺนิสฺสเยน ชาตา, เตน ปธานสฺเสว คหณํฯ มนฺเต สชฺฌายตีติ อิรุเวทาทิเก มนฺตสตฺเถ สชฺฌายตีติ อตฺโถฯ อิรุเวทาทโย หิ คุตฺตภาสิตพฺพตาย ‘‘มนฺตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อิทเมว หีติ อวธารเณน พฺรหฺมโต ชาโตติอาทิกํ นิรุตฺติํ ปฏิกฺขิปติฯ ชาติพฺราหฺมณานนฺติ อิมินา อญฺเญปิ พฺราหฺมณา อตฺถีติ ทสฺเสติฯ ทุวิธา หิ พฺราหฺมณา ชาติพฺราหฺมณา วิสุทฺธิพฺราหฺมณา จาติฯ อิทานิ ตตฺถ วิสุทฺธิพฺราหฺมณานํ นิรุตฺติํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อริยา ปนา’’ติอาทิฯ

สมิตปาปตฺตาติ อจฺจนฺตํ อนวเสสโต สวาสนํ สมิตปาปตฺตาฯ เอวญฺหิ พาหิรกอวีตราคเสกฺขาเสกฺขปาปสมณโต ภควโต ปาปสมณํ วิเสสิตํ โหติฯ วุตฺตเมวตฺถํ อุทาหรเณน วิภาเวนฺโต อาห ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิฯ เอตฺถ ปน ‘‘พาหิตปาโปติ พฺราหฺมโณ, สมิตปาปตฺตา สมโณติ วุจฺจตีติ อิทํ ภินฺนคาถาสนฺนิสฺสิตปททฺวยํ เอกโต คเหตฺวา วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ ‘‘สมิตตฺตา หิ ปาปานํ, สมโณติ ปวุจฺจตีติ อิทํ วจนํ คเหตฺวา ‘สมิตตฺตา สมโณติ วุจฺจตี’ติ วุตฺตํฯ พาหิตปาโปติ พฺราหฺมโณติ อิทํ ปน อญฺญสฺมิํ คาถาพนฺเธ วุตฺตวจน’’นฺติฯ อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ อิธ อนุสฺสวนตฺเถ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ขลูติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโต’’ติฯ ชาติสมุทาคตนฺติ ชาติยา อาคตํ, ชาติสิทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อาลปนมตฺตนฺติ ปิยาลาปวจนมตฺตํฯ ปิยสมุทาหารา เหเต โภติ วา อาวุโสติ วา เทวานมฺปิยาติ วาฯ โภวาที นาม โส โหตีติ โย อามนฺตนาทีสุ ‘‘โภ โภ’’ติ วทนฺโต วิจรติ, โส โภวาที นาม โหตีติ อตฺโถฯ สกิญฺจโนติ ราคาทีหิ กิญฺจเนหิ สกิญฺจโนฯ ราคาทโย หิ สตฺเต กิญฺเจนฺติ มทฺทนฺติ ปลิพุนฺธนฺตีติ ‘‘กิญฺจนานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ มนุสฺสา กิร โคเณหิ ขลํ มทฺทาเปนฺตา ‘‘กิญฺเจหิ กปิล, กิญฺเจหิ กาฬกา’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา มทฺทนฏฺโฐ กิญฺจนฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ

โคตฺตวเสนาติ เอตฺถ คํ ตายตีติ โคตฺตํฯ โคสทฺเทน เจตฺถ อภิธานํ พุทฺธิ จ วุจฺจติ, ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ โคตโมติ ปวตฺตมานํ อภิธานํ พุทฺธิญฺจ เอกํสิกวิสยตาย ตายติ รกฺขตีติ โคตฺตํฯ

ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, เอวํ อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส โคตฺตสงฺขาโต อตฺโถ ตานิ พุทฺธิอภิธานานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติฯ โส ปน อญฺญกุลปรมฺปราย อสาธารณํ ตสฺส กุลสฺส อาทิปุริสสมุทาคตํ ตํกุลปริยาปนฺนสาธารณํ สามญฺญรูปนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ สมโณติ อิมินา สริกฺขกชเนหิ ภควโต พหุมตภาโว ทสฺสิโต สมิตปาปตากิตฺตนโต, โคตโมติ อิมินา โลกิยชเนหิ อุฬารกุลสมฺภูตตาทีปนโตฯ สกฺยสฺส สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต สกฺยปุตฺโตฯ อิมินา จ อุทิโตทิตวิปุลขตฺติยกุลวิภาวนโต วุตฺตํ ‘‘อิทํ ปน ภควโต อุจฺจากุลปอทีปน’’นฺติฯ สพฺพขตฺติยานญฺหิ อาทิภูตมหาสมฺมตมหาราชโต ปฏฺฐาย อสมฺภินฺนํ อุฬารตมํ สกฺยราชกุลํฯ เกนจิ ปาริชุญฺเญน อนภิภูโตติ ญาติปาริชุญฺญโภคปาริชุญฺญาทินา เกนจิ ปาริชุญฺเญน ปริหานิยา อนภิภูโต อนชฺโฌตฺถโฏฯ ตถา หิ โลกนาถสฺส อภิชาติยํ ตสฺส กุลสฺส น กิญฺจิ ปาริชุญฺญํ, อถ โข วฑฺฒิเยวฯ อภินิกฺขมเน จ ตโต สมิทฺธตมภาโว โลเก ปากโฏ ปญฺญาโตฯ เตน ‘‘สกฺยกุลา ปพฺพชิโต’’ติ อิทํ วจนํ ภควโต สทฺธาปพฺพชิตภาวปริทีปนตฺถํ วุตฺตํ มหนฺตํ ญาติปริวฏฺฏํ มหนฺตญฺจ โภคกฺขนฺธํ ปหาย ปพฺพชิตภาวสิทฺธิโตฯ ตโต ปรนฺติ ‘‘เวรญฺชายํ วิหรตี’’ติอาทิฯ

อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อิตฺถํ อิมํ ปการํ ภูโต อาปนฺโนติ อิตฺตมฺภูโต, ตสฺส อาขฺยานํ อิตฺถมฺภูตาขฺยานํ, โสเยว อตฺโถ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺโถฯ อถ วา อิตฺถํ เอวํ ปกาโร ภูโต ชาโตติ เอวํ กถนตฺโถ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺโถ, ตสฺมิํ อุปโยควจนนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ อพฺภุคฺคโตติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถโชตโก อภิภวิตฺวา อุคฺคมนปฺปการสฺส ทีปนโตฯ เตน โยคโต ‘‘ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตม’’นฺติ อิทํ อุปโยควจนํ สามิอตฺเถปิ สมานํ อิตฺถมฺภูตาขฺยานทีปนโต ‘‘อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ตสฺส โข ปน โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถ’’ติฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ‘‘สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภี’’ติ เอตฺถ อภิสทฺทโยคโต อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน อุปโยควจนํ กตํ, เอวมิธาปิ ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ อภิ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อุคฺคโตติ อภิสทฺทโยคโต อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน อุปโยควจนนฺติฯ ‘‘สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภี’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘เทวทตฺโต มาตรมภิ มาตริ วิสเย มาตุยา วา สาธู’’ติ เอวํ อธิกรณตฺเถ สามิอตฺเถ วา ภุมฺมวจนสฺส วา สามิวจนสฺส วา ปสงฺเค อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถโชตเกน อภิสทฺเทน โยเค อุปโยควจนํ กตํฯ ยถา เจตฺถ ‘‘เทวทตฺโต มาตุ วิสเย มาตุสมฺพนฺธี วา สาธุตฺตปฺปการปฺปตฺโต’’ติ อยมตฺโถ วิญฺญายติ , เอวมิธาปิ ‘‘โภโต โคตมสฺส สมฺพนฺธี กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต อภิภวิตฺวา อุคฺคมนปฺปการปฺปตฺโต’’ติ อยมตฺโถ วิญฺญายติฯ ตตฺถ หิ เทวทตฺตคฺคหณํ วิย อิธ กิตฺติสทฺทคฺคหณํ, ตถา ตตฺถ ‘‘มาตร’’นฺติ วจนํ วิย อิธ ‘‘ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตม’’นฺติ วจนํ, ตตฺถ สาธุสทฺทคฺคหณํ วิย อิธ อุคฺคตสทฺทคฺคหณํ เวทิตพฺพํฯ

กลฺยาโณติ ภทฺทโกฯ กลฺยาณภาโว จสฺส กลฺยาณคุณวิสยตายาติ อาห ‘‘กลฺยาณคุณสมนฺนาคโต’’ติ, กลฺยาเณหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต ตํวิสยตาย ยุตฺโตติ อตฺโถฯ ตํวิสยตา เหตฺถ สมนฺนาคโม กลฺยาณคุณวิสยตาย ตนฺนิสฺสิโตติ อธิปฺปาโยฯ เสฏฺโฐติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เสฏฺฐคุณวิสยตาย เอว หิ กิตฺติสทฺทสฺส เสฏฺฐตา ‘‘ภควาติ วจนํ เสฏฺฐ’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ‘‘ภควา อรห’’นฺติอาทินา คุณานํ สํกิตฺตนโต สทฺทนียโต จ กิตฺติสทฺโท วณฺโณติ อาห ‘‘กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติ เอวา’’ติฯ วณฺโณเยว หิ กิตฺเตตพฺพโต กิตฺติสทฺทนียโต สทฺโทติ จ วุจฺจติฯ กิตฺติปริยาโย หิ สทฺทสทฺโท ยถา ‘‘อุฬารสทฺทา อิสโย, คุณวนฺโต ตปสฺสิโน’’ติฯ อภิตฺถวนวเสน ปวตฺโต สทฺโท ถุติโฆโส, อภิตฺถวุทาหาโรฯ

‘‘อพฺภุคฺคโต’’ติ ปน เอตสฺส อตฺโถ อฏฺฐกถายํ น ทสฺสิโต, ตสฺมา ตสฺสตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพ – อพฺภุคฺคโตติ อภิภวิตฺวา อุคฺคโต, อนญฺญสาธารณคุเณ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา สเทวกํ โลกํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ปวตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ กินฺติ สทฺโท อพฺภุคฺคโตติ อาห ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทิฯ

อิโต ปรํ ปน อีทิเสสุ ฐาเนสุ ยตฺถ ยตฺถ ปาฬิปาฐสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ สิยา, ตตฺถ ตตฺถ ‘‘ปาฬิยํ ปนา’’ติ วตฺวา อตฺถํ ทสฺสยิสฺสาม, อิทานิ ตตฺถ ปทโยชนาปุพฺพกํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิติปิ โส ภควาติอาทีสุ ปน อยํ ตาว โยชนา’’ติอาทิฯ โส ภควาติ โย โส สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภญฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ เทวานํ อติเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา โลกนาโถ ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควาติ ลทฺธนาโม, โส ภควาฯ ภควาติ หิ อิทํ สตฺถุ นามกิตฺตนํฯ เตนาห อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ ‘‘ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กต’’นฺติอาทิ (มหานิ. 84)ฯ ปรโต ปน ภควาติ คุณกิตฺตนเมวฯ ยถา กมฺมฏฺฐานิเกน ‘‘อรห’’นฺติอาทีสุ นวสุ ฐาเนสุ ปจฺเจกํ อิติปิสทฺทํ โยเชตฺวา พุทฺธคุณา อนุสฺสรียนฺติ, เอวํ พุทฺธคุณสํกิตฺตเกนปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติปิ อรหํ อิติปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป.… อิติปิ ภควา’’ติ อาหฯ เอวญฺหิ สติ ‘‘อรห’’นฺติอาทีหิ นวหิ ปเทหิ เย สเทวเก โลเก อติวิย ปากฏา ปญฺญาตา พุทฺธคุณา, เต นานปฺปการโต วิภาวิตา โหนฺติฯ ‘‘อิติเปตํ ภูตํ, อิติเปตํ ตจฺฉ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 1.6) วิย หิ อิธ อิติ-สทฺโท อาสนฺนปจฺจกฺขการณตฺโถ , ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน จ เตสํ คุณานํ พหุภาโว ทีปิโต, ตานิ จ คุณสลฺลกฺขณการณานิ สทฺธาสมฺปนฺนานํ วิญฺญุชาติกานํ ปจฺจกฺขานิ โหนฺตีติ ตานิ สํกิตฺเตนฺเตน วิญฺญุนา จิตฺตสฺส สมฺมุขีภูตาเนว กตฺวา สํกิตฺเตตพฺพานีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ

‘‘สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ, สุตฺตานุรูปํ ปริทีปยนฺตี’’ติ เหฏฺฐา วุตฺตตฺตา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.125-128) สพฺพาการโต สํวณฺณิตมฺปิ อตฺถํ อิธาปิ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุกาโม ตตฺถ ปโยชนมาห ‘‘อิทานิ วินยธราน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ จิตฺตสมฺปหํสนตฺถนฺติ จิตฺตสนฺโตสนตฺถํ, จิตฺตปฺปสาทชนนตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อารกตฺตา’’ติอาทีสุ อารกตฺตาติ สุวิทูรตฺตาฯ อรีนนฺติ กิเลสารีนํฯ อรานนฺติ สํสารจกฺกสฺส อรานํฯ หตตฺตาติ วิทฺธํสิตตฺตาฯ ปจฺจยาทีนนฺติ จีวราทิปจฺจยานญฺเจว ปูชาวิเสสานญฺจฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘อารกา หิ โส’’ติอาทิฯ ทูรตา นาม อาสนฺนตา วิย อุปาทายุปาทาย วุจฺจตีติ ปรมุกฺกํสคตํ ทูรภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุวิทูรวิทูเร ฐิโต’’ติ อาห, สุฏฺฐุ วิทูรภาเวเนว วิทูเร ฐิโตติ อตฺโถฯ

โส ปนสฺส กิเลเสหิ ทูเร ฐิตภาโว, น ปเทสวเสน, อถ โข เตสํ สพฺพโส ปหีนตฺตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มคฺเคน กิเลสานํ วิทฺธํสิตตฺตา’’ติฯ นนุ อญฺเญสมฺปิ ขีณาสวานํ เต ปหีนา เอวาติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สวาสนาน’’นฺติฯ น หิ ฐเปตฺวา ภควนฺตํ อญฺเญ สห วาสนาย กิเลเส ปหาตุํ สกฺโกนฺติฯ เอเตน อญฺเญหิ อสาธารณํ ภควโต อรหตฺตนฺติ ทสฺสิตํ โหติฯ กา ปนายํ วาสนา นาม? ปหีนกิเลสสฺสปิ อปฺปหีนกิเลสสฺส ปโยคสทิสปโยคเหตุภูโต กิเลสนิสฺสิโต สามตฺถิยวิเสโส อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉสฺส วสลสมุทาจารนิมิตฺตํ วิยฯ กถํ ปน ‘‘อารกา’’ติ วุตฺเต ‘‘กิเลเสหี’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ สามญฺญโจทนาย วิเสเส อวฏฺฐานโต วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส อนุปยุชฺชิตพฺพโต ‘‘อารกาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา’’ติอาทีนิ (ม. นิ. 1.434) สุตฺตปทาเนตฺถ อุทาหริตพฺพานิฯ อารกาติ เจตฺถ อา-การสฺส รสฺสตฺตํ, ก-การสฺส จ หการํ สานุสารํ กตฺวา นิรุตฺตินเยน ‘‘อรห’’นฺติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ ยถาวุตฺตสฺเสวตฺถสฺส สุขคฺคหณตฺถํ อิทเมตฺถ วุจฺจติ –

‘‘โส ตโต อารกา นาม, ยสฺส เยนาสมงฺคิตา;

อสมงฺคี จ โทเสหิ, นาโถ เตนารหํ มโต’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.125);

อนตฺถจรเณน กิเลสา เอว อรโยติ กิเลสารโยฯ อรีนํ หตตฺตา อริหาติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน ‘‘อรห’’นฺติ วุตฺตํฯ เอตฺถาปิ ยถาวุตฺตสฺสตฺถสฺส สุขคฺคหณตฺถํ อิทํ เวทิตพฺพํ –

‘‘ยสฺมา ราคาทิสงฺขาตา, สพฺเพปิ อรโย หตา;

ปญฺญาสตฺเถน นาเถน, ตสฺมาปิ อรหํ มโต’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.126);

ยญฺเจตํ สํสารจกฺกนฺติ สมฺพนฺโธฯ รถจกฺกสฺส นาภิ วิย มูลาวยวภูตํ อนฺโต พหิ จ สมวฏฺฐิตํ อวิชฺชาภวตณฺหาทฺวยนฺติ วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภี’’ติฯ นาภิยา เนมิยา จ สมฺพทฺธอรสทิสา ปจฺจยผลภูเตหิ อวิชฺชาตณฺหาชรามรเณหิ สมฺพทฺธา ปุญฺญาภิสงฺขารอปุญฺญาภิสงฺขารอาเนญฺชาภิสงฺขาราติ วุตฺตํ ‘‘ปุญฺญาทิอภิสงฺขาราร’’นฺติฯ

ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปริยนฺตภาเวน ปากฏํ ชรามรณนฺติ ตํ เนมิฏฺฐานิยํ กตฺวา อาห ‘‘ชรามรณเนมี’’ติฯ ยถา รถจกฺกปฺปวตฺติยา ปธานการณํ อกฺโข, เอวํ สํสารจกฺกปฺปวตฺติยา อาสวสมุทโยติ อาห ‘‘อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา’’ติฯ อาสวา เอว อวิชฺชาทีนํ การณตฺตา อาสวสมุทโยฯ ยถาห ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. 1.103)ฯ วิปากกฏตฺตารูปปฺปเภโท กามภวาทิโก ติภโว เอว รโถ, ตสฺมิํ ติภวรเถฯ อตฺตโน ปจฺจเยหิ สมํ, สพฺพโส วา อาทิโต ปฏฺฐาย โยชิตนฺติ สมาโยชิตํฯ อาทิรหิตํ กาลํ ปวตฺตตีติ กตฺวา อนาทิกาลปฺปวตฺตํฯ

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 2.619; ที. นิ. อฏฺฐ. 2.95 อปสาทนาวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.60; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.199) –

เอวํ วุตฺตสํสาโรว สํสารจกฺกํฯ อเนนาติ ภควตาฯ โพธิมณฺเฑติ โพธิสงฺขาตสฺส ญาณสฺส มณฺฑภาวปฺปตฺเต ฐาเน กาเล วาฯ โพธีติ ปญฺญา, สา เอตฺถ มณฺฑา ปสนฺนา ชาตาติ โพธิมณฺโฑฯ วีริยปาเทหีติ สํกิเลสโวทานปกฺขิเยสุ สนฺนิรุมฺภนสนฺนิกฺขิปนกิจฺจตาย ทฺวิธา ปวตฺเตติ อตฺตโน วีริยสงฺขาเตหิ ปาเทหิฯ สีลปถวิยนฺติ ปติฏฺฐานฏฺเฐน สีลเมว ปถวี, ตสฺสํฯ ปติฏฺฐายาติ สมฺปาทนวเสน ปติฏฺฐหิตฺวาฯ สทฺธาหตฺเถนาติ อนวชฺชธมฺมาทานสาธนโต สทฺธาว หตฺโถ, เตนฯ กมฺมกฺขยกรนฺติ กายกมฺมาทิเภทสฺส สพฺพสฺสปิ กมฺมสฺส ขยกรณโต กมฺมกฺขยกรํฯ ญาณผรสุนฺติ สมาธิสิลายํ สุนิสิตํ มคฺคญาณผรสุํ คเหตฺวาฯ

เอวํ ‘‘อรานํ หตตฺตา’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ อรสงฺขาตํ สํสารํ จกฺกํ วิย จกฺกนฺติ คเหตฺวา อตฺถโยชนํ กตฺวา อิทานิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนากฺกเมนปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนมตคฺคสํสารวฏฺฏนฺติ อนุ อนุ อมตคฺคํ อวิญฺญาตปุพฺพโกฏิกํ สํสารมณฺฑลํฯ เสสา ทส ธมฺมาติ สงฺขาราทโย ชาติปริโยสานา ทส ธมฺมาฯ กถํ เตสํ สงฺขาราทีนํ อรภาโวติ อาห ‘‘อวิชฺชามูลกตฺตา ชรามรณปริยนฺตตฺตา จา’’ติฯ ตตฺถ อวิชฺชา มูลํ ปธานการณํ เยสํ สงฺขาราทีนํ เต อวิชฺชามูลกา, เตสํ ภาโว อวิชฺชามูลกตฺตํฯ

ชรามรณํ ปริยนฺตํ ปริโยสานภูตํ เอเตสนฺติ ชรามรณปริยนฺตา, สงฺขาราทโย ทส ธมฺมาฯ เตสํ ภาโว ชรามรณปริยนฺตตฺตํฯ สงฺขาราทิชาติปริโยสานานํ ทสธมฺมานํ อวิชฺชามูลกตฺตา ชรามรณปริโยสานตฺตา จาติ อตฺโถ, นาภิภูตาย อวิชฺชาย มูลโต เนมิภูเตน ชรามรเณน อนฺตโต สงฺขาราทีนํ สมฺพนฺธตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

ทุกฺขาทีสูติ ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺเคสุฯ อญฺญาณนฺติ ญาณปฺปฏิปกฺขตฺตา โมโห อญฺญาณํ, น ปน ญาณโต อญฺญํ, นปิ ญาณสฺส อภาวมตฺตํฯ ตตฺถ ทุกฺขาทีสุ อญฺญาณํ ยถาสภาวปฺปฏิเวธาปฺปทานโต ตปฺปฏิจฺฉาทนวเสเนวฯ เอตฺถ หิ กิญฺจาปิ ฐเปตฺวา โลกุตฺตรสจฺจทฺวยํ เสสฏฺฐาเนสุ อารมฺมณวเสนปิ อวิชฺชา อุปฺปชฺชติ, เอวํ สนฺเตปิ ปฏิจฺฉาทนวเสเนว อิธ อธิปฺเปตาฯ สา หิ อุปฺปนฺนา ทุกฺขสจฺจํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ติฏฺฐติ, ยาถาวสรสลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ, ตถา สมุทยํ นิโรธํ มคฺคนฺติฯ

ทุกฺขนฺติ เจตฺถ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ อธิปฺเปตนฺติ ตํ กามภวาทิวเสน ติธา ภินฺทิตฺวา ตถา ตปฺปฏิจฺฉาทิกญฺจ อวิชฺชํ ติธา กตฺวา อวิชฺชาทิปจฺจเย ตีสุ ภเวสุ สงฺขาราทิเก ปฏิปาฏิยา ทสฺเสนฺโต ‘‘กามภเว จ อวิชฺชา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กามภเว จ อวิชฺชาติ กามภเว อาทีนวปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชาฯ รูปภเว อวิชฺชา อรูปภเว อวิชฺชาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ กามภเว สงฺขารานนฺติ กามภูมิปริยาปนฺนานํ ปุญฺญาปุญฺญสงฺขารานํ, กามภเว วา นิปฺผาเทตพฺพา เย ปุญฺญาปุญฺญสงฺขารา, เตสํ กามภวูปปตฺตินิพฺพตฺตกสงฺขารานนฺติ อตฺโถฯ สงฺขาราติ เจตฺถ โลกิยกุสลากุสลเจตนา เวทิตพฺพาฯ ปจฺจโย โหตีติ ปุญฺญาภิสงฺขารานํ ตาว อารมฺมณปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจโย โหติ, อปุญฺญาภิสงฺขาเรสุ สหชาตสฺส สหชาตาทิวเสน, อสหชาตสฺส อนนฺตรสมนนฺตราทิวเสน, อนานนฺตรสฺส ปน อารมฺมณวเสน เจว อุปนิสฺสยวเสน จ ปจฺจโย โหติฯ อรูปภเว สงฺขารานนฺติ อาเนญฺชาภิสงฺขารานํฯ ปจฺจโย โหตีติ อุปนิสฺสยปจฺจยวเสเนวฯ อิมสฺมิญฺจ ปนตฺเถ เอตฺถ วิตฺถาริยมาเน อติปฺปปญฺโจ โหติ, ตสฺมา ตํ นยิธ วิตฺถารยิสฺสามฯ อิตเรสูติ รูปารูปภเวสุฯ

ติณฺณํ อายตนานนฺติ จกฺขุโสตมนายตนานํ ฆานาทิตฺตยสฺส ตตฺถ อสมฺภวโตฯ เอกสฺสาติ มนายตนสฺส อิตเรสํ ตตฺถ อสมฺภวโตฯ อิมินา นเยน ติณฺณํ ผสฺสานนฺติอาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ฉพฺพิธสฺส ผสฺสสฺสาติ จกฺขุสมฺผสฺสโสตสมฺผสฺสฆานสมฺผสฺสชิวฺหาสมฺผสฺสกายสมฺผสฺสมโนสมฺผสฺสานํ วเสน ฉพฺพิธสฺส ผสฺสสฺสฯ ฉนฺนํ เวทนานนฺติ จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, ตถา โสตสมฺผสฺสชา ฆานสมฺผสฺสชา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา กายสมฺผสฺสชา มโนสมฺผสฺสชา เวทนาติ อิมาสํ ฉนฺนํ เวทนานํฯ ฉนฺนํ ตณฺหากายานนฺติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ตณฺหากายานํฯ ตตฺถ ตตฺถ สา สา ตณฺหาติ รูปตณฺหาทิเภทา ตตฺถ ตตฺถ กามภวาทีสุ อุปฺปชฺชนกตณฺหาฯ

สา ตณฺหาทิมูลิกา กถา อติสํขิตฺตาติ ตํ อุปาทานภเว จ วิภชิตฺวา วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กาเม ปริภุญฺชิสฺสามีติ อิมินา กามตณฺหาปวตฺติมาห, ตถา สคฺคสมฺปตฺติํ อนุภวิสฺสามีติอาทีหิฯ สา ปน ตณฺหา ยสฺมา ภุสมาทานวเสน ปวตฺตมานา กามุปาทานํ นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กามุปาทานปจฺจยา’’ติฯ ตเถวาติ กามุปาทานปจฺจยา เอวฯ พฺรหฺมโลกสมฺปตฺตินฺติ รูปีพฺรหฺมโลเก สมฺปตฺติํฯ ‘‘สพฺเพปิ เตภูมกา ธมฺมา กามนียฏฺเฐน กามา’’ติ วจนโต ภวราโคปิ กามุปาทานเมวาติ กตฺวา ‘‘กามุปาทานปจฺจยา เอว เมตฺตํ ภาเวตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เมตฺตํ ภาเวตีติ มิชฺชติ สินิยฺหตีติ เมตฺตา, ตํ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ อตฺโถฯ อถ วา เมตฺตา เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตํ, จิตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตํ ฌานํ วา, ตํ ภาเวติ วฑฺเฒติ อุปฺปาเทติ วาติ อตฺโถฯ กรุณํ ภาเวตีติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เสสุปาทานมูลิกาสุปีติ ทิฏฺฐุปาทานสีลพฺพตุปาทานอตฺตวาทุปาทานมูลิกาสุปิ โยชนาสุ เอเสว นโยติ อตฺโถฯ ตตฺถายํ โยชนา – อิเธกจฺโจ ‘‘นตฺถิ ปรโลโก’’ติ นตฺถิกทิฏฺฐิํ คณฺหาติ, โส ทิฏฺฐุปาทานปจฺจยา กาเยน ทุจฺจริตํ จรตีติอาทิ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํฯ อปโร ‘‘อสุกสฺมิํ สมฺปตฺติภเว อตฺตา อุจฺฉิชฺชตี’’ติ อุจฺเฉททิฏฺฐิํ คณฺหาติ, โส ตตฺรูปปตฺติยา กาเยน สุจริตํ จรตีติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

อปโร ‘‘รูปี มโนมโย หุตฺวา อตฺตา อุจฺฉิชฺชตี’’ติ รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ภาวนาปาริปูริยาติ สพฺพํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อปโรปิ ‘‘อรูปภเว อุปฺปชฺชิตฺวา อตฺตา อุจฺฉิชฺชตี’’ติ อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ภาวนาปาริปูริยาติ สพฺพํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เอตาหิเยว อตฺตวาทุปาทานมูลิกาปิ โยชนา สํวณฺณิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทวเสนปิ โยชนา เวทิตพฺพาฯ อปโร ‘‘สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธี’’ติ อสุทฺธิมคฺคํ ‘‘สุทฺธิมคฺโค’’ติ ปรามสนฺโต สีลพฺพตุปาทานปจฺจยา กาเยน ทุจฺจริตํ จรตีติอาทิ สพฺพํ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

อิทานิ ยฺวายํ สํสารจกฺกํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘กามภเว อวิชฺชา กามภเว สงฺขารานํ ปจฺจโย โหตี’’ติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยภาโว สงฺขาราทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนภาโว จ ทสฺสิโต, ตเมว ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิํ อาเนตฺวา นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวมย’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถา สงฺขารา เหตุนิพฺพตฺตา, เอวํ อวิชฺชาปิ กามาสวาทินา สเหตุกา เอวาติ อาห ‘‘อุโภเปเต เหตุสมุปฺปนฺนา’’ติฯ ปจฺจยปริคฺคเหติ นามรูปสฺส ปจฺจยานํ อวิชฺชาทีนํ ปริจฺฉิชฺช คหเณฯ นิปฺผาเทตพฺเพ ภุมฺมํฯ ปญฺญาติ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิสงฺขาตา ปการโต ชานนาฯ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ ติฏฺฐนฺติ เอตฺถ ผลธมฺมา ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ฐิติ, การณํ, ธมฺมานํ ฐิติ ธมฺมฏฺฐิติ, ธมฺมฏฺฐิติยา ญาณํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ปจฺจยญาณนฺติ อตฺโถ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทาวโพโธติ วุตฺตํ โหติฯ กามญฺเจตฺถ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญาเยว ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, สงฺขาเรสุ ปน อทิฏฺเฐสุ อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยภาโว น สกฺกา ทฏฺฐุนฺติ ‘‘สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา’’ติ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานมฺปิ คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อุโภเปเต เหตุสมุปฺปนฺนาติ อิทํ ปน อุภินฺนมฺปิ ปจฺจยุปฺปนฺนภาวํ ทสฺเสตุกามตาย วุตฺตํฯ อิทญฺจ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ ยสฺมา อทฺธตฺตเย กงฺขามลวิตรณวเสน ปวตฺตติ, ตสฺมา ‘‘อตีตมฺปิ อทฺธาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอเตน นเยน สพฺพปทานิ วิตฺถาเรตพฺพานีติ เอเตน นเยน ‘‘อวิชฺชา เหตู’’ติอาทินา อวิชฺชายํ วุตฺตนเยน ‘‘สงฺขารา เหตุ, วิญฺญาณํ เหตุสมุปฺปนฺน’’นฺติอาทินา สพฺพปทานิ วิตฺถาเรตพฺพานิฯ

สํขิปฺปนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาทโย วิญฺญาณาทโย จาติ สงฺเขโป, เหตุ วิปาโก จฯ อถ วา เหตุวิปาโกติ สํขิปฺปตีติ สงฺเขโป, อวิชฺชาทโย วิญฺญาณาทโย จฯ

สงฺเขปภาวสามญฺเญน ปน เอกวจนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ เต ปน สงฺเขปา อตีเต เหตุ, เอตรหิ วิปาโก, เอตรหิ เหตุ, อายติํ วิปาโกติ เอวํ กาลวิภาเคน จตฺตาโร ชาตา, เตนาห ‘‘ปุริมสงฺเขโป เจตฺถ อตีโต อทฺธา’’ติอาทิฯ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธาติ สมฺพนฺโธฯ ตณฺหุปาทานภวา คหิตาว โหนฺตีติ เอตฺถ อวิชฺชาคหเณน กิเลสภาวสามญฺญโต ตณฺหุปาทานา คหิตา, สงฺขารคฺคหเณน กมฺมภาวสามญฺญโต ภโว คหิโต, อวิชฺชาสงฺขารานํ เตหิ วินา สกิจฺจากรณโต จ ตณฺหุปาทานภวา คหิตาว โหนฺติฯ อถ วา อวิทฺวา ปริตสฺสติ, ปริตสิโต อุปาทิยติ, ตสฺสุปาทานปจฺจยา ภโว, ตสฺมา ตณฺหุปาทานภวาปิ คหิตา โหนฺติฯ ตถา จ วุตฺตํ –

‘‘ปุริมกมฺมภวสฺมิํ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขาราฯ นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโว, อิติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมิํ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.47)ฯ

ตตฺถ (วิภ. อฏฺฐ. 242; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.47) ปุริมกมฺมภวสฺมินฺติ ปุริเม กมฺมภเว, อตีตชาติยํ กมฺมภเว กริยมาเนติ อตฺโถฯ โมโห อวิชฺชาติ โย ตทา ทุกฺขาทีสุ โมโห เยน มูฬฺโห กมฺมํ กโรติ, สา อวิชฺชาฯ อายูหนา สงฺขาราติ ตํ กมฺมํ กโรโต ยา ปุริมเจตนาโย, ยถา ‘‘ทานํ ทสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา มาสมฺปิ สํวจฺฉรมฺปิ ทานูปกรณานิ สชฺเชนฺตสฺส อุปฺปนฺนา ปุริมเจตนาโย, ปฏิคฺคาหกานํ ปน หตฺเถ ทกฺขิณํ ปติฏฺฐาปยโต เจตนา ภโวติ วุจฺจติฯ เอกาวชฺชเนสุ วา ฉสุ ชวเนสุ เจตนา อายูหนสงฺขารา นาม, สตฺตมา ภโวฯ ยา กาจิ วา ปน เจตนา ภโว, สมฺปยุตฺตา อายูหนสงฺขารา นามฯ นิกนฺติ ตณฺหาติ ยา กมฺมํ กโรนฺตสฺส ตสฺส ผเล อุปปตฺติภเว นิกามนา ปตฺถนา, สา ตณฺหา นามฯ อุปคมนํ อุปาทานนฺติ ยํ กมฺมภวสฺส ปจฺจยภูตํ ‘‘อิทํ กตฺวา อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน กาเม เสวิสฺสามิ อุจฺฉิชฺชิสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตํ อุปคมนํ คหณํ ปรามสนํ, อิทํ อุปาทานํ นามฯ เจตนา ภโวติ ‘‘ตํ กมฺมํ กโรโต ยา ปุริมา เจตนาโย’’ติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺเตสุ ตีสุ อตฺถวิกปฺเปสุ ยา เจตนา ภโวติ วุตฺตา, สา เจตนา ภโวติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ สพฺเพเปเต อวิชฺชาทโย ธมฺเม ทฺวีหิ วฏฺเฏหิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุกาโม อาห ‘‘อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตีเต กมฺมวฏฺฏ’’นฺติฯ เอตฺถ จ นิปฺปริยายโต สงฺขารา ภโว จ กมฺมํ, อวิชฺชาทโย ปน กมฺมสหายตาย กมฺมสริกฺขกา ตทุปการกา จาติ กมฺมนฺติ วุตฺตาฯ อวิชฺชาทโย หิ วิปากธมฺมธมฺมตาย กมฺมสริกฺขกา สหชาตโกฏิยา อุปนิสฺสยโกฏิยา จ กมฺมสฺส จ อุปการกาฯ กมฺมเมว จ อญฺญมญฺญสมฺพนฺธํ หุตฺวา ปุนปฺปุนํ ปริวตฺตนฏฺเฐน กมฺมวฏฺฏํฯ วิญฺญาณาทโย ปญฺจาติ วิญฺญาณาทโย เวทนาปริยนฺตา ปญฺจ เอตรหิ อิทานิ อิมสฺมิํ อตฺตภาเวติ วุตฺตํ โหติฯ อวิชฺชาสงฺขารา คหิตาว โหนฺตีติ เอตฺถาปิ ปุพฺเพ วิย กิเลสกมฺมภาวสามญฺญโต ตณฺหุปาทานคฺคหเณน อวิชฺชา คหิตา, ภวคฺคหเณน สงฺขารา คหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา ภเว คหิเต ตสฺส ปุพฺพภาคา ตํสมฺปยุตฺตา วา สงฺขารา คหิตาว โหนฺติ , ตณฺหุปาทานคฺคหเณน จ ตํสมฺปยุตฺตา ยาย วา มูฬฺโห กมฺมํ กโรติ, สา อวิชฺชาว โหตีติ ตณฺหุปาทานภวคฺคหเณน อวิชฺชาสงฺขารา คหิตาว โหนฺติฯ เตเนว วุตฺตํ –

‘‘อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโว, อิติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อิธ กมฺมภวสฺมิํ อายติํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.47)ฯ

ตตฺถ อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานนฺติ ปริปกฺกายตนสฺส กมฺมกรณกาเล สมฺโมโห ทสฺสิโตฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนานํ ชาติชราภงฺคาวตฺถา ชาติชรามรณนฺติ วุตฺตาติ อวตฺถานํ คหเณน อวตฺถาวนฺตา คหิตาว โหนฺติ ตทวินาภาวโตติ อาห ‘‘ชาติชรามรณาปเทเสน วิญฺญาณาทีนํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา’’ติฯ อปเทเสนาติ ชาติชรามรณานํ กถเนนฯ อิเมติ วิญฺญาณาทโยฯ อายติํ วิปากวฏฺฏนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนเหตุโต ภาวีนํ อนาคตานํ คหิตตฺตาฯ เตติ อวิชฺชาทโยฯ

อาการโตติ สรูปโต อวุตฺตาปิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สงฺคเห อากิรียนฺติ อวิชฺชาสงฺขาราทิคฺคหเณหิ ปกาสียนฺตีติ อาการา, อตีตเหตุอาทีนํ วา ปการา อาการา ฯ ตโต อาการโตฯ วีสติวิธา โหนฺตีติ อตีเต เหตุปญฺจกาทิเภทโต วีสติวิธา โหนฺติฯ

สงฺขารวิญฺญาณานญฺเจตฺถ อนฺตรา เอโก สนฺธีติ เหตุโต ผลสฺส อวิจฺเฉทปฺปวตฺติภาวโต เหตุผลสฺส สมฺพนฺธภูโต เอโก สนฺธิ, ตถา ภวชาตีนมนฺตราฯ เวทนาตณฺหานมนฺตรา ปน ผลโต เหตุโน อวิจฺเฉทปฺปวตฺติภาวโต ผลเหตุสมฺพนฺธภูโต เอโก สนฺธิฯ ผลภูโตปิ หิ ธมฺโม อญฺญสฺส เหตุสภาวสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย โหตีติฯ

อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํฯ เตนาห ‘‘จตุสงฺเขป’’นฺติอาทิฯ สพฺพาการโตติ อิธ วุตฺเตหิ จ อวุตฺเตหิ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐานาทีสุ จ อาคเตหิ สพฺเพหิ อากาเรหิฯ ชานาตีติ อวพุชฺฌติฯ ปสฺสตีติ ทสฺสนภูเตน ญาณจกฺขุนา ปจฺจกฺขโต ปสฺสติฯ อญฺญาติ ปฏิวิชฺฌตีติ เตสํเยว เววจนํฯ ตนฺติ ตํ ชานนํฯ ญาตฏฺเฐนาติ ยถาสภาวโต ชานนฏฺเฐนฯ ปชานนฏฺเฐนาติ อนิจฺจาทีหิ ปกาเรหิ ปฏิวิชฺฌนฏฺเฐนฯ

อิทานิ ยทตฺถมิทํ ภวจกฺกํ อิธานีตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมินา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เต ธมฺเมติ เต อวิชฺชาทิเก ธมฺเมฯ ยถาภูตํ ญตฺวาติ มหาวชิรญาเณน ยาถาวโต ชานิตฺวาฯ นิพฺพินฺทนฺโตติ พลววิปสฺสนาย นิพฺพินฺทนฺโตฯ วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโตติ อริยมคฺเคหิ วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโตฯ อเร หนีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ยทา ภควา วิรชฺชติ วิมุจฺจติ, ตทา อเร หนติ นามฯ ตโต ปรํ ปน อภิสมฺพุทฺธกฺขณํ คเหตฺวา วุตฺตํ ‘‘หนิ วิหนิ วิทฺธํเสสี’’ติฯ เอวมฺปิ อรานํ หตตฺตา อรหนฺติ เอวํ อิมินาปิ ปกาเรน ยถาวุตฺตสํสารจกฺกสฺส สงฺขาราทิอรานํ หตตฺตา อรหํฯ เอตฺเถทํ วุจฺจติ –

‘‘อรา สํสารจกฺกสฺส, หตา ญาณาสินา ยโต;

โลกนาเถน เตเนส, อรหนฺติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.128);

อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตาติ อุตฺตมทกฺขิเณยฺยภาวโตฯ

จกฺกวตฺติโน อเจตเน จกฺกรตเน อุปฺปนฺเน ตตฺเถว โลโก ปูชํ กโรติ, อญฺญตฺถ ปูชาวิเสสา ปจฺฉิชฺชนฺติ, กิมงฺคํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธ อุปฺปนฺเนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปฺปนฺเน ตถาคเต’’ติอาทิมาหฯ ‘‘เอเกกํ ธมฺมกฺขนฺธํ เอเกกวิหาเรน ปูเชสฺสามี’’ติ วุตฺเตปิ สตฺถารํเยว อุทฺทิสฺส กตตฺตา ‘‘ภควนฺตํ อุทฺทิสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โก ปน วาโท อญฺเญสํ ปูชาวิเสสานนฺติ ยถาวุตฺตโต อญฺเญสํ อมเหสกฺเขหิ เทวมนุสฺเสหิ กริยมานานํ นาติอุฬารานํ ปูชาวิเสสานํ อรหภาเว กา นาม กถาฯ ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตาปิ อรหนฺติ ยถาวุตฺตจีวราทิปจฺจยานํ ปูชาวิเสสสฺส จ อคฺคทกฺขิเณยฺยภาเวน อนุจฺฉวิกตฺตาปิ อรหํฯ อิมสฺสปิ อตฺถสฺส สุขคฺคหณตฺถํ อิทํ วุจฺจติ –

‘‘ปูชาวิเสสํ สห ปจฺจเยหิ,

ยสฺมา อยํ อรหติ โลกนาโถ;

อตฺถานุรูปํ อรหนฺติ โลเก,

ตสฺมา ชิโน อรหติ นามเมต’’นฺติฯ (วิสุทฺธิ. 1.129);

อสิโลกภเยนาติ อกิตฺติภเยน, อยสภเยน ครหาภเยนาติ วุตฺตํ โหติฯ รโห ปาปํ กโรนฺตีติ ‘‘มา นํ โกจิ ชญฺญา’’ติ รหสิ ปาปํ กโรนฺติฯ เอวเมส น กทาจิ กโรตีติ เอส ภควา ปาปเหตูนํ โพธิมณฺเฑเยว สุปฺปหีนตฺตา กทาจิปิ เอวํ น กโรติฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘ยสฺมา นตฺถิ รโห นาม, ปาปกมฺเมสุ ตาทิโน;

รหาภาเวน เตเนส, อรหํ อิติ วิสฺสุโต’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.130);

อิทานิ สุขคฺคหณตฺถํ ยถาวุตฺตมตฺถํ สพฺพมฺปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โหติ เจตฺถา’’ติอาทิฯ กิเลสารีน โส มุนีติ เอตฺถ คาถาพนฺธสุขตฺถํ นิคฺคหีตโลโป ทฏฺฐพฺโพ, กิเลสารีนํ หตตฺตาติ อตฺโถฯ ปจฺจยาทีน จารโหติ เอตฺถาปิ นิคฺคหีตโลโป วุตฺตนเยเนว ทฏฺฐพฺโพฯ

อรหนฺติ เอตฺถ อยมปโรปิ นโย ทฏฺฐพฺโพ – อารกาติ อรหํ, สุวิทูรภาวโต อิจฺเจว อตฺโถฯ กุโต ปน สุวิทูรภาวโตติ? เย อภาวิตกายา อภาวิตสีลา อภาวิตจิตฺตา อภาวิตปญฺญา, ตโต เอว อปฺปหีนราคโทสโมหา อริยธมฺมสฺส อโกวิทา อริยธมฺเม อวินีตา อริยธมฺมสฺส อทสฺสาวิโน อปฺปฏิปนฺนา มิจฺฉาปฏิปนฺนา จ, ตโต สุวิทูรภาวโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘สงฺฆาฏิกณฺเณ เจปิ เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คเหตฺวา ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺโธ อสฺส ปาเท ปาทํ นิกฺขิปนฺโต, โส จ โหติ อภิชฺฌาลุ กาเมสุ ติพฺพสาราโค พฺยาปนฺนจิตฺโต ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺโป มุฏฺฐสฺสติ อสมฺปชาโน อสมาหิโต วิพฺภนฺตจิตฺโต ปากตินฺทฺริโย, อถ โข โส อารกาว มยฺหํ, อหญฺจ ตสฺสฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ธมฺมญฺหิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น ปสฺสติ, ธมฺมํ อปสฺสนฺโต น มํ ปสฺสตี’’ติ (อิติวุ. 92)ฯ

ยถาวุตฺตปุคฺคลา หิ สเจปิ สายํปาตํ สตฺถุ สนฺติกาวจราว สิยุํ, น เต ตาวตา ‘‘สตฺถุ สนฺติกา’’ติ วตฺตพฺพา, ตถา สตฺถาปิ เนสํฯ อิติ อสปฺปุริสานํ อารกา ทูเรติ อรหํฯ เตเนทํ วุจฺจติ –

‘‘สมฺมา น ปฏิปชฺชนฺติ, เย นิหีนาสยา นรา;

อารกา เตหิ ภควา, ทูเร เตนารหํ มโต’’ติฯ

ตถา อารกาติ อรหํ, อาสนฺนภาวโตติ อตฺโถฯ กุโต ปน อาสนฺนภาวโตติ? เย ภาวิตกายา ภาวิตสีลา ภาวิตจิตฺตา ภาวิตปญฺญา, ตโต เอว ปหีนราคโทสโมหา อริยธมฺมสฺส โกวิทา อริยธมฺเม สุวินีตา อริยธมฺมสฺส ทสฺสาวิโน สมฺมาปฏิปนฺนา, ตโต อาสนฺนภาวโตฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา –

‘‘โยชนสเต เจปิ เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย, โส จ โหติ อนภิชฺฌาลุ กาเมสุ น ติพฺพสาราโค อพฺยาปนฺนจิตฺโต อปทุฏฺฐมนสงฺกปฺโป อุปฏฺฐิตสฺสติ สมฺปชาโน สมาหิโต เอกคฺคจิตฺโต สํวุตินฺทฺริโย, อถ โข โส สนฺติเกว มยฺหํ, อหญฺจ ตสฺสฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ธมฺมญฺหิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปสฺสติ, ธมฺมํ ปสฺสนฺโต มํ ปสฺสตี’’ติ (อิติวุ. 92)ฯ

ตถารูปา หิ ปุคฺคลา สตฺถุ โยชนสตนฺตริกาปิ โหนฺติ, น ตาวตา เต ‘‘สตฺถุ ทูรจาริโน’’ติ วตฺตพฺพา, ตถา สตฺถาปิ เนสํฯ อิติ สปฺปุริสานํ อารกา อาสนฺเนติ อรหํฯ เตเนทํ วุจฺจติ –

‘‘เย สมฺมา ปฏิปชฺชนฺติ, สุปฺปณีตาธิมุตฺติกา;

อารกา เตหิ อาสนฺเน, เตนาปิ อรหํ ชิโน’’ติฯ

เย อิเม ราคาทโย ปาปธมฺมา ยสฺมิํ สนฺตาเน อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกมฺปิ สมฺปรายิกมฺปิ อนตฺถํ อาวหนฺติ, นิพฺพานคามินิยา ปฏิปทาย เอกํเสเนว อุชุวิปจฺจนีกภูตา จ, เต อตฺตหิตํ ปรหิตญฺจ ปริปูเรตุํ สมฺมา ปฏิปชฺชนฺเตหิ สาธูหิ ทูรโต รหิตพฺพา ปริจฺจชิตพฺพา ปหาตพฺพาติ รหา นาม, เต จ ยสฺมา ภควโต โพธิมูเลเยว อริยมคฺเคน สพฺพโส ปหีนา สุสมุจฺฉินฺนาฯ ยถาห –

‘‘ตถาคตสฺส โข, พฺราหฺมณ, ราโค ปหีโน โทโส โมโห, สพฺเพปิ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา’’ติ (ปารา. 9)ฯ

ตสฺมา สพฺพโส น สนฺติ เอตสฺส รหาติ อรโหติ วตฺตพฺเพ โอการสฺส สานุสารํ อการาเทสํ กตฺวา ‘‘อรห’’นฺติ วุตฺตํฯ เตเนทํ วุจฺจติ –

‘‘ปาปธมฺมา รหา นาม, สาธูหิ รหิตพฺพโต;

เตสํ สุฏฺฐุ ปหีนตฺตา, ภควา อรหํ มโต’’ติฯ

เย เต สพฺพโส ปริญฺญาตกฺขนฺธา ปหีนกิเลสา ภาวิตมคฺคา สจฺฉิกตนิโรธา อรหนฺโต ขีณาสวา, เย จ เสขา อปฺปตฺตมานสา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมานา วิหรนฺติ, เย จ ปริสุทฺธปฺปโยคา กลฺยาณชฺฌาสยา สทฺธาสีลสุตาทิคุณสมฺปนฺนา ปุคฺคลา, เตหิ น รหิตพฺโพ น ปริจฺจชิตพฺโพ, เต จ ภควตาติ อรหํฯ ตถา หิ อริยปุคฺคลา สตฺถารา ทิฏฺฐธมฺมสฺส ปจฺจกฺขกรณโต สตฺถุ ธมฺมสรีเรน อวิรหิตาว โหนฺติฯ ยถาห อายสฺมา ปิงฺคิโย –

‘‘ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว,

รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต;

นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺติํ,

เตเนว มญฺญามิ อวิปฺปวาสํฯ

‘‘สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ,

นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา;

ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปญฺโญ,

ส เตน เตเนว นโตหมสฺมี’’ติฯ (สุ. นิ. 1148-1149);

เตเนว จ เต อญฺญํ สตฺถารํ น อุทฺทิสนฺติฯ ยถาห –

‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อญฺญํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ (ม. นิ. 3.128; อ. นิ. 1.276)ฯ

กลฺยาณปุถุชฺชนาปิ เยภุยฺเยน สตฺถริ นิจฺจลสทฺธา เอว โหนฺติฯ อิติ สุปฺปฏิปนฺเนหิ ปุริสวิเสเสหิ อวิรหิตพฺพโต เตสญฺจ อวิรหนโต น สนฺติ เอตสฺส รหา ปริจฺจชนกา, นตฺถิ วา เอตสฺส รหา สาธูหิ ปริจฺจชิตพฺพตาติ อรหํฯ เตเนทํ วุจฺจติ –

‘‘เย สจฺฉิกตสทฺธมฺมา, อริยา สุทฺธโคจรา;

น เตหิ รหิโต โหติ, นาโถ เตนารหํ มโต’’ติฯ

รโหติ จ คมนํ วุจฺจติ, ภควโต จ นานาคตีสุ ปริพฺภมนสงฺขาตํ สํสาเร คมนํ นตฺถิ กมฺมกฺขยกเรน อริยมคฺเคน โพธิมูเลเยว สพฺพโส สสมฺภารสฺส กมฺมวฏฺฏสฺส วิทฺธํสิตตฺตาฯ ยถาห –

‘‘เยน เทวูปปตฺยสฺส, คนฺธพฺโพ วา วิหงฺคโม;

ยกฺขตฺตํ เยน คจฺเฉยฺยํ, มนุสฺสตฺตญฺจ อพฺพเช;

เต มยฺหํ อาสวา ขีณา, วิทฺธสฺตา วินฬีกตา’’ติฯ (อ. นิ. 4.36);

เอวํ นตฺถิ เอตสฺส รโห คมนํ คตีสุ ปจฺจาชาตีติปิ อรหํฯ เตเนทํ วุจฺจติ –

‘‘รโห วา คมนํ ยสฺส, สํสาเร นตฺถิ สพฺพโส;

ปหีนชาติมรโณ, อรหํ สุคโต มโต’’ติฯ

ปาสํสตฺตา วา ภควา อรหํฯ อกฺขรจินฺตกา หิ ปสํสายํ อรหสทฺทํ วณฺเณนฺติฯ ปาสํสภาโว จ ภควโต อนญฺญสาธารณโต ยถาภุจฺจคุณาธิคโต สเทวเก โลเก สุปฺปติฏฺฐิโตฯ

ตถา เหส อนุตฺตเรน สีเลน อนุตฺตเรน สมาธินา อนุตฺตราย ปญฺญาย อนุตฺตราย วิมุตฺติยา อสโม อสมสโม อปฺปฏิโม อปฺปฏิภาโค อปฺปฏิปุคฺคโลติ เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ คุเณ วิภชิตฺวา วุจฺจมาเน ปณฺฑิตปุริเสหิ เทเวหิ พฺรหฺเมหิ ภควตา วา ปน ปริโยสาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยรูโปฯ อิติ ปาสํสตฺตาปิ ภควา อรหํฯ เตเนทํ วุจฺจติ –

‘‘คุเณหิ สทิโส นตฺถิ, ยสฺมา โลเก สเทวเก;

ตสฺมา ปาสํสิยตฺตาปิ, อรหํ ทฺวิปทุตฺตโม’’ติฯ

สพฺพสงฺคหวเสน ปน –

อารกา มนฺทพุทฺธีนํ, อารกา จ วิชานตํ;

รหานํ สุปฺปหีนตฺตา, วิทูนมรเหยฺยโต;

ภเวสุ จ รหาภาวา, ปาสํสา อรหํ ชิโนติฯ

เอตฺตาวตา จ ‘‘อรห’’นฺติ ปทสฺส สพฺพโส อตฺโถ วิภตฺโต โหติฯ

อิทานิ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อิมสฺส อตฺถํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมา สามญฺจา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สมฺมาติ อวิปรีตํฯ สามนฺติ สยเมว, อปรเนยฺโย หุตฺวาติ อตฺโถฯ สมฺพุทฺโธติ หิ เอตฺถ สํ-สทฺโท สยนฺติ เอตสฺส อตฺถสฺส โพธโกติ ทฏฺฐพฺโพฯ สพฺพธมฺมานนฺติ อนวเสสานํ เนยฺยธมฺมานํฯ กถํ ปเนตฺถ สพฺพธมฺมานนฺติ อยํ วิเสโส ลพฺภตีติ? เอกเทสสฺส อคฺคหณโตฯ ปเทสคฺคหเณ หิ อสติ คเหตพฺพสฺส นิปฺปเทสตาว วิญฺญายติ ยถา ‘‘ทิกฺขิโต น ททาตี’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวา อตฺถวิเสสนเปกฺขา กตฺตริ เอว พุทฺธสทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา กมฺมวจนิจฺฉาย อภาวโตฯ ‘‘สมฺมา สามญฺจ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ เอตฺตกเมว หิ อิธ สทฺทโต ลพฺภติ, ‘‘สพฺพธมฺมาน’’นฺติ อิทํ ปน อตฺถโต ลพฺภมานํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ น หิ พุชฺฌนกิริยา อวิสยา ยุชฺชติฯ

อิทานิ ตสฺสา วิสยํ ‘‘สพฺพธมฺเม’’ติ สามญฺญโต วุตฺตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อภิญฺเญยฺเย ธมฺเม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อภิญฺเญยฺเยติ อนิจฺจาทิโต ลกฺขณรสาทิโต จ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ชานิตพฺเพ จตุสจฺจธมฺเมฯ อภิญฺเญยฺยโต พุทฺโธติ อภิญฺเญยฺยภาวโต พุชฺฌิ, ปุพฺพภาเค วิปสฺสนาปญฺญาทีหิ อธิคมกฺขเณ มคฺคปญฺญาย อปรภาเค สพฺพญฺญุตญฺญาณาทีหิ อญฺญาสีติ อตฺโถฯ

อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโย ฯ ปริญฺเญยฺเย ธมฺเมติ อนิจฺจาทิวเสน ปริชานิตพฺพํ ทุกฺขํ อริยสจฺจมาหฯ ปหาตพฺเพติ สมุทยปกฺขิเยฯ สจฺฉิกาตพฺเพติ นิพฺพานํ สนฺธายาหฯ พหุวจนนิทฺเทโส ปเนตฺถ โสปาทิเสสาทิกํ ปริยายสิทฺธํ เภทมเปกฺขิตฺวา กโต, อุทฺเทโส วา อยํ จตุสจฺจธมฺมานมฺปิฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘จกฺขุ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติอาทิฯ อุทฺเทโส จ อวินิจฺฉิตตฺถปริจฺเฉทสฺส ธมฺมสฺส วเสน กรียติฯ อุทฺเทเสน หิ อุทฺทิสิยมานานํ อตฺถิตามตฺตํ วุจฺจติ, น ปริจฺเฉโทติ อปริจฺเฉเทน พหุวจเนน วุตฺตํ ยถา ‘‘อปฺปจฺจยา ธมฺมา, อสงฺขตา ธมฺมา’’ติฯ สจฺฉิกาตพฺเพติ วา ผลวิมุตฺตีนมฺปิ คหณํ, น นิพฺพานสฺเสวาติ พหุวจนนิทฺเทโส กโตฯ เอวญฺจ ภาเวตพฺเพติ เอตฺถ ฌานานมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนว จาหาติ เสลพฺราหฺมณสฺส อตฺตโน พุทฺธภาวํ สาเธนฺโต เอวมาหฯ

กิํ ปน ภควา สยเมว อตฺตโน สมฺมาสมฺพุทฺธภาวํ สาเธตีติ? สาเธติ มหากรุณาย อญฺเญสํ อวิสยโตฯ ตตฺถ ‘‘เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมี’’ติอาทีนิ (ม. นิ. 2.341; มหาว. 11) สุตฺตปทานิ, อิทเมว จ ‘‘อภิญฺเญยฺย’’นฺติอาทิ สุตฺตปทํ เอตสฺส อตฺถสฺส สาธกํฯ ตตฺถ อภิญฺเญยฺยนฺติ อิมินา ทุกฺขสจฺจมาห, ภาเวตพฺพนฺติ มคฺคสจฺจํฯ จ-สทฺโท ปเนตฺถ อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน สจฺฉิกาตพฺพสฺส คหณํ เวทิตพฺพํฯ อถ วา อภิญฺเญยฺยนฺติ อิมินาว ปาริเสสญาเยน ปริญฺเญยฺยธมฺเม สจฺฉิกาตพฺพธมฺเม จ ทสฺเสติฯ ตสฺมา พุทฺโธสฺมีติ ยสฺมา จตฺตาริ สจฺจานิ มยา พุทฺธานิ, สจฺจวินิมุตฺตญฺจ กิญฺจิ เญยฺยํ นตฺถิ, ตสฺมา สพฺพมฺปิ เญยฺยํ พุทฺโธสฺมิ, อพฺภญฺญาสินฺติ อตฺโถฯ เสลสุตฺตฏฺฐกถายํ ปน อิทํ วุตฺตํ –

‘‘อภิญฺเญยฺยนฺติ วิชฺชา จ วิมุตฺติ จฯ ภาเวตพฺพํ มคฺคสจฺจํฯ ปหาตพฺพํ สมุทยสจฺจํฯ เหตุวจเนน ปน ผลสิทฺธิโต เตสํ ผลานิ นิโรธสจฺจทุกฺขสจฺจานิปิ วุตฺตาเนว โหนฺติฯ เอวํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, ปริญฺญาตพฺพํ ปริญฺญาตนฺติ อิทมฺเปตฺถ สงฺคหิตเมวาติ จตุสจฺจภาวนํ จตุสจฺจภาวนาผลญฺจ วิมุตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘พุชฺฌิตพฺพํ พุชฺฌิตฺวา พุทฺโธ ชาโตสฺมี’ติ ยุตฺตเหตุนา พุทฺธภาวํ สาเธตี’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.399)ฯ

ตตฺถ วิชฺชาติ มคฺควิชฺชา วุตฺตา อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสนฯ วิมุตฺตีติ ผลวิมุตฺติฯ กามญฺเจตฺถ มคฺควิชฺชาปิ ภาเวตพฺพภาเวน คหิตา, สพฺเพปิ ปน สภาวธมฺมา อภิญฺเญยฺยาติ วิชฺชาย อภิญฺเญยฺยภาโว วุตฺโตฯ อิมินาว นเยน สพฺเพสมฺปิ อภิญฺเญยฺยภาโว วุตฺโต เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ผเลน วินา เหตุภาวสฺเสว อภาวโต เหตุวจเนน ผลสิทฺธิ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ นิโรธสฺส หิ สมฺปาปเนน มคฺคสฺส เหตุภาโว, ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตเนน ตณฺหาย สมุทยภาโวติฯ

เอวํ สจฺจวเสน สามญฺญโต วุตฺตมตฺถํ ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธิํ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺเมหิ เจว ขนฺธาทีหิ จ สจฺจวเสเนว วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ มูลการณภาเวนาติ สนฺเตสุปิ อวิชฺชาทีสุ อญฺเญสุ การเณสุ เตสมฺปิ มูลภูตการณภาเวนฯ ตณฺหา หิ กมฺมสฺส วิจิตฺตภาวเหตุโต สหายภาวูปคมนโต จ ทุกฺขวิจิตฺตตาย ปธานการณํฯ สมุฏฺฐาปิกาติ อุปฺปาทิกาฯ ปุริมตณฺหาติ ปุริมภวสิทฺธา ตณฺหาฯ อุภินฺนนฺติ จกฺขุสฺส ตํสมุทยสฺส จฯ อปฺปวตฺตีติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํฯ นิโรธปฺปชานนาติ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน นิโรธสฺส ปฏิวิชฺฌนาฯ เอเกกปทุทฺธาเรนาติ ‘‘จกฺขุํ จกฺขุสมุทโย จกฺขุนิโรโธ’’ติอาทินา เอเกกโกฏฺฐาสนิทฺธารเณนฯ ตณฺหายปิ ปริญฺเญยฺยภาวสพฺภาวโต อุปาทานกฺขนฺโธคธตฺตา สงฺขารทุกฺขภาวโต จ ทุกฺขสจฺจสงฺคหํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปตณฺหาทโย ฉ ตณฺหากายา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา วตฺตมานภเว ตณฺหา ขนฺธปริยาปนฺนตฺตา สงฺขารทุกฺขภาวโต จ ทุกฺขสจฺจํฯ ยสฺมิํ ปน อตฺตภาเว สา อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อตฺตภาวสฺส มูลการณภาเวน สมุฏฺฐาปิกา ปุริมภวสิทฺธา ตณฺหา สมุทยสจฺจนฺติ คเหตพฺพาฯ

กสิณานีติ กสิณารมฺมณิกชฺฌานานิฯ ทฺวตฺติํสาการาติ ทฺวตฺติํส โกฏฺฐาสา ตทารมฺมณชฺฌานานิ จฯ นว ภวาติ กามภโว รูปภโว อรูปภโว สญฺญีภโว อสญฺญีภโว เนวสญฺญีนาสญฺญีภโว เอกโวการภโว จตุโวการภโว ปญฺจโวการภโวติ นว ภวาฯ ตตฺถ ภวตีติ ภโว, กามราคสงฺขาเตน กาเมน ยุตฺโต ภโว, กามสงฺขาโต วา ภโว กามภโว, เอกาทส กามาวจรภูมิโยฯ

กาเม ปหาย รูปราคสงฺขาเตน รูเปน ยุตฺโต ภโว, รูปสงฺขาโต วา ภโว รูปภโว, โสฬส รูปาวจรภูมิโยฯ กามญฺจ รูปญฺจ ปหาย อรูปราคสงฺขาเตน อรูเปน ยุตฺโต ภโว, อรูปสงฺขาโต วา ภโว อรูปภโว, จตสฺโส อารุปฺปภูมิโยฯ สญฺญาวตํ ภโว สญฺญีภโว, สญฺญา วา เอตฺถ ภเว อตฺถีติ สญฺญีภโว, โส กามภโว จ อสญฺญีภวมุตฺโต รูปภโว จ เนวสญฺญีนาสญฺญีภวมุตฺโต อรูปภโว จ โหติฯ น สญฺญีภโว อสญฺญีภโว, โส รูปภเวกเทโสฯ โอฬาริกตฺตาภาวโต เนวสญฺญา, สุขุมตฺตสฺส สพฺภาวโต นาสญฺญาติ เนวสญฺญานาสญฺญา, ตาย ยุตฺโต ภโว เนวสญฺญานาสญฺญาภโวฯ อถ วา โอฬาริกาย สญฺญาย อภาวา สุขุมาย จ ภาวา เนวสญฺญา นาสญฺญา อสฺมิํ ภเวติ เนวสญฺญานาสญฺญาภโว, โส อรูปภเวกเทโสฯ เอเกน รูปกฺขนฺเธน โวกิณฺโณ ภโว, เอเกน วา โวกาโร อสฺส ภวสฺสาติ เอกโวการภโว, โส อสญฺญีภโวฯ จตูหิ อรูปกฺขนฺเธหิ โวกิณฺโณ ภโว, จตูหิ วา โวกาโร อสฺส ภวสฺสาติ จตุโวการภโว, โส อรูปภโว เอวฯ ปญฺจหิ ขนฺเธหิ โวกิณฺโณ ภโว, ปญฺจหิ วา โวกาโร อสฺส ภวสฺสาติ ปญฺจโวการภโว, โส กามภโว จ รูปภเวกเทโส จ โหติฯ โวกาโรติ วา ขนฺธานเมตมธิวจนํ, ตสฺมา เอโก โวกาโร อสฺส ภวสฺสาติ เอกโวการภโวติ เอวมาทินาเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ จตฺตาริ ฌานานีติ อคฺคหิตารมฺมณวิเสสานิ จตฺตาริ รูปาวจรชฺฌานานิฯ วิปากชฺฌานานํ วา เอตํ คหณํฯ เอตฺถ จ กุสลธมฺมานํ อุปนิสฺสยภูตา ตณฺหาสมุฏฺฐาปิกา ปุริมตณฺหาติ เวทิตพฺพาฯ กิริยธมฺมานํ ปน ยตฺถ เต กิริยธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อตฺตภาวสฺส การณภูตา ตณฺหาฯ อนุโลมโตติ เอตฺถ ‘‘สงฺขารา ทุกฺขสจฺจํ, อวิชฺชา สมุทยสจฺจ’’นฺติ อิมินา อนุกฺกเมน โยเชตพฺพํฯ

อนุพุทฺโธติ พุชฺฌิตพฺพธมฺมสฺส อนุรูปโต พุทฺโธฯ เตนาติ ยสฺมา สามญฺญโต วิเสสโต จ เอเกกปทุทฺธาเรน สพฺพธมฺเม พุทฺโธ, ตสฺมา วุตฺตํฯ กิํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา’’ติ, สพฺพสฺสปิ เญยฺยสฺส สพฺพาการโต อวิปรีตํ สยเมว อภิสมฺพุทฺธตฺตาติ อตฺโถฯ

อิมินาสฺส ปโรปเทสรหิตสฺส สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมาวโพธนสมตฺถสฺส อากงฺขปฺปฏิพทฺธวุตฺติโน อนาวรณญาณสงฺขาตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อธิคโม ทสฺสิโตฯ

นนุ จ สพฺพญฺญุตญฺญาณโต อญฺญํ อนาวรณญาณํ, อญฺญถา ‘‘ฉ อสาธารณญาณานิ พุทฺธญาณานี’’ติ วจนํ วิรุชฺเฌยฺยาติ? น วิรุชฺฌติ วิสยปฺปวตฺติเภทวเสน อญฺเญหิ อสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ เอกสฺเสว ญาณสฺส ทฺวิธา วุตฺตตฺตาฯ เอกเมว หิ ตํ ญาณํ อนวเสสสงฺขตาสงฺขตสมฺมุติธมฺมวิสยตาย สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ตตฺถ จ อาวรณาภาวโต นิสฺสงฺคจารมุปาทาย อนาวรณญาณนฺติ วุตฺตํฯ ยถาห ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.119) ‘‘สพฺพํ สงฺขตมสงฺขตํ อนวเสสํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณญาณ’’นฺติอาทิฯ ตสฺมา นตฺถิ เนสํ อตฺถโต เภโท, เอกนฺเตน เจตํ เอวมิจฺฉิตพฺพํฯ อญฺญถา สพฺพญฺญุตานาวรณญาณานํ สาธารณตา อสพฺพธมฺมารมฺมณตา จ อาปชฺเชยฺยฯ น หิ ภควโต ญาณสฺส อณุมตฺตมฺปิ อาวรณํ อตฺถิ, อนาวรณญาณสฺส อสพฺพธมฺมารมฺมณภาเว ยตฺถ ตํ น ปวตฺตติ, ตตฺถาวรณสพฺภาวโต อนาวรณภาโวเยว น สิยาฯ อถ วา ปน โหตุ อญฺญเมว อนาวรณญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณโต, อิธ ปน สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย อนาวรณญาณนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว อธิปฺเปตํ, ตสฺส จาธิคมเนน ภควา สพฺพญฺญู สพฺพวิทู สมฺมาสมฺพุทฺโธติ จ วุจฺจติ น สกิํเยว สพฺพธมฺมาวโพธนโตฯ ตถา จ วุตฺตํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.162) ‘‘วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ พุทฺโธ’’ติฯ สพฺพธมฺมาวโพธนสมตฺถญาณสมธิคเมน หิ ภควโต สนฺตาเน อนวเสสธมฺเม ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถตา อโหสีติฯ

เอตฺถาห – กิํ ปนิทํ ญาณํ ปวตฺตมานํ สกิํเยว สพฺพสฺมิํ วิสเย ปวตฺตติ, อุทาหุ กเมนาติฯ

กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว สกิํเยว สพฺพสฺมิํ วิสเย ปวตฺตติ, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธาทิเภทภินฺนานํ สงฺขตธมฺมานํ อสงฺขตสมฺมุติธมฺมานญฺจ เอกชฺฌํ อุปฏฺฐาเน ทูรโต จิตฺตปฏํ เปกฺขนฺตสฺส วิย ปฏิวิภาเคนาวโพโธ น สิยา, ตถา สติ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ วิปสฺสนฺตานํ อนตฺตากาเรน วิย สพฺพธมฺมา อนิรูปิตรูเปน ภควโต ญาณสฺส วิสยา โหนฺตีติ อาปชฺชติฯ เยปิ ‘‘สพฺพเญยฺยธมฺมานํ ฐิตลกฺขณวิสยํ วิกปฺปรหิตํ สพฺพกาลํ พุทฺธานํ ญาณํ ปวตฺตติ, เตน เต สพฺพวิทูติ วุจฺจนฺติ, เอวญฺจ กตฺวา ‘จรํ สมาหิโต นาโค, ติฏฺฐนฺโตปิ สมาหิโต’ติ อิทมฺปิ วจนํ สุวุตฺตํ โหตี’’ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ วุตฺตโทสา นาติวตฺติ, ฐิตลกฺขณารมฺมณตาย จ อตีตานาคตสมฺมุติธมฺมานํ ตทภาวโต เอกเทสวิสยเมว ภควโต ญาณํ สิยา, ตสฺมา สกิํเยว ญาณํ ปวตฺตตีติ น ยุชฺชติฯ

อถ กเมน สพฺพสฺมิํ วิสเย ญาณํ ปวตฺตตีติฯ เอวมฺปิ น ยุชฺชติฯ น หิ ชาติภูมิสภาวาทิวเสน ทิสาเทสกาลาทิวเสน จ อเนกเภทภินฺเน เญยฺเย กเมน คยฺหมาเน ตสฺส อนวเสสปฺปฏิเวโธ สมฺภวติ อปริยนฺตภาวโต เญยฺยสฺสฯ เย ปน ‘‘อตฺถสฺส อวิสํวาทนโต เญยฺยสฺส เอกเทสํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา เสเสปิ เอวนฺติ อธิมุจฺจิตฺวา ววตฺถาปเนน สพฺพญฺญู ภควา, ตญฺจ ญาณํ น อนุมานญาณํ สํสยาภาวโตฯ สํสยานุพทฺธญฺหิ โลเก อนุมานญาณ’’นฺติ วทนฺติ, เตสมฺปิ ตํ น ยุตฺตํฯ สพฺพสฺส หิ อปฺปจฺจกฺขภาเว อตฺถาวิสํวาทเนน เญยฺยสฺส เอกเทสํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา เสเสปิ เอวนฺติ อธิมุจฺจิตฺวา ววตฺถาปนสฺส อสมฺภวโตฯ ยญฺหิ ตํ เสสํ, ตํ อปฺปจฺจกฺขนฺติฯ

อถ ตมฺปิ ปจฺจกฺขํ ตสฺส เสสภาโว เอว น สิยาติ? สพฺพเมตํ อการณํฯ กสฺมา? อวิสยวิจารณภาวโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘พุทฺธวิสโย, ภิกฺขเว, อจินฺเตยฺโย น จินฺเตตพฺโพ, โย จินฺเตยฺย, อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ (อ. นิ. 4.77)ฯ อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ – ยํ กิญฺจิ ภควตา ญาตุํ อิจฺฉิตํ สกลํ เอกเทโส วา, ตตฺถ ตตฺถ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย ปจฺจกฺขโต ญาณํ ปวตฺตติ นิจฺจสมาธานญฺจ วิกฺเขปาภาวโตฯ ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส จ สกลสฺส อวิสยภาเว ตสฺส อากงฺขปฺปฏิพทฺธวุตฺติตา น สิยา, เอกนฺเตเนวสฺสา อิจฺฉิตพฺพา ‘‘สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฺปฏิพทฺธา อากงฺขปฺปฏิพทฺธา มนสิการปฺปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฺปฏิพทฺธา’’ติ (มหานิ. 69; ปฏิ. ม. 3.5) วจนโตฯ อตีตานาคตวิสยมฺปิ ภควโต ญาณํ อนุมานาคมตกฺกคหณวิรหิตตฺตา ปจฺจกฺขเมวฯ

นนุ จ เอตสฺมิมฺปิ ปกฺเข ยทา สกลํ ญาตุํ อิจฺฉิตํ, ตทา สกิํเยว สกลวิสยตาย อนิรูปิตรูเปน ภควโต ญาณํ ปวตฺเตยฺยาติ วุตฺตโทสา นาติวตฺติเยวาติ? น, ตสฺส วิโสธิตตฺตาฯ วิโสธิโต หิ โส พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโยติฯ อญฺญถา ปจุรชนญาณสมานวุตฺติตาย พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ญาณสฺส อจินฺเตยฺยตา น สิยา, ตสฺมา สกลธมฺมารมฺมณมฺปิ ตํ เอกธมฺมารมฺมณํ วิย สุววตฺถาปิเตเยว เต ธมฺเม กตฺวา ปวตฺตตีติ อิทเมตฺถ อจินฺเตยฺยํ, ‘‘ยาวตกํ เญยฺยํ, ตาวตกํ ญาณํฯ ยาวตกํ ญาณํ, ตาวตกํ เญยฺยํฯ เญยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เญยฺย’’นฺติ (ปฏิ. ม. 3.5) เอวเมกชฺฌํ วิสุํ สกิํ กเมน วา อิจฺฉานุรูปํ สมฺมา สามํ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ

วิชฺชาหีติ เอตฺถ วินฺทิยํ วินฺทตีติ วิชฺชา, ยาถาวโต อุปลพฺภตีติ อตฺโถฯ อตฺตโน วา ปฏิปกฺขสฺส วิชฺฌนฏฺเฐน วิชฺชา, ตโมกฺขนฺธาทิกสฺส ปทาลนฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ ตโต เอว อตฺตโน วิสยสฺส วิทิตกรณฏฺเฐนปิ วิชฺชาฯ สมฺปนฺนตฺตาติ สมนฺนาคตตฺตา ปริปุณฺณตฺตา วา, อวิกลตฺตาติ อตฺโถฯ ตตฺราติ อมฺพฏฺฐสุตฺเตฯ มโนมยิทฺธิยาติ เอตฺถ ‘‘อิธ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อญฺญํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปิํ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริย’’นฺติ (ที. นิ. 1.236) อิมินา นเยน อาคตา อิทฺธิ สรีรพฺภนฺตเร อญฺญสฺเสว ฌานมเนน นิพฺพตฺตตฺตา มโนมยสฺส สรีรสฺส นิพฺพตฺติวเสน ปวตฺตา มโนมยิทฺธิ นามฯ ฉ อภิญฺญาติ อาสวกฺขยญาเณน สทฺธิํ อิทฺธิวิธาทิกา ปญฺจาภิญฺญาโยฯ ติสฺสนฺนํ อฏฺฐนฺนญฺจ วิชฺชานํ ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต คหณํ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สตฺต สทฺธมฺมา นาม สทฺธา หิรี โอตฺตปฺปํ พาหุสจฺจํ วีริยํ สติ ปญฺญา จฯ เย สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อิธ ภิกฺขุ สทฺโธ โหติ, หิริมา, โอตฺตปฺปี, พหุสฺสุโต, อารทฺธวีริโย, อุปฏฺฐิตสฺสติ, ปญฺญวา โหตี’’ติ (ที. นิ. 3.330)ฯ จตฺตาริ ฌานานีติ ยานิ กานิจิ จตฺตาริ รูปาวจรชฺฌานานิฯ

กสฺมา ปเนตฺถ สีลาทโยเยว ปนฺนรส ‘‘จรณ’’นฺติ วุตฺตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อิเมเยว หี’’ติอาทิฯ เตน เตสํ สิกฺขตฺตยสงฺคหโต นิพฺพานุปคมเน เอกํสโต สาธนภาวมาหฯ อิทานิ ตทตฺถสาธนาย อาคมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาหา’’ติอาทิมาหฯ

ภควาติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํฯ นนุ จายํ วิชฺชาจรณสมฺปทา สาวเกสุปิ ลพฺภตีติ? กิญฺจาปิ ลพฺภติ, น ปน ตถา, ยถา ภควโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ วิชฺชาสมฺปทา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาสวกฺขยวิชฺชาย สพฺพญฺญุภาวสิทฺธิโต อาห ‘‘วิชฺชาสมฺปทา ภควโต สพฺพญฺญุตํ ปูเรตฺวา ฐิตา’’ติฯ จตูสุ ฌาเนสุ อนฺโตคธภาเวน จรณธมฺมปริยาปนฺนตฺตา กรุณาพฺรหฺมวิหารสฺส ยถารหํ ตสฺส จ มหากรุณาสมาปตฺติวเสน อสาธารณสภาวสฺส ภควติ อุปลพฺภนโต อาห ‘‘จรณสมฺปทา มหาการุณิกตํ ปูเรตฺวา ฐิตา’’ติฯ ยถา สตฺตานํ อนตฺถํ ปริวชฺเชตฺวา อตฺเถ นิโยชนํ ปญฺญาย วินา น โหติ, เอวํ เนสํ อตฺถานตฺถชานนํ สตฺถุ กรุณาย วินา น โหตีติ อุภยมฺปิ อุภยตฺถ สกิจฺจกเมว สิยาฯ ยตฺถ ปน ยสฺสา ปธานภาโว, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส สพฺพญฺญุตายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา ตํ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโนติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ, ยถา อญฺโญปิ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน นิโยเชติ, ตถา อยนฺติ อตฺโถฯ เตน วิชฺชาจรณสมฺปนฺนสฺเสวายํ อาเวณิกา ปฏิปตฺตีติ ทสฺเสติฯ สา ปนายํ สตฺถุ วิชฺชาจรณสมฺปทา สาสนสฺส นิยฺยานิกตาย สาวกานํ สมฺมาปฏิปตฺติยา เอกนฺตการณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อตฺตนฺตปาทโยติ อาทิ-สทฺเทน ปรนฺตปอุภยนฺตปา คหิตาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เอตฺถ จ วิชฺชาสมฺปทาย สตฺถุ ปญฺญามหตฺตํ ปกาสิตํ โหติ, จรณสมฺปทาย กรุณามหตฺตํฯ เตสุ ปญฺญาย ภควโต ธมฺมรชฺชปฺปตฺติ, กรุณาย ธมฺมสํวิภาโคฯ ปญฺญาย สํสารทุกฺขนิพฺพิทา, กรุณาย สํสารทุกฺขสหนํฯ ปญฺญาย ปรทุกฺขปริชานนํ, กรุณาย ปรทุกฺขปติการารมฺโภฯ ปญฺญาย ปรินิพฺพานาภิมุขภาโว, กรุณาย ตทธิคโมฯ ปญฺญาย สยํ ตรณํ, กรุณาย ปเรสํ ตารณํฯ ปญฺญาย พุทฺธภาวสิทฺธิ, กรุณาย พุทฺธกิจฺจสิทฺธิฯ กรุณาย วา โพธิสตฺตภูมิยํ สํสาราภิมุขภาโว, ปญฺญาย ตตฺถ อนภิรติ, ตถา กรุณาย ปเรสํ อภิํสาปนํ, ปญฺญาย สยํ ปเรหิ อภายนํฯ กรุณาย ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ, ปญฺญาย อตฺตานํ รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขติฯ

ตถา กรุณาย อปรนฺตโป, ปญฺญาย อนตฺตนฺตโป, เตน อตฺตหิตาย ปฏิปนฺนาทีสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ จตุตฺถปุคฺคลภาโว สิทฺโธ โหติฯ ตถา กรุณาย โลกนาถตา, ปญฺญาย อตฺตนาถตาฯ กรุณาย จสฺส นินฺนตาภาโว, ปญฺญาย อุนฺนมาภาโวฯ ตถา กรุณาย สพฺพสตฺเตสุ ชนิตานุคฺคโห, ปญฺญานุคตตฺตา น จ น สพฺพตฺถ วิรตฺตจิตฺโต, ปญฺญาย สพฺพธมฺเมสุ วิรตฺตจิตฺโต, กรุณานุคตตฺตา น จ น สพฺพสตฺตานุคฺคหาย ปวตฺโตฯ ยถา หิ กรุณา ภควโต สิเนหโสกวิรหิตา, เอวํ ปญฺญา อหํการมมํการวินิมุตฺตาติ อญฺญมญฺญวิโสธิตา ปรมวิสุทฺธา คุณวิเสสา วิชฺชาจรณสมฺปทาหิ ปกาสิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิทานิ สุคโตติ อิมสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โสภนคมนตฺตา’’ติอาทิฯ ‘‘คเต ฐิเต’’ติอาทีสุ คมนมฺปิ คตนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘คมนมฺปิ หิ คตนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ โสภนนฺติ สุภํ, สุภภาโว วิสุทฺธตาย, วิสุทฺธตา โทสวิคเมนาติ อาห ‘‘ปริสุทฺธมนวชฺช’’นฺติฯ คมนญฺจ นาม พหุวิธนฺติ อิธาธิปฺเปตํ คมนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อริยมคฺโค’’ติ อาหฯ โส หิ นิพฺพานสฺส คติ อธิคโมติ จ กตฺวา คตํ คมนนฺติ จ วุจฺจติฯ อิทานิ ตสฺเสว คมเน การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตน เหสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เขมํ ทิสนฺติ นิพฺพานํฯ อสชฺชมาโนติ ปริปนฺถาภาเวน สุคติคมเนปิ อสชฺชนฺโต สงฺคํ อกโรนฺโต, ปเคว อิตรตฺถฯ อถ วา เอกาสเน นิสีทิตฺวา ขิปฺปาภิญฺญาวเสเนว จตุนฺนมฺปิ มคฺคานํ ปฏิลทฺธภาวโต อสชฺชมาโน อพชฺฌนฺโต คโตฯ ยํ คมนํ คจฺฉนฺโต สพฺพคมนตฺถํ อาวหติ, สพฺพญฺจ อนุตฺตรํ สมฺปตฺติํ อาวหติ, ตเทว โสภนํ นาม, เตน จ ภควา คโตติ อาห ‘‘อิติ โสภนคมนตฺตา สุคโต’’ติ โสภนตฺโถ สุสทฺโทติ กตฺวาฯ

อสุนฺทรานํ ทุกฺขานํ สงฺขารปฺปวตฺตีนํ อภาวโต อจฺจนฺตสุขตฺตา เอกนฺตโต สุนฺทรํ นาม อสงฺขตา ธาตูติ อาห ‘‘สุนฺทรญฺเจส ฐานํ คโต อมตํ นิพฺพาน’’นฺติฯ เตนาห ภควา ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติ (ม. นิ. 2.215; ธ. ป. 203-204)ฯ สมฺมาติ สุฏฺฐุฯ สุฏฺฐุ คมนญฺจ นาม ปฏิปกฺเขน อนภิภูตสฺส คมนนฺติ อาห ‘‘ปหีเน กิเลเส ปุน อปจฺจาคจฺฉนฺโต’’ติ, ปหีนานํ ปุน อสมุทาจารวเสน อปจฺจาคจฺฉนฺโตฯ วุตฺตเมวตฺถํ อาคมํ ทสฺเสตฺวา วิภาเวนฺโต อาห ‘‘วุตฺตญฺเจต’’นฺติอาทิฯ

เอตนฺติ เตน เตน มคฺเคน ปหีนกิเลสานํ ปุน อปจฺจาคมนํ, อิทญฺจ สิขาปฺปตฺตํ สมฺมาคมนํ, ยาย อาคมนียปฏิปทาย สิทฺธํ, สาปิ สมฺมาคมนเมวาติ เอวมฺปิ ภควา สุคโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺมา วา อาคโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมฺมาปฏิปตฺติยาติ สมฺมาสมฺโพธิยา สมฺปาปเน อวิปรีตปฏิปตฺติยาฯ สพฺพโลกสฺส หิตสุขเมว กโรนฺตาติ เอเตน มหาโพธิยา ปฏิปทา อวิภาเคน สพฺพสตฺตานํ สพฺพทา หิตสุขาวหภาเวเนว ปวตฺตตีติ ทสฺเสติฯ สสฺสตํ อุจฺเฉทนฺติ อิเม อนฺเต อนุปคจฺฉนฺโต คโตติ เอเตน ปฏิจฺจสมุปฺปาทคติํ ทสฺเสติฯ กามสุขํ อตฺตกิลมถนฺติ อิเม อนุปคจฺฉนฺโต คโตติ เอเตน อริยมคฺคคติํ ทสฺเสติฯ

ตตฺราติ ยุตฺตฏฺฐาเน ยุตฺตสฺเสว ภาสเนฯ นิปฺผาเทตพฺเพ สาเธตพฺเพ เจตํ ภุมฺมํฯ อภูตนฺติ อภูตตฺถํฯ อตฺถมุเขน หิ วาจาย อภูตตา ภูตตา วาฯ อตจฺฉนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ อนตฺถสํหิตนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิเกน สมฺปรายิเกน วา อนตฺเถน สํหิตํ อนตฺถสํหิตํ, อนตฺถาวหํฯ น อตฺโถติ อนตฺโถ, อตฺถสฺส ปฏิปกฺโข อภาโว จ, เตน สํหิตํ, ปิสุณวาจํ สมฺผปฺปลาปญฺจาติ อตฺโถฯ เอวเมตฺถ จตุพฺพิธสฺสปิ วจีทุจฺจริตสฺส สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถ จ ปฐมา วาจา สีลวนฺตํ ‘‘ทุสฺสีโล’’ติ, อจณฺฑาลาทิํ ‘‘จณฺฑาโล’’ติอาทินา ภาสมานสฺส ทฏฺฐพฺพาฯ ทุติยา ทุสฺสีลํ ‘‘ทุสฺสีโล’’ติ, จณฺฑาลาทิเมว ‘‘จณฺฑาโล’’ติอาทินา อวินเยน ภาสมานสฺสฯ ตติยา เนรยิกาทิกสฺส เนรยิกาทิภาววิภาวนีกถา ยถา ‘‘อาปายิโก เทวทตฺโต เนรยิโก’’ติอาทิกาฯ จตุตฺถี ‘‘เวทวิหิเตน ยญฺญวิธินา ปาณาติปาตาทิกตํ สุคติํ อาวหตี’’ติ โลกสฺส พฺยาโมหนกถาฯ ปญฺจมี ภูเตน เปสุญฺญุปสํหารา กถาฯ ฉฏฺฐา ยุตฺตปตฺตฏฺฐาเน ปวตฺติตา ทานสีลาทิกถา เวทิตพฺพาฯ เอวํ สมฺมา คทตฺตาติ ยถาวุตฺตํ อภูตาทิํ วชฺเชตฺวา ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ ปิยํ มนาปํ ตโต เอว สมฺมา สุฏฺฐุ คทนโต สุคโตฯ อาปาถคมนมตฺเตน กสฺสจิ อปฺปิยมฺปิ หิ ภควโต วจนํ ปิยํ มนาปเมว อตฺถสิทฺธิยา โลกสฺส หิตสุขาวหตฺตาฯ เอตฺถ ปน ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา ‘‘สุคโต’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อปโร นโย – โสภนํ คตํ คมนํ เอตสฺสาติ สุคโตฯ ภควโต หิ เวเนยฺยชนุปสงฺกมนํ เอกนฺเตน เตสํ หิตสุขนิปฺผาทนโต โสภนํ ภทฺทกํฯ

ตถา ลกฺขณานุพฺยญฺชนปฺปฏิมณฺฑิตรูปกายตาย ทุตวิลมฺพิตขลิตานุกฑฺฒนนิปฺปีฬนุกฺกุฏิกกุฏิลากุลตาทิโทสวิรหิตํ วิลาสิตราชหํสวสภวารณมิคราชคมนํ กายคมนํ ญาณคมนญฺจ วิปุลนิมฺมลกรุณาสติวีริยาทิคุณวิเสสหิตมภินีหารโต ยาว มหาโพธิ อนวชฺชตาย สตฺตานํ หิตสุขาวหตาย จ โสภนเมวฯ อถ วา สยมฺภูญาเณน สกลมฺปิ โลกํ ปริญฺญาภิสมยวเสน ปริชานนฺโต สมฺมา คโต อวคโตติ สุคโตฯ ตถา โลกสมุทยํ ปหานาภิสมยวเสน ปชหนฺโต อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทนฺโต สมฺมา คโต อตีโตติ สุคโตฯ โลกนิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน สมฺมา คโต อธิคโตติ สุคโตฯ โลกนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ภาวนาภิสมยวเสน สมฺมา คโต ปฏิปนฺโนติ สุคโตฯ ตถา ยํ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ ญาตํ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพํ ตํ หตฺถตเล อามลกํ วิย สมฺมา ปจฺจกฺขโต คโต อพฺภญฺญาสีติ สุคโตฯ

อิทานิ โลกวิทูติ อิมสฺส อตฺถํ ปกาเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพถา วิทิตโลกตฺตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สพฺพถาติ สพฺพปฺปกาเรน, โย โย โลโก เยน เยน ปกาเรน เวทิตพฺโพ, เตน เตน ปกาเรนาติ อตฺโถฯ เต ปน ปกาเร ทสฺเสตุํ ‘‘สภาวโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สภาวโตติ ทุกฺขสภาวโตฯ สพฺโพ หิ โลโก ทุกฺขสภาโวฯ ยถาห ‘‘สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติฯ สมุทยโตติ ยโต สมุเทติ, ตโต ตณฺหาทิโตฯ นิโรธโตติ ยตฺถ โส นิรุชฺฌติ, ตโต วิสงฺขารโตฯ นิโรธูปายโตติ เยน วิธินา โส นิโรโธ ปตฺตพฺโพ, ตโต อริยมคฺคโต อิโต อญฺญสฺส ปการสฺส อภาวาฯ อิติ ‘‘สพฺพถา โลกํ อเวที’’ติ วตฺวา ตทตฺถสาธกํ สุตฺตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยตฺถ โข, อาวุโส’’ติอาทิมาหฯ อิทญฺจ สุตฺตํ ‘‘ยตฺถ โข, ภนฺเต, น ชายติ…เป.… น อุปปชฺชติ, สกฺกา นุ โข โส, ภนฺเต, คมเนน โลกสฺส อนฺโต ญาตุํ วา ทฏฺฐุํ วา ปาปุณิตุํ วา’’ติ (สํ. นิ. 1.107; อ. นิ. 4.45) โอกาสโลกสฺส คติํ สนฺธาย โรหิตเทวปุตฺเตน ปุฏฺโฐ ภควา อภาสิฯ ตตฺถ น ชายตีติอาทินา อุชุกํ ชาติอาทีนิ ปฏิกฺขิปิตฺวา น จวติ น อุปปชฺชตีติ ปททฺวเยน อปราปรํ จวนุปปตนานิ ปฏิกฺขิปติฯ

เกจิ ปน ‘‘น ชายตีติอาทิ คพฺภเสยฺยกาทิวเสน วุตฺตํ, อิตรํ โอปปาติกวเสนา’’ติ วทนฺติฯ ตนฺติ ชาติอาทิรหิตํฯ คมเนนาติ ปทสา คมเนนฯ โลกสฺสนฺตนฺติ สงฺขารโลกสฺส อนฺตภูตํ นิพฺพานํฯ ญาเตยฺยนฺติ ชานิตพฺพํฯ ทฏฺเฐยฺยนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปตฺเตยฺยนฺติ ปตฺตพฺพํฯ ‘‘ญาตายํ ทิฏฺฐายํ ปตฺตาย’’นฺติ วา ปาโฐ, ตตฺถ คมเนน โลกสฺสนฺตํ ญาตา อยํ ทิฏฺฐา อยํ ปตฺตา อยนฺติ น วทามีติ อตฺโถฯ อยนฺติ นิพฺพานตฺถิโกฯ

กามํ ปทสา คมเนน คนฺตฺวา โลกสฺสนฺตํ ญาตุํ ทฏฺฐุํ ปตฺตุํ วา น สกฺกา, อปิ จ ปริมิตปริจฺฉินฺนฏฺฐาเน ตํ ปญฺญาเปตฺวา ทสฺเสมีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิ จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ พฺยามมตฺเต กเฬวเรติ พฺยามปฺปมาเณ อตฺตภาเวฯ อิมินา รูปกฺขนฺธํ ทสฺเสติฯ สสญฺญิมฺหีติ สญฺญาย สหิเตฯ อิมินา สญฺญาสีเสน เวทนาทโย ตโย ขนฺเธ ทสฺเสติ สญฺญาสหิตตฺตา เอวฯ สมนเกติ สวิญฺญาณเกติ อตฺโถฯ อิมินา วิญฺญาณกฺขนฺธํ ทสฺเสติ, อวิญฺญาณเก ปน อุตุสมุฏฺฐานรูปสมุทายมตฺเต ปญฺญาเปตุํ น สกฺกาติ อธิปฺปาโยฯ โลกนฺติ ขนฺธาทิโลกํฯ โลกนิโรธนฺติ ตสฺส โลกสฺส นิรุชฺฌนํ นิพฺพานเมว วาฯ นิพฺพานมฺปิ หิ ขนฺเธ ปฏิจฺจ ปญฺญาปนโต สรีรสฺมิํเยว ปญฺญาเปติฯ อเทสมฺปิ หิ ตํ เยสํ นิโรโธ, เตสํ วเสน เทสโตปิ อุปจารวเสน นิทฺทิสียติ ยถา ‘‘จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ (ที. นิ. 2.401; ม. นิ. 1.134; วิภ. 204)ฯ

คมเนนาติ ปากติกคมเนนฯ โลกสฺสนฺโตติ สงฺขารโลกสฺส อนฺโต อนฺตกิริยาย เหตุภูตํ นิพฺพานํฯ กุทาจนนฺติ กทาจิปิฯ อปฺปตฺวาติ อคฺคมคฺเคน อนธิคนฺตฺวาฯ ปโมจนนฺติ ปมุตฺติ นิสฺสรณํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา โลกนฺตํ อปฺปตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต มุตฺติ นตฺถิ, ตสฺมาฯ หเวติ นิปาตมตฺตํฯ โลกวิทูติ สภาวาทิโต สพฺพํ โลกํ วิชานนฺโตฯ สุเมโธติ สุนฺทรปญฺโญฯ โลกนฺตคูติ ปริญฺญาภิสมเยน โลกํ วิทิตฺวา ปหานาภิสมเยน โลกนฺตคูฯ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส ปรินิฏฺฐิตตฺตา วุสิตพฺรหฺมจริโยฯ สพฺเพสํ กิเลสานํ สมิตตฺตา จตุสจฺจธมฺมานํ วา อภิสมิตตฺตา สมิตาวีฯ นาสีสตีติ น ปตฺเถติ, ยถา อิมํ โลกํ, เอวํ ปรญฺจ โลกํ นาสีสติ อปฺปฏิสนฺธิกตฺตาฯ

เอวํ ยทิปิ โลกวิทุตา อนวเสสโต ทสฺสิตา สภาวาทิโต ทสฺสิตตฺตา, โลโก ปน เอกเทเสเนว วุตฺโตติ ตํ อนวเสสโต ทสฺเสตุํ ‘‘อปิ จ ตโย โลกา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อินฺทฺริยพทฺธานํ ขนฺธานํ สมูโห สนฺตาโน จ สตฺตโลโกฯ รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย สตฺโต, โลกียติ เอตฺถ กุสลากุสลํ ตพฺพิปาโก จาติ โลโกฯ อนินฺทฺริยพทฺธานํ รูปาทีนํ สมูโห สนฺตาโน จ โอกาสโลโก โลกียนฺติ เอตฺถ ชงฺคมา ถาวรา จ เตสญฺจ โอกาสภูโตติ กตฺวาฯ ตทาธารตาย เหส ‘‘ภาชนโลโก’’ติปิ วุจฺจติฯ อุภเยปิ ขนฺธา สงฺขารโลโก ปจฺจเยหิ สงฺขรียนฺติ ลุชฺชนฺติ ปลุชฺชนฺติ จาติฯ อาหารฏฺฐิติกาติ ปจฺจยฏฺฐิติกา, ปจฺจยายตฺตวุตฺติกาติ อตฺโถฯ ปจฺจยตฺโถ เหตฺถ อาหารสทฺโท ‘‘อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทายา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.232) วิยฯ เอวญฺหิ ‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติ อิมินา อสญฺญสตฺตาปิ ปริคฺคหิตา โหนฺติฯ สา ปนายํ อาหารฏฺฐิติกตา นิปฺปริยายโต สงฺขารธมฺโม, น สตฺตธมฺโมติ อาห ‘‘อาหารฏฺฐิติกาติ อาคตฏฺฐาเน สงฺขารโลโก เวทิตพฺโพ’’ติฯ

ยทิ เอวํ ‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติ อิทํ กถนฺติ? ปุคฺคลาธิฏฺฐานเทสนาติ นายํ โทโสฯ กสฺมา ปน ภควา กตฺถจิ ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสติ, กตฺถจิ ธมฺมาธิฏฺฐานํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสตีติ? เทสนาวิลาสโต เวเนยฺยชฺฌาสยโต จฯ เทสนาวิลาสปฺปตฺตา หิ พุทฺธา ภควนฺโต, เต ยถารุจิ กตฺถจิ ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กตฺวา กตฺถจิ ธมฺมาธิฏฺฐานํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺติฯ เย วา ปน เวเนยฺยา สาสนกฺกมํ อโนติณฺณา, เตสํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ เทสนํ เทเสนฺติฯ เย จ โอติณฺณา, เตสํ ธมฺมาธิฏฺฐานํฯ สมฺมุติสจฺจวิสยา ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนา, อิตรา ปรมตฺถสจฺจวิสยาฯ ปุริมา กรุณานุกูลา, อิตรา ปญฺญานุกูลาฯ สทฺธานุสารีโคตฺตานํ วา ปุริมาฯ เต หิ ปุคฺคลปฺปมาณิกา, ปจฺฉิมา ธมฺมานุสารีโคตฺตานํฯ สทฺธาจริตตาย วา โลกาธิปตีนํ วเสน ปุคฺคลาธิฏฺฐานา, ปญฺญาจริตตาย ธมฺมาธิปตีนํ วเสน ธมฺมาธิฏฺฐานาฯ ปุริมา จ เนยฺยตฺถา, ปจฺฉิมา นีตตฺถาฯ อิติ ภควา ตํ ตํ วิเสสํ อเปกฺขิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ทุวิธํ เทสนํ เทเสตีติ เวทิตพฺพํฯ

ทิฏฺฐิคติกานํ สสฺสตาทิวเสน ‘‘อตฺตา โลโก’’ติ ปริกปฺปนา เยภุยฺเยน สตฺตวิสยา, น สงฺขารวิสยาติ อาห ‘‘สสฺสโต โลโกติ วา อสสฺสโต โลโกติ วาติ อาคตฏฺฐาเน สตฺตโลโก เวทิตพฺโพ’’ติฯ ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺตีติ ยตฺตเก ฐาเน จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺติ ปริพฺภมนฺติฯ ทิสา ภนฺติ วิโรจมานาติ เตสํ ปริพฺภมเนเนว ตา ตา ทิสา ปภสฺสรา หุตฺวา วิโรจนฺติฯ อถ วา ทิสาติ อุปโยคพหุวจนํ, ตสฺมา สยํ วิโรจมานา จนฺทิมสูริยา ยตฺตกา ทิสา ภนฺติ โสเภนฺติ โอภาสยนฺตีติ อตฺโถฯ ตาว สหสฺสธา โลโกติ ตตฺตเกน ปมาเณน สหสฺสปฺปกาโร โอกาสโลโก, สหสฺสโลกธาตุโยติ อตฺโถฯ ‘‘ตาวสหสฺสวา’’ติ วา ปาโฐ, ตาว ตตฺตกํ สหสฺสํ อสฺส อตฺถีติ ตาวสหสฺสวาฯ เอตฺถาติ สหสฺสโลกธาตุสงฺขาเต โลเกฯ

ตมฺปีติ ติวิธมฺปิ โลกํฯ สพฺพถา อเวทีติ สพฺพปฺปการโต ปฏิวิชฺฌิฯ กถํ ปฏิวิชฺฌีติ อาห ‘‘ตถา หี’’ติอาทิฯ ตถา หิสฺสาติ อิมสฺส ‘‘สพฺพถา วิทิโต’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ อเนน ภควตาฯ เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาติ ยาย ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย กถาย สพฺเพสํ สงฺขารานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา วุตฺตา, ตาย สพฺโพ สงฺขารโลโก เอกวิโธ ปการนฺตรสฺส อภาวโตฯ ทฺเว โลกาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นามคฺคหเณน เจตฺถ นิพฺพานสฺส อคฺคหณํ ตสฺส อโลกสภาวตฺตาฯ นนุ จ ‘‘อาหารฏฺฐิติกา’’ติ เอตฺถ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย มคฺคผลธมฺมานมฺปิ โลกตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ ปริญฺเญยฺยานํ ทุกฺขสจฺจธมฺมานํ อิธ โลโกติ อธิปฺเปตตฺตาฯ อถ วา น ลุชฺชติ น ปลุชฺชตีติ โย คหิโต ตถา น โหติ, โส โลโกติ ตํคหณรหิตานํ โลกุตฺตรานํ นตฺถิ โลกตาฯ

ติสฺโส เวทนาติ สุขทุกฺขอุเปกฺขาวเสนฯ จตฺตาโร อาหาราติ กพฬีการาหาโร ผสฺสาหาโร มโนสญฺเจตนาหาโร วิญฺญาณาหาโรติ จตฺตาโร อาหาราฯ ตตฺถ กพฬีการาหาโร โอชฏฺฐมกํ รูปํ อาหรตีติ อาหาโรฯ ผสฺโส ติสฺโส เวทนา อาหรตีติ อาหาโรฯ มโนสญฺเจตนา ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิํ อาหรตีติ อาหาโรฯ วิญฺญาณํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามรูปํ อาหรตีติ อาหาโรฯ

อุปาทานานํ อารมฺมณภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาฯ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานีติ จกฺขายตนาทิมนายตนปริยนฺตานิฯ สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, เอกตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, เอกตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, เหฏฺฐิมา จ ตโย อารุปฺปาติ อิมา สตฺต ‘‘วิญฺญาณํ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ วิญฺญาณฏฺฐิติโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ นานตฺตํ กาโย เอเตสํ, นานตฺโต วา กาโย เอเตสนฺติ นานตฺตกายา, นานตฺตสญฺญา เอเตสํ อตฺถีติ นานตฺตสญฺญิโนฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สพฺเพ มนุสฺสา (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.127; อ. นิ. อฏฺฐ. 3.7.44-45) ฉกามาวจรา จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกา ‘‘นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน’’ติ วุจฺจนฺติฯ อปริมาเณสุ หิ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณานํ มนุสฺสานํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน ทฺเวปิ เอกสทิสา นตฺถิฯ เยปิ กตฺถจิ ยมกภาตโร วณฺเณน วา สณฺฐาเนน วา เอกสทิสา โหนฺติ, เตสมฺปิ อาโลกิตวิโลกิตกถิตหสิตคมนฐานาทีหิ วิเสโส โหติเยว, ปฏิสนฺธิสญฺญา จ เนสํ ติเหตุกาปิ ทุเหตุกาปิ อเหตุกาปิ โหติ, ตสฺมา สพฺเพปิ มนุสฺสา นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโนฯ ฉกามาวจรเทเวสุ จ เกสญฺจิ กาโย นีโล โหติ, เกสญฺจิ ปีตาทิวณฺโณ, ปฏิสนฺธิสญฺญา จ เนสํ ทุเหตุกาปิ ติเหตุกาปิ โหติ, ตสฺมา เตปิ นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโนฯ เอกจฺเจ วินิปาติกา ปน จตุอปายวินิมุตฺตกา อุตฺตรมาตา ยกฺขินี, ปิยงฺกรมาตา, ธมฺมคุตฺตาติ เอวมาทโย ทฏฺฐพฺพาฯ เอเตสญฺหิ โอทาตกอาฬมงฺคุรจฺฉวิสามวณฺณาทิวเสน เจว กิสถูลรสฺสทีฆาทิวเสน จ กาโย นานา โหติ, มนุสฺสานํ วิย ติเหตุกทุเหตุกาเหตุกวเสน ปฏิสนฺธิสญฺญาปิ, เต ปน เทวา วิย น มเหสกฺขา , กปณมนุสฺสา วิย อปฺเปสกฺขา ทุลฺลภฆาสจฺฉาทนา ทุกฺขปีฬิตา วิหรนฺติ, เอกจฺเจ กาฬปกฺเข ทุกฺขิตา ชุณฺหปกฺเข สุขิตา โหนฺติ, ตสฺมา สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา สุขสมุสฺสยโต วินิปาโต เอเตสํ อตฺถีติ วินิปาติกาติ วุตฺตา สติปิ เทวภาเว ทิพฺพสมฺปตฺติยา อภาวโตฯ เย ปเนตฺถ ติเหตุกา, เตสํ ธมฺมาภิสมโยปิ โหติฯ ปิยงฺกรมาตา หิ ยกฺขินี ปจฺจูสสมเย อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ธมฺมํ สชฺฌายโต สุตฺวา –

‘‘มา สทฺทํ กริ ปิยงฺกร, ภิกฺขุ ธมฺมปทานิ ภาสติ;

อปิจ ธมฺมปทํ วิชานิย, ปฏิปชฺเชม หิตาย โน สิยาฯ

‘‘ปาเณสุ จ สํยมามเส, สมฺปชานมุสา น ภณามเส;

สิกฺเขม สุสีลฺยมตฺตโน, อปิ มุจฺเจม ปิสาจโยนิยา’’ติฯ (สํ. นิ. 1.240) –

เอวํ ปุตฺตกํ สญฺญาเปตฺวา ตํ ทิวสํ โสตาปตฺติผลํ ปตฺตาฯ อุตฺตรมาตา ปน ภควโต ธมฺมํ สุตฺวาว โสตาปนฺนา ชาตาฯ เอวมิเมปิ กายสฺส เจว ปฏิสนฺธิสญฺญาย จ นานตฺตา ‘‘นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน’’ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ

พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมสงฺขาตา ปน หีนมชฺฌิมปณีตเภทภินฺเนน ปฐมชฺฌาเนน นิพฺพตฺตา พฺรหฺมกายิกา เจว จตูสุ อปาเยสุ สตฺตา จ ‘‘นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน’’ติ วุจฺจนฺติฯ เอเตสุ หิ พฺรหฺมกายิเกสุ พฺรหฺมปุโรหิตานํ กาโย พฺรหฺมปาริสชฺเชหิ ปมาณโต วิปุลตโร โหติ, มหาพฺรหฺมานํ กาโย ปน พฺรหฺมปุโรหิเตหิปิ ปมาณโต วิปุลตโร โหติฯ กามญฺจ เนสํ ปภาวเสนปิ กาโย เหฏฺฐิมเหฏฺฐิเมหิ อุฬารตโร โหติ, ตํ ปน อิธ อปฺปมาณํฯ ตถา หิ ปริตฺตาภาทีนํ ปริตฺตสุภาทีนญฺจ กาเย สติปิ ปภาเวมตฺเต เอกตฺตวเสเนว ววตฺถปียตีติ ‘‘เอกตฺตกายา’’ตฺเวว เต วุจฺจนฺติฯ เอวมิเม พฺรหฺมกายิกา กายสฺส นานตฺตา ปฐมชฺฌานวิปากวเสน ปน ปฏิสนฺธิสญฺญาย จ เอกตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนฯ ยถา จ เต, เอวํ จตูสุ อปาเยสุ สตฺตาฯ นิรเยสุ หิ เกสญฺจิ คาวุตํ, เกสญฺจิ อฑฺฒโยชนํ, เกสญฺจิ โยชนํ อตฺตภาโว โหติ, เทวทตฺตสฺส ปน โยชนสติโก ชาโตฯ ติรจฺฉาเนสุปิ เกจิ ขุทฺทกา, เกจิ มหนฺตา, เปตฺติวิสเยปิ เกจิ สฏฺฐิหตฺถา, เกจิ อสีติหตฺถา โหนฺติ, เกจิ สุวณฺณา, เกจิ ทุพฺพณฺณา, ตถา กาลกญฺจิกา อสุราฯ อปิ เจตฺถ ทีฆปิฏฺฐิกเปตา นาม สฏฺฐิโยชนิกาปิ โหนฺติ, ปฏิสนฺธิสญฺญา ปน สพฺเพสมฺปิ อกุสลวิปากาเหตุกาว โหติฯ อิติ อาปายิกาปิ ‘‘นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน’’ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ

ทุติยชฺฌานภูมิกา ปน ปริตฺตาภา อปฺปมาณาภา อาภสฺสรา ‘‘เอกตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน’’ติ วุจฺจนฺติฯ เนสญฺหิ สพฺเพสํ กาโย เอกปฺปมาโณว โหติ, ปฏิสนฺธิสญฺญา ปน ทุติยตติยชฺฌานวิปากวเสน นานา โหติฯ

ปริตฺตสุภา อปฺปมาณสุภา สุภกิณฺหา ปน ตติยชฺฌานภูมิกา เอกตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนฯ เตสํ วุตฺตนเยน กายสฺส เจว จตุตฺถชฺฌานวิปากวเสน ปฏิสนฺธิสญฺญาย จ เอกตฺตาฯ ‘‘เวหปฺผลาปิ อิมํเยว จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติํ ภชนฺติ กายสฺส เจว ปญฺจมชฺฌานวิปากวเสน ปฏิสนฺธิสญฺญาย จ เอกรูปตฺตาฯ สุทฺธาวาสา ปน อปุนราวตฺตนโต วิวฏฺฏปกฺเข ฐิตา, น สพฺพกาลิกาฯ กปฺปสตสหสฺสมฺปิ อสงฺเขฺยยฺยมฺปิ พุทฺธสุญฺเญ โลเก นุปฺปชฺชนฺติ, โสฬสกปฺปสหสฺสพฺภนฺตเร พุทฺเธสุ อุปฺปชฺชนฺเตสุเยว อุปฺปชฺชนฺติ, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺติสฺส ภควโต ขนฺธาวารฏฺฐานสทิสา โหนฺติ, ตสฺมา เนว วิญฺญาณฏฺฐิติํ, น สตฺตาวาสํ ภชนฺตี’’ติ วทนฺติฯ มหาสีวตฺเถโร ปน ‘‘น โข ปน โส สาริปุตฺต อาวาโส สุลภรูโป, โย มยา อนาวุฏฺฐปุพฺโพ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อญฺญตฺร สุทฺธาวาเสหิ เทเวหี’’ติ (ม. นิ. 1.160) อิมินา สุตฺเตน ‘‘สุทฺธาวาสาปิ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติํ จตุตฺถสตฺตาวาสํ ภชนฺตี’’ติ วทติ, ตํ อปฺปฏิพาหิยตฺตา สุตฺตสฺส อนุญฺญาตํฯ ตสฺมา อสญฺญสตฺตํ อปเนตฺวา ปริตฺตสุภาทีสุ อกนิฏฺฐปริโยสานาสุ นวสุ ภูมีสุ สตฺตา ‘‘เอกตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน’’ติ คเหตพฺพาฯ

อสญฺญสตฺตา ปน วิญฺญาณาภาวา เอตฺถ สงฺคหํ น คจฺฉนฺติฯ ตถา หิ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ติตฺถายตเน ปพฺพชิตา วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ‘‘ธี จิตฺตํ, ธี จิตฺตํ, จิตฺตสฺส นาม อภาโวเยว สาธุฯ จิตฺตญฺหิ นิสฺสาย วธพนฺธาทิปจฺจยํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, จิตฺเต อสติ นตฺเถต’’นฺติ ขนฺติํ รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌานา กาลํ กตฺวา รูปปฏิสนฺธิวเสน อสญฺญภเว นิพฺพตฺตนฺติฯ โย ยสฺส อิริยาปโถ มนุสฺสโลเก ปณิหิโต อโหสิ, โส เตน อิริยาปเถน นิพฺพตฺติตฺวา ปญฺจ กปฺปสตานิ ฐิโต วา นิสินฺโน วา นิปนฺโน วา โหติฯ เอวํ จิตฺตวิราคภาวนาวเสน เตสํ ตตฺถ วิญฺญาณุปฺปตฺติ น โหตีติ วิญฺญาณาภาวโต วิญฺญาณฏฺฐิติํ เต น ภชนฺติฯ

เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปน ยเถว สญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณสฺสปิ สุขุมตฺตา วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ สงฺคหํ น คจฺฉติฯ ตญฺหิ สญฺญาย วิย วิญฺญาณสฺสปิ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺตตฺตา ปริพฺยตฺตวิญฺญาณกิจฺจาภาวโต เนว วิญฺญาณํ , น จ สพฺพโส อวิญฺญาณํ โหตีติ เนววิญฺญาณา นาวิญฺญาณํ, ตสฺมา ปริปฺผุฏวิญฺญาณกิจฺจวนฺตีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ สงฺคหํ น คจฺฉติฯ ตสฺมา วินิปาติเกหิ สทฺธิํ ฉกามาวจรเทวา มนุสฺสา จ นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, ปฐมชฺฌานภูมิกา อปายสตฺตา จ นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, ทุติยชฺฌานภูมิกา เอกตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, ตติยชฺฌานภูมิกา อสญฺญสตฺตํ วชฺเชตฺวา เสสา จตุตฺถชฺฌานภูมิกา จ เอกตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนติ อิมา จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโย เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ วชฺเชตฺวา อากาสานญฺจายตนาทิเหฏฺฐิมารุปฺปตฺตเยน สทฺธิํ ‘‘สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย’’ติ เวทิตพฺพาฯ

อฏฺฐ โลกธมฺมาติ ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส นินฺทา ปสํสา สุขํ ทุกฺขนฺติ อิเม อฏฺฐ โลกสฺส ธมฺมตฺตา โลกธมฺมาฯ อิเม หิ สตฺตโลกสฺส อวสฺสํภาวิโน ธมฺมา, ตสฺมา เอเตหิ วินิมุตฺโต นาม โกจิ สตฺโต นตฺถิฯ เต หิ อปราปรํ กทาจิ โลกํ อนุปตนฺติ, กทาจิ เต โลโก จ อนุปตติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อฏฺฐิเม, ภิกฺขเว, โลกธมฺมา โลกํ อนุปริวตฺตนฺติ, โลโก จ อฏฺฐ โลกธมฺเม อนุปริวตฺตตี’’ติ (อ. นิ. 8.6)ฯ ฆาสจฺฉาทนาทีนํ ลทฺธิ, ตานิ เอว วา ลทฺธพฺพโต ลาโภฯ ตทภาโว อลาโภฯ ลาภคฺคหเณน เจตฺถ ตพฺพิสโย อนุโรโธ คหิโต, อลาภคฺคหเณน วิโรโธฯ เอวํ ยสาทีสุปิ ตพฺพิสยอนุโรธวิโรธานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ ลาเภ ปน อาคเต อลาโภ อาคโตเยว โหตีติ ลาโภ จ อลาโภ จ วุตฺโตฯ ยสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตถา จ โลหิเต สติ ตทุปฆาตวเสน ปุพฺโพ วิย ลาภาทีสุ อนุโรเธ สติ อลาภาทีสุ วิโรโธ ลทฺธาวสโร เอว โหติฯ

นว สตฺตาวาสาติ เหฏฺฐา วุตฺตสตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติโย เอว อสญฺญสตฺตจตุตฺถารุปฺเปหิ สทฺธิํ ‘‘นว สตฺตาวาสา’’ติ วุจฺจนฺติฯ สตฺตา อาวสนฺติ เอเตสูติ สตฺตาวาสา, นานตฺตกายนานตฺตสญฺญีอาทิเภทา สตฺตนิกายาฯ

เต หิ สตฺตนิกายา ตปฺปริยาปนฺนานํ สตฺตานํ ตาย เอว ตปฺปริยาปนฺนตาย อาธาโร วิย วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ สมุทายาธารตาย อวยวสฺส ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติฯ สุทฺธาวาสานมฺปิ สตฺตาวาสคฺคหเณ การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ทสายตนานีติ อรูปสภาวํ มนายตนํ รูปารูปาทิมิสฺสกํ ธมฺมายตนญฺจ ฐเปตฺวา เกวลํ รูปธมฺมานํเยว วเสน จกฺขายตนาทโย ปญฺจ, รูปายตนาทโย ปญฺจาติ ทสายตนานิ วุตฺตานิ, มนายตนธมฺมายตเนหิ ปน สทฺธิํ ตานิเยว ‘‘ทฺวาทสายตนานี’’ติ วุตฺตานิฯ

กสฺมา ปเนตฺถ จกฺขาทโย ‘‘อายตนานี’’ติ วุจฺจนฺติ? อายตนโต (วิภ. อฏฺฐ. 154) อายานํ วา ตนนโต อายตสฺส จ นยนโต อายตนานิฯ จกฺขุรูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทินา กิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺฐหนฺติ ฆฏนฺติ วายมนฺติ, เต จ ปน อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ วิตฺถาเรนฺติ, อิทญฺจ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อติวิย อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยนฺติ ปวตฺตยนฺติ, ตสฺมา ‘‘อายตนานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ อปิ จ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน สโมสรณฏฺเฐน สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐน จ อายตนานิฯ ตถา หิ โลเก ‘‘อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺฐานํ อายตนนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโรฯ สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.38) สโมสรณฏฺฐานํฯ ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สญฺชาติเทโสฯ ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.158; อ. นิ. 3.102; 5.23) การณํ อายตนนฺติ วุจฺจติฯ จกฺขุอาทีสุ จ เต เต จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา นิวสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ จกฺขาทโย เตสํ นิวาสฏฺฐานํฯ จกฺขาทีสุ จ เต อากิณฺณา ตนฺนิสฺสิตตฺตา ตทารมฺมณตฺตา จาติ จกฺขาทโยว เนสํ อากโรฯ ตตฺถ ตตฺถ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน สโมสรณโต จกฺขาทโยว เนสํ สโมสรณฏฺฐานํฯ ตนฺนิสฺสยารมฺมณภาเวน ตตฺเถว อุปฺปตฺติโต จกฺขาทโยว เนสํ สญฺชาติเทโสฯ จกฺขาทีนํ อภาเว อภาวโต จกฺขาทโยว เนสํ การณนฺติ ยถาวุตฺเตนตฺเถน จกฺขุ จ ตํ อายตนญฺจาติ จกฺขายตนํฯ เอวํ เสสานิปิฯ

อิมาเนว ปน ทฺวาทสายตนานิ จกฺขุวิญฺญาณาทิฉวิญฺญาเณหิ สทฺธิํ อฏฺฐารส วิทหนาทิโต ‘‘ธาตุโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตถา หิ จกฺขาทีสุ เอเกโก ธมฺโม ยถาสมฺภวํ วิทหติ, ธียเต, วิธานํ, วิธียเต เอตาย, เอตฺถ วา ธียตีติ ธาตูติ วุจฺจติฯ โลกิยา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตาว หุตฺวา สุวณฺณรชตาทิธาตุโย วิย สุวณฺณรชตาทิํ, อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติ, ภารหาเรหิ จ ภาโร วิย สตฺเตหิ ธียนฺติ ธารียนฺติ, ทุกฺขวิธานมตฺตเมว เจตา อวสวตฺตนโตฯ เอตาหิ จ การณภูตาหิ สํสารทุกฺขํ สตฺเตหิ อนุวิธียติ, ตถาวิหิตญฺจ ตํ เอตาสฺเวว ธียติ ฐปียติ, ตสฺมา ‘‘ธาตุโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ อปิ จ ยถา ติตฺถิยานํ อตฺตา นาม สภาวโต นตฺถิ, น เอวเมตา, เอตา ปน อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยฯ ยถา จ โลเก วิจิตฺตา หริตาลมโนสิลาทโย เสลาวยวา ‘‘ธาตุโย’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวเมตาปิ ธาตุโย วิย ธาตุโยฯ วิจิตฺตา เหตา ญาณเญยฺยาวยวาติฯ ยถา วา สรีรสงฺขาตสฺส สมุทายสฺส อวยวภูเตสุ รสโสณิตาทีสุ อญฺญมญฺญวิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺเนสุ ธาตุสมญฺญา, เอวเมเตสุปิ ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส อตฺตภาวสฺส อวยเวสุ ธาตุสมญฺญา เวทิตพฺพาฯ อญฺญมญฺญวิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺนา เหเต จกฺขาทโยติฯ อปิ จ ธาตูติ นิชฺชีวมตฺตสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตถา หิ ภควา ‘‘ฉธาตุโร อยํ ภิกฺขุ ปุริโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.343) ชีวสญฺญาสมูหนนตฺถํ ธาตุเทสนมกาสิฯ ตสฺมา นิชฺชีวฏฺเฐนปิ ธาตุโยติ วุจฺจนฺติฯ

เอตฺถ จ ‘‘อาหารฏฺฐิติกา’’ติ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาวจเนน สงฺขารานํ อนิจฺจตา, ตาย จ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15) วจนโต ทุกฺขานตฺตตา จ ปกาสิตา โหนฺตีติ ตีณิปิ สามญฺญลกฺขณานิ คหิตานิฯ นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา, เต จ อตฺถโต ผสฺสาทโยฯ รูปนฺติ ภูตุปาทายรูปานิ, ตานิ จ อตฺถโต ปถวีอาทโยติ อวิเสเสเนว สลกฺขณโต สงฺขารา คหิตาฯ ตคฺคหเณเนว เย เต สวิเสสา กุสลาทโย เหตุอาทโย จ, เตปิ คหิตา เอว โหนฺตีติ อาห ‘‘อิติ อยํ สงฺขารโลโกปิ สพฺพถา วิทิโต’’ติฯ

เอวํ สงฺขารโลกสฺส สพฺพถา วิทิตภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สตฺตโลกสฺสปิ สพฺพถา วิทิตภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมา ปเนสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาสยํ ชานาตีติ อาคมฺม จิตฺตํ เสติ เอตฺถาติ อาสโย มิคาสโย วิยฯ ยถา มิโค โคจราย คนฺตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา ตตฺเถว วนคหเน สยตีติ โส ตสฺส อาสโย, เอวํ อญฺญถา ปวตฺติตฺวาปิ จิตฺตํ อาคมฺม ยตฺถ เสติ, โส ตสฺส อาสโยติ วุจฺจติฯ โส ปน สสฺสตทิฏฺฐิอาทิวเสน จตุพฺพิโธฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐี จ, ขนฺติ เจวานุโลมิกา;

ยถาภูตญฺจ ยํ ญาณํ, เอตํ อาสยสทฺทิต’’นฺติฯ

ตตฺถ สพฺพทิฏฺฐีนํ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐีหิ สงฺคหิตตฺตา สพฺเพปิ ทิฏฺฐิคติกา สตฺตา อิมา เอว ทฺเว ทิฏฺฐิโย สนฺนิสฺสิตาฯ ยถาห ‘‘ทฺวยนิสฺสิโต ขฺวายํ กจฺจาน โลโก เยภุยฺเยน อตฺถิตญฺเจว นตฺถิตญฺจา’’ติ (สํ. นิ. 2.15)ฯ อตฺถิตาติ หิ สสฺสตคฺคาโห อธิปฺเปโต, นตฺถิตาติ อุจฺเฉทคฺคาโหฯ อยํ ตาว วฏฺฏนิสฺสิตานํ ปุถุชฺชนานํ อาสโย, วิวฏฺฏนิสฺสิตานํ ปน สุทฺธสตฺตานํ อนุโลมิกา ขนฺติ ยถาภูตญาณนฺติ ทุวิโธ อาสโยฯ ตตฺถ ‘‘อนุโลมิกา ขนฺติ วิปสฺสนาญาณํ, ยถาภูตญาณํ ปน มคฺคญาณ’’นฺติ สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 815) วุตฺตํ ฯ ตํ จตุพฺพิธมฺปิ สตฺตานํ อาสยํ ชานาติ, ชานนฺโต จ เตสํ ทิฏฺฐิคตานํ เตสญฺจ ญาณานํ อปฺปวตฺติกฺขเณปิ ชานาติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘กามํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ ‘อยํ ปุคฺคโล กามครุโก กามาสโย กามาธิมุตฺโต’ติ, กามํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ ‘อยํ ปุคฺคโล เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต’’’ติอาทิ (ปฏิ. ม. 1.113)ฯ

อนุสยํ ชานาตีติ อนุ อนุ สยนฺตีติ อนุสยา, อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ เอเตน เนสํ การณลาเภ อุปฺปชฺชนารหตํ ทสฺเสติฯ อปฺปหีนา หิ กิเลสา การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนฺติฯ เก ปน เต? กามราคาทโย สตฺต อนาคตา กิเลสา, อตีตา ปจฺจุปฺปนฺนา จ ตํสภาวตฺตา ตถา วุจฺจนฺติฯ

น หิ ธมฺมานํ กาลเภเทน สภาวเภโท อตฺถิ, ตํ สตฺตวิธํ อนุสยํ ตสฺส ตสฺส สตฺตสฺส สนฺตาเน ปโรปรภาเวน ปวตฺตมานํ ชานาติฯ

จริตํ ชานาตีติ เอตฺถ จริตนฺติ สุจริตทุจฺจริตํฯ ตญฺหิ วิภงฺเค (วิภ. 814 อาทโย) จริตนิทฺเทเส นิทฺทิฏฺฐํฯ อถ วา จริตนฺติ จริยา เวทิตพฺพาฯ ตา ปน ราคโทสโมหสทฺธาพุทฺธิวิตกฺกวเสน ฉ มูลจริยา, ตาสํ อปริยนฺโต อนฺตรเภโท, สํสคฺคเภโท ปน เตสฏฺฐิวิโธฯ ตํ จริตํ สภาวโต สํกิเลสโต โวทานโต สมุฏฺฐานโต ผลโต นิสฺสนฺทโตติ เอวมาทินา ปกาเรน ชานาติฯ

อธิมุตฺติํ ชานาตีติ เอตฺถ อธิมุตฺตีติ อชฺฌาสยธาตุฯ สา ทุวิธา หีนาธิมุตฺติ ปณีตาธิมุตฺตีติฯ ยาย หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเกเยว เสวนฺติ, ปณีตาธิมุตฺติกา จ ปณีตาธิมุตฺติเก เอวฯ สเจ หิ อาจริยุปชฺฌายา น สีลวนฺโต โหนฺติ, สทฺธิวิหาริกา สีลวนฺโต โหนฺติ, เต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌาเยปิ น อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตนา สทิเส สารุปฺปภิกฺขูเยว อุปสงฺกมนฺติฯ สเจ อาจริยุปชฺฌายา สารุปฺปภิกฺขู, อิตเร อสารุปฺปา, เตปิ น อาจริยุปชฺฌาเย อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตนา สทิเส หีนาธิมุตฺติเก เอว อุปสงฺกมนฺติฯ ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร กิร นาคทีเป เจติยวนฺทนาย ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ คจฺฉนฺโต เอกสฺมิํ คาเม มนุสฺเสหิ นิมนฺติโต เถเรน จ สทฺธิํ เอโก อสารุปฺปภิกฺขุ อตฺถิ, ธุรวิหาเรปิ เอโก อสารุปฺปภิกฺขุ อตฺถิ, ภิกฺขุสงฺเฆสุ คามํ โอสรนฺเตสุ เต อุโภ ชนา กิญฺจาปิ อาคนฺตุเกน เนวาสิโก, เนวาสิเกน วา อาคนฺตุโก น ทิฏฺฐปุพฺโพ, เอวํ สนฺเตปิ เอกโต หุตฺวา หสิตฺวา หสิตฺวา กถยมานา อฏฺฐํสุฯ เถโร ทิสฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน ชานิตฺวา ธาตุสํยุตฺตํ (สํ. นิ. 2.85 อาทโย) กถิต’’นฺติ อาหฯ เอวมยํ หีนาธิมุตฺติกาทีนํ อญฺญมญฺโญปเสวนาทินิยามิกา อชฺฌาสยธาตุ อชฺฌาสยภาโว อธิมุตฺตีติ วุจฺจติ, ตํ อธิมุตฺติํ ชานาติฯ ‘‘อิมสฺส อธิมุตฺติ หีนา, อิมสฺส ปณีตาฯ ตตฺถาปิ อิมสฺส มุทุ, อิมสฺส มุทุตรา, อิมสฺส มุทุตมา’’ติอาทินา ปฏิวิชฺฌติฯ อธิมุตฺติยา ปน ติกฺขมุทุภาวาทิโก อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวาทินา เวทิตพฺโพฯ

อปฺปรชกฺเขติ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ปริตฺตํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขา, อปฺปํ วา ราคาทิรชํ เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขา, อนุสฺสทราคาทิรชา สตฺตาฯ เต อปฺปรชกฺเขฯ มหารชกฺเขติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, อุสฺสทราคาทิรชา มหารชกฺขาฯ ชานาตีติ ‘‘อิมสฺส ราครโช อปฺโป, อิมสฺส โทสรโช อปฺโป’’ติอาทินา อปฺปรชกฺขาทิเก ชานาติฯ

ติกฺขินฺทฺริเยติ ติขิเณหิ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคเตฯ มุทินฺทฺริเยติ มุทุเกหิ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคเตฯ อุภยตฺถาปิ อุปนิสฺสยภูตินฺทฺริยานิ อธิปฺเปตานิฯ สฺวากาเรติ สุนฺทรากาเร, กลฺยาณปกติเก วิวฏฺฏชฺฌาสเยติ อตฺโถฯ เยสํ วา อาสยาทโย อาการา โกฏฺฐาสา สุนฺทรา, เต สฺวาการาฯ วิปรีตา ทฺวาการาฯ สุวิญฺญาปเยติ สมฺมตฺตนิยามํ วิญฺญาเปตุํ สุกเร สทฺเธ ปญฺญวนฺเต จ, เย วา กถิตํ การณํ สลฺลกฺเขนฺติ, สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยาฯ วิปรีตา ทุวิญฺญาปยาฯ ภพฺเพ อภพฺเพติ เอตฺถ เย อริยมคฺคปฺปฏิเวธสฺส อนุจฺฉวิกา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา กมฺมาวรณกิเลสาวรณวิปากาวรณรหิตา, เต ภพฺพาฯ วิปรีตา อภพฺพาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ภควา อปริมาเณ สตฺเต อาสยาทิโต อนวเสเสตฺวา ชานาติ, ตสฺมา อสฺส ภควโต สตฺตโลโกปิ สพฺพถา วิทิโตฯ

นนุ จ สตฺเตสุ ปมาณาทิปิ ชานิตพฺโพ อตฺถีติ? อตฺถิ, ตสฺส ปน ชานนํ น นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธายาติ อิธ น คหิตํ, ภควโต ปน ตมฺปิ สุวิทิตํ สุววตฺถาปิตเมว, ปโยชนาภาวา เทสนํ นารุฬฺหํฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘อถ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ โย วายํ มยา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต, อยํ วา มหาปถวี’’’ติอาทิ (สํ. นิ. 5.1121)ฯ

เอวํ สตฺตโลกสฺสปิ สพฺพถา วิทิตภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โอกาสโลกสฺสปิ ตเถว วิทิตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา จ สตฺตโลโก’’ติอาทิ ฯ โอกาสโลโกปิ สพฺพถา วิทิโตติ สมฺพนฺโธฯ จกฺกวาฬนฺติ โลกธาตุฯ สา หิ เนมิมณฺฑลสทิเสน จกฺกวาฬปพฺพเตน สมนฺตโต ปริกฺขิตฺตตฺตา ‘‘จกฺกวาฬ’’นฺติ วุจฺจติฯ อฑฺฒุฑฺฒานีติ อุปฑฺฒจตุตฺถานิ, ตีณิ สตานิ ปญฺญาสญฺจาติ อตฺโถฯ นหุตานีติ ทสสหสฺสานิฯ สงฺขาตาติ กถิตาฯ ยสฺมา ปถวี นามายํ ติริยํ อปริจฺฉินฺนา, ตสฺมา ‘‘เอตฺตกํ พหลตฺเตน, สงฺขาตายํ วสุนฺธรา’’ติ พหลโตเยว ปริจฺเฉโท วุตฺโตฯ นนุ จกฺกวาฬปพฺพเตหิ ตํตํจกฺกวาฬปถวี ปริจฺฉินฺนาติ? น ตทญฺญจกฺกวาฬปถวิยา เอกาพทฺธภาวโตฯ ติณฺณํ ติณฺณญฺหิ ปตฺตานํ อนฺตราฬสทิเส ติณฺณํ ติณฺณํ โลกธาตูนํ อนฺตเรเยว ปถวี นตฺถิ โลกนฺตรนิรยภาวโต, จกฺกวาฬปพฺพตานํ ปน จกฺกวาฬปพฺพตนฺตเรหิ สมฺพทฺธฏฺฐาเน ปถวี เอกาพทฺธาว, วิวฏฺฏกาเล สณฺฐหมานาปิ ปถวี ยถาสณฺฐิตปถวิยา เอกาพทฺธาว สณฺฐหติฯ

สณฺฐิตีติ เหฏฺฐา อุปริโต จาติ สพฺพโส ฐิติฯ เอวํ สณฺฐิเตติ เอวํ อวฏฺฐิเตฯ เอตฺถาติ จกฺกวาเฬฯ อชฺโฌคาฬฺโหติ โอคาหิตฺวา อนุปวิสิตฺวา ฐิโตฯ อจฺจุคฺคโต ตาวเทวาติ ตตฺตกเมว จตุราสีติ โยชนสตสหสฺสานิเยว อุคฺคโตฯ น เกวลญฺเจตฺถ อุพฺเพโธว, อถ โข อายามวิตฺถาราปิสฺส ตตฺตกาเยวฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สิเนรุ, ภิกฺขเว, ปพฺพตราชา จตุราสีติ โยชนสหสฺสานิ อายาเมน, จตุราสีติ โยชนสหสฺสานิ วิตฺถาเรนา’’ติ (อ. นิ. 7.66)ฯ

สิเนรุปพฺพตุตฺตโมติ ปพฺพเตสุ อุตฺตโม, ปพฺพโตเยว วา อุตฺตโม ปพฺพตุตฺตโม, สิเนรุสงฺขาโต ปพฺพตุตฺตโม สิเนรุปพฺพตุตฺตโม, สิเนรุปพฺพตราชาติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺส จ ปาจีนปสฺสํ รชตมยํ, ตสฺมา ตสฺส ปภาย อชฺโฌตฺถรนฺติยา ปาจีนทิสาย สมุทฺโททกํ ขีรํ วิย ปญฺญายติฯ ทกฺขิณปสฺสํ ปน อินฺทนีลมณิมยํ, ตสฺมา ทกฺขิณทิสาย สมุทฺโททกํ เยภุยฺเยน นีลวณฺณํ หุตฺวา ปญฺญายติ, ตถา อากาสํฯ ปจฺฉิมปสฺสํ ผลิกมยํฯ อุตฺตรปสฺสํ สุวณฺณมยํฯ จตฺตาโร สมุทฺทาปิ สิเนรุรสฺมีหิ เอว ปริจฺฉินฺนาฯ

ตถา หิ ปุพฺพทกฺขิณปสฺเสหิ นิกฺขนฺตา รชตมณิรสฺมิโย เอกโต หุตฺวา มหาสมุทฺทปิฏฺเฐน คนฺตฺวา จกฺกวาฬปพฺพตํ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺติ, ทกฺขิณปจฺฉิมปสฺเสหิ นิกฺขนฺตา มณิผลิกรสฺมิโย, ปจฺฉิมุตฺตรปสฺเสหิ นิกฺขนฺตา ผลิกสุวณฺณรสฺมิโย, อุตฺตรปาจีนปสฺเสหิ นิกฺขนฺตา สุวณฺณรชตรสฺมิโย เอกโต หุตฺวา มหาสมุทฺทปิฏฺเฐน คนฺตฺวา จกฺกวาฬปพฺพตํ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺติ, ตาสํ รสฺมีนํ อนฺตเรสุ จตฺตาโร มหาสมุทฺทา โหนฺติฯ

ตโตติ สิเนรุสฺส เหฏฺฐา อุปริ จ วุตฺตปฺปมาณโตฯ อุปฑฺฒุปฑฺเฒนาติ อุปฑฺเฒน อุปฑฺเฒนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ทฺวาจตฺตาลีส โยชนสหสฺสานิ สมุทฺเท อชฺโฌคาฬฺโห ตตฺตกเมว อุปริ อุคฺคโต ยุคนฺธรปพฺพโต, เอกวีสติ โยชนสหสฺสานิ มหาสมุทฺเท อชฺโฌคาฬฺโห ตตฺตกเมว จ อุปริ อุคฺคโต อีสธโร ปพฺพโตติ อิมินา นเยน เสเสสุปิ อุปฑฺฒุปฑฺฒปฺปมาณตา เวทิตพฺพาฯ ยถา มหาสมุทฺโท ยาว จกฺกวาฬปาทมูลา อนุปุพฺพนินฺโน, เอวํ ยาว สิเนรุปาทมูลาติ เหฏฺฐา สิเนรุปฺปมาณโต อุปฑฺฒปฺปมาโณปิ ยุคนฺธรปพฺพโต ปถวิยํ สุปฺปติฏฺฐิโต, เอวํ อีสธราทโยปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘มหาสมุทฺโท, ภิกฺขเว, อนุปุพฺพนินฺโน อนุปุพฺพโปโณ อนุปุพฺพปพฺภาโร’’ติ (จูฬว. 184; อุทา. 45)ฯ สิเนรุยุคนฺธราทีนํ อนฺตเร สีทนฺตรสมุทฺทา นาม โหนฺติฯ ตตฺถ กิร อุทกํ สุขุมํ โมรปตฺตมตฺตมฺปิ ปกฺขิตฺตํ ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ สีทเตว, ตสฺมา เต สีทสมุทฺทา นาม วุจฺจนฺติฯ เต ปน วิตฺถารโต ยถากฺกมํ สิเนรุอาทีนํ อจฺจุคฺคมสมานปอมาณาติ วทนฺติฯ อชฺโฌคาฬฺหุคฺคตาติ อชฺโฌคาฬฺหา จ อุคฺคตา จฯ พฺรหาติ มหนฺตาฯ

สิเนรุสฺส สมนฺตโตติ ปริกฺขิปนวเสน สิเนรุสฺส สมนฺตโต ฐิตาฯ สิเนรุํ ตาว ปริกฺขิปิตฺวา ฐิโต ยุคนฺธโร, ตํ ปริกฺขิปิตฺวา อีสธโรฯ เอวํ ตํ ตํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตา ‘‘สิเนรุสฺส สมนฺตโต’’ติ วุตฺตาฯ กตฺถจิ ปน ‘‘สิเนรุํ ปริกฺขิปิตฺวา อสฺสกณฺโณ นาม ปพฺพโต ปติฏฺฐิโต, ตํ ปริกฺขิปิตฺวา วินตโก นาม ปพฺพโต’’ติ เอวํ อญฺโญเยว อนุกฺกโม อาคโตฯ ตถา หิ นิมิชาตเก –

‘‘สหสฺสยุตฺตํ หยวาหิํ, ทิพฺพยานมธิฏฺฐิโต;

ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค;

ทิสฺวานามนฺตยี สูตํ, อิเม เก นาม ปพฺพตา’’ติฯ (ชา. 2.22.566)

เอวํ นิมิมหาราเชน ปุฏฺเฐน มาตลิเทวปุตฺเตน –

‘‘สุทสฺสโน กรวีโก, อีสธโร ยุคนฺธโร;

เนมินฺธโร วินตโก, อสฺสกณฺโณ คิรี พฺรหาฯ

‘‘เอเต สีทนฺตเร นคา, อนุปุพฺพสมุคฺคตา;

มหาราชานมาวาสา, ยานิ ตฺวํ ราช ปสฺสสี’’ติฯ (ชา. 2.22.568-569)

วุตฺตํฯ

ตตฺถ อฏฺฐกถายํ อิทํ วุตฺตํ –

‘‘อยํ, มหาราช, เอเตสํ สพฺพพาหิโร สุทสฺสโน ปพฺพโต นาม, ตทนนฺตเร กรวีโก นาม, โส สุทสฺสนโต อุจฺจตโรฯ อุภินฺนมฺปิ ปน เตสํ อนฺตเร เอโกปิ สีทนฺตรมหาสมุทฺโทฯ กรวีกสฺส อนนฺตเร อีสธโร นาม, โส กรวีกโต อุจฺจตโรฯ เตสมฺปิ อนฺตเร เอโก สีทนฺตรมหาสมุทฺโทฯ อีสธรสฺส อนนฺตเร ยุคนฺธโร นาม, โส อีสธรโต อุจฺจตโรฯ เตสมฺปิ อนฺตเร เอโก สีทนฺตรมหาสมุทฺโทฯ ยุคนฺธรสฺส อนนฺตเร เนมินฺธโร นาม, โส ยุคนฺธรโต อุจฺจตโรฯ เตสมฺปิ อนฺตเร เอโก สีทนฺตรมหาสมุทฺโทฯ เนมินฺธรสฺส อนนฺตเร วินตโก นาม, โส เนมินฺธรโต อุจฺจตโรฯ เตสมฺปิ อนฺตเร เอโก สีทนฺตรมหาสมุทฺโทฯ วินตกสฺส อนนฺตเร อสฺสกณฺโณ นาม, โส วินตกโต อุจฺจตโรฯ เตสมฺปิ อนฺตเร เอโก สีทนฺตรมหาสมุทฺโทฯ เอเต สีทนฺตรมหาสมุทฺเท สตฺต ปพฺพตา อนุปฏิปาฏิยา สมุคฺคตา โสปานสทิสา หุตฺวา ฐิตา’’ติ (ชา. อฏฺฐ. 6.22.569)ฯ

โยชนานํ สตานุจฺโจ, หิมวา ปญฺจ ปพฺพโตติ หิมวา ปพฺพโต ปญฺจ โยชนสตานิ อุจฺโจ, อุพฺเพโธติ อตฺโถฯ ตตฺถ หิมวาติ หิมปาตสมเย หิมยุตฺตตาย หิมํ อสฺส อตฺถีติ หิมวา, คิมฺหกาเล หิมํ วมตีติ หิมวาฯ ปพฺพโตติ เสโลฯ เสโล หิ สนฺธิสงฺขาเตหิ ปพฺเพหิ สหิตตฺตา ‘‘ปพฺพโต’’ติ วุจฺจติ, ปสวนาทิวเสน ชลสฺส สารภูตานํ เภสชฺชาทีนํ วตฺถูนญฺจ คิรณโต ‘‘คิรี’’ติ จ วุจฺจติฯ

โยชนานํ สหสฺสานิ, ตีณิ อายตวิตฺถโตติ โยชนานํ ตีณิ สหสฺสานิ อายามโต จ วิตฺถารโต จาติ อตฺโถ, อายามโต จ วิตฺถารโต จ ตีณิ โยชนสหสฺสานีติ วุตฺตํ โหติฯ

จตุราสีติสหสฺเสหิ, กูเฏหิ ปฏิมณฺฑิโตติ สุทสฺสนกูฏจิตฺรกูฏาทีหิ จตุราสีติกูฏสหสฺเสหิ ปฏิมณฺฑิโต, โสภิโตติ อตฺโถฯ อปิเจตฺถ อวุตฺโตปิ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.31; อ. นิ. อฏฺฐ. 3.8.19; สุ. นิ. อฏฺฐ. เสลสุตฺตวณฺณนา) – อยํ หิมวา นาม ปพฺพโต สมนฺตโต สนฺทมานปญฺจสตนทีวิจิตฺโต, ยตฺถ อายามวิตฺถาเรน เจว คมฺภีรตาย จ ปณฺณาส ปณฺณาส โยชนา ทิยฑฺฒโยชนสตปริมณฺฑลา อโนตตฺตทโห กณฺณมุณฺฑทโห รถการทโห ฉทฺทนฺตทโห กุณาลทโห มนฺทากินีทโห สีหปฺปปาตทโหติ สตฺต มหาสรา ปติฏฺฐิตาฯ เตสุ อโนตตฺโต สุทสฺสนกูฏํ จิตฺรกูฏํ กาฬกูฏํ คนฺธมาทนกูฏํ เกลาสกูฏนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ ปพฺพเตหิ ปริกฺขิตฺโตฯ ตตฺถ สุทสฺสนกูฏํ โสวณฺณมยํ ทฺวิโยชนสตุพฺเพธํ อนฺโตวงฺกํ กากมุขสณฺฐานํ ตเมว สรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐิตํฯ จิตฺรกูฏํ สพฺพรตนมยํฯ กาฬกูฏํ อญฺชนมยํฯ คนฺธมาทนกูฏํ สานุมยํ อพฺภนฺตเร มุคฺควณฺณํ กาฬานุสาริยาทิมูลคนฺโธ จนฺทนาทิสารคนฺโธ สรลาทิเผคฺคุคนฺโธ ลวงฺคาทิตจคนฺโธ กปิฏฺฐาทิปปฏิกคนฺโธ สชฺชาทิรสคนฺโธ ตมาลาทิปตฺตคนฺโธ นาคกุงฺกุมาทิปุปฺผคนฺโธ ชาติผลาทิผลคนฺโธ สพฺพถา คนฺธภาวโต คนฺธคนฺโธติ อิเมหิ ทสหิ คนฺเธหิ อุสฺสนฺนํ นานปฺปการโอสธสญฺฉนฺนํ กาฬปกฺขอุโปสถทิวเส อาทิตฺตมิว องฺคารํ ชลนฺตํ ติฏฺฐติฯ

ตตฺเถว นนฺทมูลกํ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.35) นาม ปพฺภารํ ปจฺเจกพุทฺธานํ วสโนกาโสฯ ติสฺโส คุหาโย สุวณฺณคุหา มณิคุหา รชตคุหาติฯ ตตฺถ มณิคุหาทฺวาเร มญฺชูสโก นาม รุกฺโข โยชนํ อุพฺเพเธน, โยชนํ วิตฺถาเรน, โส ยตฺตกานิ อุทเก วา ถเล วา ปุปฺผานิ, สพฺพานิ ปุปฺผติ วิเสเสน ปจฺเจกพุทฺธาคมนทิวเส, ตสฺสูปริโต สพฺพรตนมาโฬ โหติฯ ตตฺถ สมฺมชฺชนกวาโต กจวรํ ฉฑฺเฑติ, สมกรณวาโต สพฺพรตนมยํ วาลิกํ สมํ กโรติ, สิญฺจนกวาโต อโนตตฺตทหโต อาเนตฺวา อุทกํ สิญฺจติ, สุคนฺธกรณวาโต สพฺเพสํ คนฺธรุกฺขานํ คนฺเธ อาเนติ, โอจินกวาโต ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ปาเตติ, สนฺถรณกวาโต สพฺพตฺถ สนฺถรติ, สทา ปญฺญตฺตาเนว เจตฺถ อาสนานิ โหนฺติฯ

เยสุ ปจฺเจกพุทฺธุปฺปาททิวเส อุโปสถทิวเส จ สพฺพปจฺเจกพุทฺธา สนฺนิปติตฺวา นิสีทนฺติ, อยํ ตตฺถ ปกติฯ อภิสมฺพุทฺธปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺถ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทติฯ ตโต สเจ ตสฺมิํ กาเล อญฺเญปิ ปจฺเจกพุทฺธา สํวิชฺชนฺติ, เตปิ ตงฺขณํ สนฺนิปติตฺวา ปญฺญตฺตาสเนสุ นิสีทนฺติ, นิสีทิตฺวา กิญฺจิเทว สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐหนฺติฯ ตโต สงฺฆตฺเถโร อธุนาคตํ ปจฺเจกพุทฺธํ สพฺเพสํ อนุโมทนตฺถาย ‘‘กถมธิคต’’นฺติ กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉติ, ตทา โส อตฺตโน อุทานพฺยากรณคาถํ ภาสติฯ เอวมิทํ คนฺธมาทนกูฏํ ปจฺเจกพุทฺธานํ อาวาสฏฺฐานํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

เกลาสกูฏํ ปน รชตมยํฯ สพฺพานิ เจตานิ จิตฺรกูฏาทีนิ สุทสฺสเนน สมานุพฺเพธสณฺฐานานิ ตเมว สรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐิตานิฯ สพฺพานิ ปน ปุถุลโต ปญฺญาสโยชนานิ, อายามโต ปน อุพฺเพธโต วิย ทฺวิโยชนสตาเนวาติ วทนฺติฯ ตานิ สพฺพานิ เทวานุภาเวน นาคานุภาเวน จ ฐสฺสนฺติ, นทิโย จ เตสุ สนฺทนฺติ, ตํ สพฺพมฺปิ อุทกํ อโนตตฺตเมว ปวิสติ, จนฺทิมสูริยา ทกฺขิเณน วา อุตฺตเรน วา คจฺฉนฺตา ปพฺพตนฺตเรน ตตฺถ โอภาสํ กโรนฺติ, อุชุํ คจฺฉนฺตา น กโรนฺติ, เตเนวสฺส ‘‘อโนตตฺต’’นฺติ สงฺขา อุทปาทิฯ ตตฺถ รตนมยมนุญฺญโสปานสิลาตลานิ นิมฺมจฺฉกจฺฉปานิ ผลิกสทิสนิมฺมลูทกานิ นฺหานติตฺถานิ ตทุปโภคีสตฺตานํ สาธารณกมฺมุนาว สุปฺปฏิยตฺตานิ สุสณฺฐิตานิ โหนฺติ, เยสุ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา จ อิทฺธิมนฺโต จ อิสโย นฺหายนฺติ, เทวยกฺขาทโย อุยฺยานกีฬํ กีฬนฺติฯ

ตสฺส จตูสุ ปสฺเสสุ สีหมุขํ หตฺถิมุขํ อสฺสมุขํ อุสภมุขนฺติ จตฺตาริ มุขานิ โหนฺติ, เยหิ จตสฺโส นทิโย สนฺทนฺติฯ สีหมุเขน นิกฺขนฺตนทีตีเร สีหา พหุตรา โหนฺติ, หตฺถิมุขาทีหิ หตฺถิอสฺสอุสภาฯ ปุรตฺถิมทิสโต นิกฺขนฺตนที อโนตตฺตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อิตรา ติสฺโส นทิโย อนุปคมฺม ปาจีนหิมวนฺเตเนว อมนุสฺสปถํ คนฺตฺวา มหาสมุทฺทํ ปวิสติฯ ปจฺฉิมทิสโต จ อุตฺตรทิสโต จ นิกฺขนฺตนทิโยปิ ตเถว ปทกฺขิณํ กตฺวา ปจฺฉิมหิมวนฺเตเนว อุตฺตรหิมวนฺเตเนว จ อมนุสฺสปถํ คนฺตฺวา มหาสมุทฺทํ ปวิสนฺติฯ

ทกฺขิณทิสโต นิกฺขนฺตนที ปน ตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทกฺขิเณน อุชุกํ ปาสาณปิฏฺเฐเนว สฏฺฐิ โยชนานิ คนฺตฺวา ปพฺพตํ ปหริตฺวา วุฏฺฐาย ปริกฺเขเปน ติคาวุตปฺปมาณา อุทกธารา หุตฺวา อากาเสน สฏฺฐิ โยชนานิ คนฺตฺวา ติยคฺคเฬ นาม ปาสาเณ ปติตา, ปาสาโณ อุทกธาราเวเคน ภินฺโนฯ ตตฺถ ปญฺญาสโยชนปฺปมาณา ติยคฺคฬา นาม มหาโปกฺขรณี ชาตา, มหาโปกฺขรณิยา กูลํ ภินฺทิตฺวา ปาสาณํ ปวิสิตฺวา สฏฺฐิ โยชนานิ คตา, ตโต ฆนปถวิํ ภินฺทิตฺวา อุมงฺเคน สฏฺฐิ โยชนานิ คนฺตฺวา วิญฺฌํ นาม ติรจฺฉานปพฺพตํ ปหริตฺวา หตฺถตเล ปญฺจงฺคุลิสทิสา ปญฺจธารา หุตฺวา ปวตฺตติฯ สา ติกฺขตฺตุํ อโนตตฺตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คตฏฺฐาเน ‘‘อาวฏฺฏคงฺคา’’ติ วุจฺจติ, อุชุกํ ปาสาณปิฏฺเฐน สฏฺฐิ โยชนานิ คตฏฺฐาเน ‘‘กณฺหคงฺคา’’ติ, อากาเสน สฏฺฐิ โยชนานิ คตฏฺฐาเน ‘‘อากาสคงฺคา’’ติ, ติยคฺคฬปาสาเณ ปญฺญาสโยชโนกาเส ฐิตา ‘‘ติยคฺคฬโปกฺขรณี’’ติ, กูลํ ภินฺทิตฺวา ปาสาณํ ปวิสิตฺวา สฏฺฐิ โยชนานิ คตฏฺฐาเน ‘‘พหลคงฺคา’’ติ, อุมงฺเคน สฏฺฐิ โยชนานิ คตฏฺฐาเน ‘‘อุมงฺคคงฺคา’’ติ วุจฺจติฯ วิญฺฌํ นาม ติรจฺฉานปพฺพตํ ปหริตฺวา ปญฺจธารา หุตฺวา ปวตฺตฏฺฐาเน ปน คงฺคา ยมุนา อจิรวตี สรภู มหีติ ปญฺจธา สงฺขฺยํ คตาฯ เอวเมตา ปญฺจ มหานทิโย หิมวนฺตโต ปภวนฺติฯ

ฉทฺทนฺตทหสฺส ปน (ชา. อฏฺฐ. 5.16.ฉทฺทนฺตชาตกวณฺณนา) มชฺเฌ ทฺวาทสโยชนปฺปมาเณ ฐาเน เสวาโล วา ปณกํ วา นตฺถิ, มณิกฺขนฺธวณฺณํ อุทกเมว สนฺติฏฺฐติ, ตทนนฺตรํ โยชนวิตฺถตํ สุทฺธกลฺลหารวนํ ตํ อุทกํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตํ, ตทนนฺตรํ โยชนวิตฺถตเมว สุทฺธนีลุปฺปลวนํ ตํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตํ, โยชนโยชนวิตฺถตาเนว รตฺตุปฺปลเสตุปฺปลรตฺตปทุมเสตปทุมกุมุทวนานิ ปุริมํ ปุริมํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตานิ, อิเมสํ ปน สตฺตนฺนํ วนานํ อนนฺตรํ สพฺเพสมฺปิ กลฺลหาราทีนํ วเสน โวมิสฺสกวนํ โยชนวิตฺถตเมว ตานิ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตํ, ตทนนฺตรํ นาคานํ กฏิปฺปมาเณ อุทเก โยชนวิตฺถตเมว รตฺตสาลิวนํ, ตทนนฺตรํ อุทกปริยนฺเต นีลปีตโลหิโตทาตสุรภิสุขุมกุสุมสมากิณฺณํ ขุทฺทกคจฺฉวนนฺติ อิมานิ ทส วนานิ โยชนโยชนวิตฺถตาเนวฯ

ตโต ขุทฺทกราชมาสมหาราชมาสมุคฺควนํ, ตทนนฺตรํ ติปุสเอฬาลุกอลาพุกุมฺภณฺฑวลฺลิวนานิ, ตโต ปูครุกฺขปฺปมาณํ อุจฺฉุวนํ, ตโต หตฺถิทนฺตปฺปมาณผลํ กทลิวนํ, ตโต สาลวนํ, ตทนนฺตรํ จาฏิปฺปมาณผลํ ปนสวนํ, ตโต มธุรผลํ อมฺพวนํ, ตโต จิญฺจวนํ, ตโต กปิฏฺฐวนํ, ตโต โวมิสฺสโก มหาวนสณฺโฑ, ตโต เวณุวนํ, เวณุวนํ ปน ปริกฺขิปิตฺวา สตฺต ปพฺพตา ฐิตา, เตสํ พาหิรนฺตโต ปฏฺฐาย ปฐโม จูฬกาฬปพฺพโต นาม, ทุติโย มหากาฬปพฺพโต นาม, ตโต อุทกปสฺสปพฺพโต นาม, ตโต จนฺทปสฺสปพฺพโต นาม, ตโต สูริยปสฺสปพฺพโต นาม, ตโต มณิปสฺสปพฺพโต นาม, สตฺตโม สุวณฺณปสฺสปพฺพโต นามฯ โส อุพฺเพธโต สตฺตโยชนิโก ฉทฺทนฺตทหํ ปริกฺขิปิตฺวา ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิ วิย ฐิโตฯ ตสฺส อพฺภนฺตริมปสฺสํ สุวณฺณวณฺณํ, ตโต นิกฺขนฺเตน โอภาเสน ฉทฺทนฺตทโห สมุคฺคตพาลสูริโย วิย โหติฯ พาหิริมปพฺพเตสุ ปน เอโก อุพฺเพธโต ฉ โยชนานิ, เอโก ปญฺจ, เอโก จตฺตาริ, เอโก ตีณิ, เอโก ทฺเว, เอโก โยชนํฯ

เอวํ สตฺตปพฺพตปริกฺขิตฺตสฺส ปน ตสฺส ทหสฺส ปุพฺพุตฺตรกณฺเณ อุทกวาตปฺปหรโณกาเส มหานิคฺโรธรุกฺโข, ตสฺส ขนฺโธ ปริกฺเขปโต ปญฺจโยชนิโก, อุพฺเพธโต สตฺตโยชนิโกฯ จตูสุ ทิสาสุ จตสฺโส สาขาโย ฉฉโยชนิกา, อุทฺธํ อุคฺคตสาขาปิ ฉโยชนิกาวฯ อิติ โส มูลโต ปฏฺฐาย อุพฺเพเธน เตรสโยชนิโก สาขานํ โอริมนฺตโต ยาว ปาริมนฺตา ทฺวาทสโยชนิโก อฏฺฐหิ ปาโรหสหสฺเสหิ ปฏิมณฺฑิโต มุณฺฑมณิปพฺพโต วิย วิลาสมาโน ติฏฺฐติฯ ฉทฺทนฺตทหสฺส ปน ปจฺฉิมทิสาภาเค สุวณฺณปพฺพเต ทฺวาทสโยชนิกา กญฺจนคุหาฯ ฉทฺทนฺโต นาคราชา วสฺสารตฺเต อฏฺฐสหสฺสนาคปริวุโต กญฺจนคุหายํ วสติ, คิมฺหกาเล อุทกวาตํ สมฺปฏิจฺฉมาโน มหานิคฺโรธมูเล ปาโรหนฺตเร ติฏฺฐติฯ

มนฺทากินิยา ปน มชฺเฌ ปญฺจวีสติโยชนมตฺเต ฐาเน เสวาโล วา ปณกํ วา นตฺถิ, ผลิกวณฺณํ อุทกเมว โหติ, ตโต ปรํ ปน นาคานํ กฏิปฺปมาเณ อุทเก อฑฺฒโยชนวิตฺถตํ เสตปทุมวนํ ตํ อุทกํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ ตตฺถ มุฬาลํ นงฺคลสีสมตฺตํ โหติ, ภิสํ มหาเภริโปกฺขรปฺปมาณํ โหติฯ ตสฺส เอเกกสฺมิํ ปพฺพนฺตเร อาฬฺหกปฺปมาณํ ขีรํ โหติฯ

ปทุมานํ ปุปฺผสมเย วาโต เรณุวฏฺฏิํ อุฏฺฐาเปตฺวา ปทุมินีปตฺเตสุ ฐเปติ, ตตฺถ อุทกผุสิตานิ ปตนฺติ, ตโต อาทิจฺจปาเกน ปจฺจิตฺวา ปกฺกอโยฆฏิกา วิย โปกฺขรมธุ ติฏฺฐติ, ตทนนฺตรํ ตาวมหนฺตเมว รตฺตปทุมวนํ, ตทนนฺตรํ รตฺตกุมุทวนํ, ตทนนฺตรํ เสตกุมุทวนํ , ตทนนฺตรํ นีลุปฺปลวนํ, ตทนนฺตรํ รตฺตุปฺปลวนํ, ตทนนฺตรํ สุคนฺธสาลิวนํ, ตทนนฺตรํ เอฬาลุกอลาพุกุมฺภณฺฑาทีนิ มธุรรสานิ วลฺลิผลานิ, ตทนนฺตรํ อฑฺฒโยชนวิตฺถตเมว อุจฺฉุวนํ, ตตฺถ ปูครุกฺขกฺขนฺธปฺปมาณํ อุจฺฉุฯ ตทนนฺตรํ กทลิวนํ, ยโต ทุเว ปกฺกานิ ขาทนฺตา กิลมนฺติฯ ตทนนฺตรํ จาฏิปฺปมาณผลํ ปนสวนํ, ตทนนฺตรํ อมฺพวนํ, ชมฺพุวนํ, กปิฏฺฐวนนฺติ สงฺเขปโต ตสฺมิํ ทเห ขาทิตพฺพยุตฺตกํ ผลํ นาม นตฺถีติ น วตฺตพฺพํฯ อิติ อิมสฺมิํ หิมวติ วิชฺชมานกสตฺตมหาสรปฺปภุตีนํ ปมาณสณฺฐานาทิเภทํ สพฺพเมว วิเสสํ ภควา สพฺพถา อเวทิ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ติปญฺจโยชนกฺขนฺธปริกฺเขปาติ ปนฺนรสโยชนปฺปมาณกฺขนฺธปริกฺเขปา, ขนฺธสฺส ปริณาโห ปนฺนรสโยชนปฺปมาโณติ วุตฺตํ โหติฯ นควฺหยาติ นคสทฺเทน อวฺหาตพฺพา, รุกฺขาภิธานาติ อตฺโถฯ รุกฺโข หิ น คจฺฉตีติ นโคติ วุจฺจติฯ นควฺหยา ชมฺพูติ โยเชตพฺพํฯ ปญฺญาสโยชนกฺขนฺธสาขายามาติ อุพฺเพธโต ปญฺญาสโยชนปฺปมาณกฺขนฺธายามา อุพฺเพธโต สมนฺตโต จ ปญฺญาสโยชนสาขายามา จฯ ตโต เอว สตโยชนวิตฺถิณฺณา, ตาวเทว จ อุคฺคตาฯ ชมฺพุรุกฺขสฺส หิ มูลโต ปฏฺฐาย ยาว สาขาวิฏปา, ตาว ปณฺณาส โยชนานิ, ตโต ปรมฺปิ อุชุกํ อุคฺคตสาขา ปณฺณาส โยชนานิ, สมนฺตโต จ เอเกกา สาขา ปณฺณาส ปณฺณาส โยชนานิ วฑฺฒิตานิฯ ตาสุ ปน มหนฺตา มหนฺตา นทิโย สนฺทนฺติ, ตาสํ นทีนํ อุภยตีเร ชมฺพุปกฺกานํ ปติตฏฺฐาเน สุวณฺณงฺกุรา อุฏฺฐหนฺติ, เต นทีชเลน วุยฺหมานา อนุปุพฺเพน มหาสมุทฺทํ ปวิสนฺติ, ตโตเยว ชมฺพุนทิยํ นิพฺพตฺตตฺตา ‘‘ชมฺพุนท’’นฺติ ตํ สุวณฺณํ วุจฺจติฯ

ยสฺสานุภาเวนาติ ยสฺสา มหนฺตตา กปฺปฏฺฐายิกาทิปฺปกาเรน ปภาเวนฯ ยญฺเจตํ ชมฺพุยา ปมาณํ, เอตเทว อสุรานํ จิตฺตปาฏลิยา, ครุฬานํ สิมฺพลิรุกฺขสฺส, อปรโคยาเน กทมฺพสฺส, อุตฺตรกุรูสุ กปฺปรุกฺขสฺส, ปุพฺพวิเทเห สิรีสสฺส, ตาวติํเสสุ ปาริจฺฉตฺตกสฺสาติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ปาฏลี สิมฺพลี ชมฺพู, เทวานํ ปาริฉตฺตโก;

กทมฺโพ กปฺปรุกฺโข จ, สิรีเสน ภวติ สตฺตม’’นฺติฯ (วิสุทฺธิ. 1.137; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.322);

เอตฺถ สิรีเสน ภวติ สตฺตมนฺติ เอตฺถ สิรีเสนาติ ปจฺจตฺเต กรณวจนํฯ สตฺตมนฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, สิรีโส ภวติ สตฺตโมติ อตฺโถฯ

จกฺกวาฬสิลุจฺจโยติ จกฺกวาฬปพฺพโตฯ ปริกฺขิปิตฺวา ตํ สพฺพํ, โลกธาตุมยํ ฐิโตติ เหฏฺฐา วุตฺตํ สพฺพมฺปิ ตํ ปริกฺขิปิตฺวา จกฺกวาฬสิลุจฺจโย ปติฏฺฐิโต, อยํ เอกา โลกธาตุ นามาติ อตฺโถฯ ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน อาคโตฯ ‘‘ตํ สพฺพํ โลกธาตุํ ปริกฺขิปิตฺวา อยํ จกฺกวาฬสิลุจฺจโย ฐิโต’’ติ เอวมฺเปตฺถ สมฺพนฺธํ วทนฺติ, เอวํ วุตฺเตปิ จกฺกวาฬปพฺพโตปิ โลกธาตุเยวาติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถาติ ติสฺสํ โลกธาตุยํฯ จนฺทมณฺฑลํ เอกูนปญฺญาสโยชนนฺติ อุชุกํ อายามโต วิตฺถารโต อุพฺเพธโต จ เอกูนปญฺญาสโยชนํ, ปริมณฺฑลโต ปน ตีหิ โยชเนหิ อูนทิยฑฺฒสตโยชนํฯ สูริยมณฺฑลํ ปญฺญาสโยชนนฺติ เอตฺถาปิ จนฺทมณฺฑเล วุตฺตนเยเนว อุชุกํ ปญฺญาสโยชนนฺติ เวทิตพฺพํ, ปริมณฺฑลโต ปน ทิยฑฺฒสตโยชนํฯ

เตสุ ปน จนฺทมณฺฑลํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.121) เหฏฺฐา, สูริยมณฺฑลํ อุปริ, อนฺตรา เนสํ โยชนํ โหติฯ จนฺทสฺส เหฏฺฐิมนฺตโต สูริยสฺส อุปริมนฺตํ โยชนสตํ โหติ, จนฺทวิมานํ อนฺโต มณิมยํ, พหิ รชเตน ปริกฺขิตฺตํ, อนฺโต จ พหิ จ สีตลเมว โหติฯ สูริยวิมานํ อนฺโต กนกมยํ, พาหิรํ ผลิกปริกฺขิตฺตํ โหติ, อนฺโต จ พหิ จ อุณฺหเมวฯ จนฺโท อุชุกํ สณิกํ คจฺฉติฯ โส หิ อมาวาสิยํ สูริเยน สทฺธิํ คจฺฉนฺโต ทิวเส ทิวเส โถกํ โถกํ โอหียนฺโต ปุณฺณมาสิยํ อุปฑฺฒมคฺคโต โอหียติ, ติริยํ ปน สีฆํ คจฺฉติฯ ตถา เหส เอกสฺมิํ มาเส กทาจิ ทกฺขิณโต, กทาจิ อุตฺตรโต ทิสฺสติ, จนฺทสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ นกฺขตฺตตารกา คจฺฉนฺติ, จนฺโท เธนุ วิย วจฺฉํ ตํ ตํ นกฺขตฺตํ อุปสงฺกมติ, นกฺขตฺตานิ ปน อตฺตโน คมนฏฺฐานํ น วิชหนฺติ, อตฺตโน วีถิยาว คจฺฉนฺติฯ สูริยสฺส ปน อุชุกํ คมนํ สีฆํ, ติริยํ คมนํ ทนฺธํฯ ติริยํ คมนํ นาม ทกฺขิณทิสโต อุตฺตรทิสาย, อุตฺตรทิสโต ทกฺขิณทิสาย คมนํ, ตํ ทนฺธํ ฉหิ ฉหิ มาเสหิ อิชฺฌนโตฯ

สูริโย กาฬปกฺขอุโปสเถ จนฺเทน สเหว คนฺตฺวา ตโต ปรํ ปาฏิปททิวเส โยชนานํ สตสหสฺสํ จนฺทมณฺฑลํ โอหาย คจฺฉติ อตฺตโน สีฆคามิตาย ตสฺส จ ทนฺธคามิตาย, อถ จนฺโท เลขา วิย ปญฺญายติฯ ตโต ปรมฺปิ ปกฺขสฺส ทุติยาย โยชนานํ สตสหสฺสํ จนฺทมณฺฑลํ โอหาย คจฺฉติฯ เอวํ ทิวเส ทิวเส ยาว สุกฺกปกฺขอุโปสถทิวสา สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ โอหาย คจฺฉติ, อถ จนฺโท อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อุโปสถทิวเส ปริปุณฺโณ โหติฯ อนุกฺกเมน วฑฺฒนญฺเจตฺถ อุปริภาคโต ปติตสูริยาโลกตาย เหฏฺฐโต ปวตฺตาย สูริยสฺส ทูรภาเวน ทิวเส ทิวเส อนุกฺกเมน ปริหายมานาย อตฺตโน ฉายาย วเสน อนุกฺกเมน จณฺฑมณฺฑลปฺปเทสสฺส วฑฺฒมานสฺส วิย ทิสฺสมานตายาติ เวทิตพฺพํ, ตสฺมา อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา วิย อุโปสถทิวเส ปุณฺณมายํ ปริปุณฺณมณฺฑโล หุตฺวา ทิสฺสติฯ อถ สูริโย ปาฏิปททิวเส โยชนานํ สตสหสฺสํ ธาวิตฺวา ปุน จนฺทมณฺฑลํ คณฺหาติ จนฺทสฺส ทนฺธคติตาย อตฺตโน จ สีฆคติตาย, ตถา ทุติยาย สตสหสฺสนฺติ เอวํ ยาว อุโปสถทิวสา สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ ธาวิตฺวา คณฺหาติฯ อถ จนฺโท อนุกฺกเมน หายิตฺวา กาฬปกฺขอุโปสถทิวเส สพฺพโส น ปญฺญายติ, อนุกฺกเมน หายมานตา เจตฺถ อนุกฺกเมน วฑฺฒมานตาย วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ ปน ฉายาย หายมานตาย มณฺฑลํ วฑฺฒมานํ วิย ทิสฺสติ, อิธ จ ฉายาย วฑฺฒมานตาย มณฺฑลํ หายมานํ วิย ทิสฺสติ, ตสฺมา อนุกฺกเมน หายิตฺวา วิย อุโปสถทิวเส สพฺพโส น ปญฺญายติฯ จนฺทํ เหฏฺฐา กตฺวา สูริโย อุปริ โหติ, มหติยา ปาติยา ขุทฺทกภาชนํ วิย จนฺทมณฺฑลํ ปิธียติ, มชฺฌนฺหิเก เคหจฺฉายา วิย จนฺทสฺส ฉายา น ปญฺญายติฯ โส ฉายาย อปญฺญายมานาย ทูเร ฐิตานํ ทิวา ปทีโป วิย สยมฺปิ น ปญฺญายติฯ

อิเมสํ ปน อชวีถิ นาควีถิ โควีถีติ ติสฺโส คมนวีถิโย โหนฺติฯ ตตฺถ อชานํ อุทกํ ปฏิกูลํ โหติ, หตฺถินาคานํ มนาปํ, คุนฺนํ สีตุณฺหสมตาย ผาสุ โหติฯ

ตถา จ ยาย วีถิยา สูริเย คจฺฉนฺเต วสฺสวลาหกเทวปุตฺตา สูริยาภิตาปสนฺตตฺตา อตฺตโน วิมานโต น นิกฺขมนฺติ, กีฬาปสุตา หุตฺวา น วิจรนฺติ, ตทา กิร สูริยวิมานํ ปกติมคฺคโต อโธ โอตริตฺวา วิจรติ, ตสฺส โอรุยฺห จรเณเนว จนฺทวิมานมฺปิ อโธ โอรุยฺห จรติ ตคฺคติกตฺตา, ตสฺมา สา วีถิ อุทกาภาเวน อชานุรูปตาย ‘‘อชวีถี’’ติ สมญฺญา คตาฯ ยาย ปน วีถิยา สูริเย คจฺฉนฺเต วสฺสวลาหกเทวปุตฺตา สูริยาภิตาปาภาวโต อภิณฺหํ อตฺตโน วิมานโต พหิ นิกฺขมิตฺวา กีฬาปสุตา หุตฺวา อิโต จิโต จ วิจรนฺติ, ตทา กิร สูริยวิมานํ ปกติมคฺคโต อุทฺธํ อารุหิตฺวา วิจรติ, ตสฺส อุทฺธํ อารุยฺห จรเณเนว จนฺทวิมานมฺปิ อุทฺธํ อารุยฺห จรติ ตคฺคติกตฺตา, ตคฺคติกตา จ สมานคติ นาม วาตมณฺฑเลน วิมานสฺส เผลฺลิตพฺพตฺตา, ตสฺมา สา วีถิ อุทกพหุภาเวน นาคานุรูปตาย ‘‘นาควีถี’’ติ สมญฺญา คตาฯ ยทา สูริโย อุทฺธํ อนาโรหนฺโต อโธ จ อโนตรนฺโต ปกติมคฺเคเนว คจฺฉติ, ตทา วสฺสวลาหกา ยถากาลํ ยถารุจิญฺจ วิมานโต นิกฺขมิตฺวา สุเขน วิจรนฺติ, เตน กาเลน กาลํ วสฺสนโต โลเก อุตุสมตา โหติ, ตาย อุตุสมตาย เหตุภูตาย สา จนฺทิมสูริยานํ คติ ควานุรูปตาย ‘‘โควีถี’’ติ สมญฺญา คตาฯ ตสฺมา ยํ กาลํ จนฺทิมสูริยา อชวีถิํ อารุหนฺติ, ตทา เทโว เอกพินฺทุมฺปิ น วสฺสติฯ ยทา นาควีถิํ อาโรหนฺติ, ตทา ภินฺนํ วิย นภํ ปคฺฆรติฯ ยทา โควีถิํ อาโรหนฺติ, ตทา อุตุสมตา สมฺปชฺชติฯ

ยทา ปน ราชาโน อธมฺมิกา โหนฺติ, เตสํ อธมฺมิกตาย อุปราชเสนาปติปฺปภุตโย สพฺเพ เทวา พฺรหฺมาโน จ อธมฺมิกา โหนฺติ, ตทา เตสํ อธมฺมิกตาย วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺติฯ ตทา หิ พหฺวาพาธตาทิอนิฏฺฐผลูปนิสฺสยภูตสฺส ยถาวุตฺตสฺส อธมฺมิกตาสญฺญิตสฺส สาธารณสฺส ปาปกมฺมสฺส พเลน วิสมํ วายนฺเตน วายุนา เผลฺลิยมานา จนฺทิมสูริยา สิเนรุํ ปริกฺขิปนฺตา วิสมํ ปริวตฺตนฺติ, ยถามคฺเคน น ปวตฺตนฺติฯ วาโต ยถามคฺเคน น วายติ, อยถามคฺเคน วายติ, อยถามคฺเคน วายนฺโต อากาสฏฺฐวิมานานิ โขเภติ, วิมาเนสุ โขภิเตสุ เทวตานํ กีฬนตฺถาย จิตฺตานิ น นมนฺติ, จิตฺเตสุ อนมนฺเตสุ สีตุณฺหเภโท อุตุ ยถากาเลน น สมฺปชฺชติ, ตสฺมิํ อสมฺปชฺชนฺเต น สมฺมา เทโว วสฺสติ, กทาจิ วสฺสติ, กทาจิ น วสฺสติ, กตฺถจิ วสฺสติ, กตฺถจิ น วสฺสติฯ

วสฺสนฺโตปิ วปฺปกาเล องฺกุรกาเล นาฬกาเล ปุปฺผกาเล ขีรคฺคหณาทิกาเลสุ ยถา ยถา สสฺสานํ อุปกาโร น โหติ, ตถา ตถา วสฺสติ จ วิคจฺฉติ จฯ เตน สสฺสานิ วิสมปากานิ โหนฺติ วิคตคนฺธรสาทิสมฺปทานิ, เอกภาชเน ปกฺขิตฺตตณฺฑุเลสุปิ เอกสฺมิํ ปเทเส ภตฺตํ อุตฺตณฺฑุลํ โหติ, เอกสฺมิํ อติกิลินฺนํ, เอกสฺมิํ สมปากํฯ ตํ ปริภุตฺตํ กุจฺฉิยมฺปิ สพฺพโส อปริณตํ, เอกเทเสน ปริณตํ, สุปริณตนฺติ เอวํ ตีหิเยว ปกาเรหิ ปจฺจติ, ปกฺกาสยํ น สมฺมา อุปคจฺฉติฯ เตน สตฺตา พหฺวาพาธา เจว โหนฺติ อปฺปายุกา จฯ

ธมฺมิกานํ ปน ราชูนํ กาเล วุตฺตวิปริยาเยน จนฺทิมสูริยา สมํ ปริวตฺตนฺติ, ยถามคฺเคน ปวตฺตนฺติ, อุตุสมตา จ สมฺปชฺชติ, จนฺทิมสูริยา ฉ มาเส สิเนรุโต พหิ นิกฺขมนฺติ, ฉ มาเส อนฺโต วิจรนฺติฯ ตถา หิ สิเนรุสมีเปน ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คจฺฉนฺตา ฉ มาเส ตโต คมนวีถิโต พหิ อตฺตโน ติริยํ คมเนน จกฺกวาฬาภิมุขา นิกฺขมนฺติ ฯ เอวํ ฉ มาเส ขเณ ขเณ สิเนรุโต อปสกฺกนวเสน ตโต นิกฺขมิตฺวา จกฺกวาฬสมีปํ ปตฺตาฯ ตโตปิ ฉ มาเส ขเณ ขเณ อปสกฺกนวเสน นิกฺขมิตฺวา สิเนรุสมีปํ ปาปุณนฺตา อนฺโต วิจรนฺติฯ เต หิ อาสาฬฺหีมาเส สิเนรุสมีเปน จรนฺติ, ตโต ทฺเว มาเส นิกฺขมิตฺวา พหิ จรนฺติฯ ปฐมกตฺติกมาเส มชฺเฌน คจฺฉนฺติ, ตโต จกฺกวาฬาภิมุขา คนฺตฺวา ตโย มาเส จกฺกวาฬสมีเปน วิจริตฺวา ปุน นิกฺขมิตฺวา จิตฺรมาเส มชฺเฌน คนฺตฺวา ตโต ปเร ทฺเว มาเส สิเนรุอภิมุขา ปกฺขนฺทิตฺวา ปุน อาสาฬฺเห สิเนรุสมีเปน จรนฺติฯ เอตฺถ จ สิเนรุสฺส จกฺกวาฬสฺส จ ยํ ฐานํ เวมชฺฌํ, ตสฺส สิเนรุสฺส จ ยํ ฐานํ เวมชฺฌํ, เตน คจฺฉนฺตา สิเนรุสมีเปน จรนฺตีติ เวทิตพฺพา, น สิเนรุสฺส อคฺคาลินฺทํ อลฺลีนา, จกฺกวาฬสมีเปน จรณมฺปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพํฯ ยทา ปน สิเนรุสฺส จกฺกวาฬสฺส อุชุกํ เวมชฺเฌน คจฺฉนฺติ, ตทา เวมชฺเฌน วิจรนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

เอวํ วิจรนฺตา จ เอกปฺปหาเรน ตีสุปิ ทีเปสุ อาโลกํ กโรนฺติฯ เอเกกาย ทิสาย นว นว โยชนสตสหสฺสานิ อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกํ ทสฺเสนฺติฯ

กถํ? อิมสฺมิญฺหิ ทีเป สูริยุคฺคมนกาโล ปุพฺพวิเทเห มชฺฌนฺหิโก โหติ, อุตฺตรกุรูสุ อตฺถงฺคมนกาโล, อปรโคยาเน มชฺฌิมยาโม, ปุพฺพวิเทหมฺหิ อุคฺคมนกาโล อุตฺตรกุรูสุ มชฺฌนฺหิโก, อปรโคยาเน อตฺถงฺคมนกาโล, อิธ มชฺฌิมยาโม, อุตฺตรกุรูสุ อุคฺคมนกาโล อปรโคยาเน มชฺฌนฺหิโก, อิธ อตฺถงฺคมนกาโล, ปุพฺพวิเทเห มชฺฌิมยาโม, อปรโคยานทีเป อุคฺคมนกาโล อิธ มชฺฌนฺหิโก, ปุพฺพวิเทหทีเป อตฺถงฺคมนกาโล, อุตฺตรกุรูสุ มชฺฌิมยาโมฯ อิมสฺมิญฺหิ ทีเป ฐิตมชฺฌนฺหิกเวลายํ ปุพฺพวิเทหวาสีนํ อตฺถงฺคมนวเสน อุปฑฺฒํ สูริยมณฺฑลํ ปญฺญายติ, อปรโคยานวาสีนํ อุคฺคมนวเสน อุปฑฺฒํ ปญฺญายติฯ เอวํ เสสทีเปสุปิฯ อิติ อิมินาว ปกาเรน ตีสุ ทีเปสุ เอกปฺปหาเรเนว จนฺทิมสูริยา อาโลกํ ทสฺเสนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

อิโต อญฺญถา ปน ทฺวีสุ เอว ทีเปสุ เอกปฺปหาเรเนว อาโลกํ ทสฺเสนฺติฯ ยสฺมิญฺหิ ทีเป อตฺถงฺคมนวเสน อุปฑฺฒํ สูริยมณฺฑลํ ปญฺญายติ, อตฺถงฺคมิเต ตตฺถ น ปญฺญายติ, อาโลกํ น ทสฺเสติ, ทฺวีสุ เอว ทีเปสุ เอกปฺปหาเรน อุภยํฯ เอเกกาย ทิสาย นว นว โยชนสตสหสฺสานิ อนฺธการวิธมนมฺปิ อิมินาว นเยน ทฏฺฐพฺพํฯ อิมสฺมิญฺหิ ทีเป ฐิตมชฺฌนฺหิกเวลายํ ปุพฺพวิเทหวาสีนํ อตฺถงฺคมนวเสน อุปฑฺฒํ สูริยมณฺฑลํ ปญฺญายตีติ ปุพฺพวิเทเห นวโยชนสตสหสฺสปฺปมาเณ ฐาเน อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกํ ทสฺเสติ, ตถา อปรโคยาเน อุคฺคมนวเสน ตตฺถาปิ อุปฑฺฒสฺเสว ปญฺญายมานตฺตาฯ ปุพฺพวิเทหานํ ปน อตฺถงฺคมิเต น ปญฺญายตีติ ทฺวีสุ ทีเปสุ สพฺพตฺถ อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกํ ทสฺเสติ อปรโคยาเนปิ อุคฺคเต สูริเย สพฺพตฺถ อนฺธการวิธมนโตฯ

ปาตุภวนฺตา จ จนฺทิมสูริยา เอกโตว โลเก ปาตุภวนฺติ, เตสุ สูริโย ปฐมตรํ ปญฺญายติฯ ปฐมกปฺปิกานญฺหิ สตฺตานํ สยํปภาย อนฺตรหิตาย อนฺธกาโร อโหสิฯ เต ภีตตสิตา ‘‘ภทฺทกํ วตสฺส, สเจ อญฺโญ อาโลโก ภเวยฺยา’’ติ จินฺตยิํสุฯ ตโต มหาชนสฺส สูรภาวํ ชนยมานํ สูริยมณฺฑลํ อุฏฺฐหิ, เตเนวสฺส ‘‘สูริโย’’ติ นามํ อโหสิฯ ตสฺมิํ ทิวสํ อาโลกํ กตฺวา อตฺถงฺคมิเต ปุน อนฺธกาโร อโหสิฯ เต ภีตตสิตา ‘‘ภทฺทกํ วตสฺส, สเจ อญฺโญ อาโลโก อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ จินฺตยิํสุฯ อถ เนสํ ฉนฺทํ ญตฺวา วิย จนฺทมณฺฑลํ อุฏฺฐหิ, เตเนวสฺส ‘‘จนฺโท’’ติ นามํ อโหสิฯ

เอวํ จนฺทิมสูริเยสุ ปาตุภูเตสุ นกฺขตฺตานิ ตารกรูปานิ ปาตุภวนฺติ , ตโต ปภุติ รตฺตินฺทิวา ปญฺญายนฺติฯ อนุกฺกเมน จ มาสฑฺฒมาสอุตุสํวจฺฉรา ชายนฺติฯ จนฺทิมสูริยานํ ปน ปาตุภูตทิวเสเยว สิเนรุจกฺกวาฬหิมวนฺตปพฺพตา จตฺตาโร จ ทีปา ปาตุภวนฺติ, เต จ โข อปุพฺพํ อจริมํ ผคฺคุณปุณฺณมทิวเสเยว ปาตุภวนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

ยสฺมา เจตฺถ ‘‘เอกํ จกฺกวาฬํ อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนานํ ทฺวาทส สตสหสฺสานิ ตีณิ สหสฺสานิ จตฺตาริ สตานิ ปญฺญาสญฺจ โยชนานี’’ติ อฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 1.1 เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา) วุตฺตํ, ตสฺมา วุตฺตปฺปมาณโต อิมสฺส จกฺกวาฬสฺส สิเนรุปติฏฺฐิโตกาเส จตุราสีติ โยชนสหสฺสานิ ปรโต ยาว จกฺกวาฬปพฺพตา อุตฺตรทิสาภาคปฺปมาณญฺจ ปหาย อิมิสฺสา ทกฺขิณทิสาย –

สิเนรุจกฺกวาฬานํ, อนฺตรํ ปริมาณโต;

ปญฺจ สตสหสฺสานิ, สหสฺสานูนสฏฺฐิ จฯ

สตานิ สตฺต เญยฺยานิ, ปญฺจวีสุตฺตรานิ จ;

มชฺฌวีถิคโต นาม, ตตฺถ เวมชฺฌโค รวิฯ

มชฺฌโต ยาว เมรุมฺหา, จกฺกวาฬานมนฺตเร;

เวมชฺฌโค ยทา โหติ, อุภยนฺตคโต ตทาฯ

มชฺฌโต ยาว เมรุมฺหา, จกฺกวาฬา จ ปพฺพตา;

ทุเว สตสหสฺสานิ, สหสฺสานูนสีติ จฯ

อฏฺฐสตํ ทุเว สฏฺฐิ, โยชนานิ ทฺวิคาวุตํ;

อุภโต อนฺตโต เมรุ-จกฺกวาฬานมนฺตเรฯ

เอกํ สตสหสฺสญฺจ, สหสฺสานูนตาลีสํ;

นวสตาเนกติํส, โยชนานิ จ คาวุตํฯ

ปมาณโต สมนฺตา จ, มณฺฑลํ มชฺฌวีถิยา;

สตสหสฺสานูนวีส, สหสฺสาเนกติํส จฯ

สตเมกญฺจ วิญฺเญยฺยํ, ปญฺจสตฺตติ อุตฺตรํ;

ทกฺขิณํ อุตฺตรญฺจาปิ, คจฺฉนฺโต ปน ภาณุมาฯ

มชฺฌวีถิปฺปมาเณน , มณฺฑเลเนว คจฺฉติ;

คจฺฉนฺโต จ ปเนวํ โส, โอรุยฺโหรุยฺห เหฏฺฐโตฯ

อารุยฺหารุยฺห อุทฺธญฺจ, ยโต คจฺฉติ สพฺพทา;

ตโต คติวเสนสฺส, ทูรมทฺธานมาสิ ตํฯ

ติํส สตสหสฺสานิ, โยชนานิ ปมาณโต;

ตสฺมา โส ปริโต ยาติ, ตตฺตกํว ทิเน ทิเนฯ

สหสฺสเมกํ ปญฺจสตํ, จตุปญฺญาสโยชนํ;

ติคาวุตํ เตรสูสภํ, เตตฺติํส รตนานิ จฯ

อฏฺฐงฺคุลานิ จ ติริยํ, คจฺฉเตกทิเน รวิ;

ฉตาลีสสหสฺสานิ, ฉ สตานิ ติคาวุตํฯ

โยชนานํ ติตาลีสํ, มาเสเนเกน คจฺฉติ;

เตนวุติสหสฺสานิ, ทฺวิสตํ สตฺตสีติ จฯ

คาวุตานิ ทุเว จาปิ, ทฺวีหิ มาเสหิ คจฺฉติ;

อิมาย คติยา อนฺต-วีถิโต วีถิอนฺติมํฯ

คจฺฉติ ฉหิ มาเสหิ, ติมาเสหิ จ มชฺฌิมํ;

สิเนรุสนฺติเก อนฺต-วีถิโต ปน ภาณุมา;

อาคจฺฉนฺโต ทฺวิมาเสหิ, อสฺส ทีปสฺส มชฺฌโคฯ

ตสฺมา สีหฬทีปสฺส, มชฺฌโต เมรุอนฺตรํ;

ทุเว สตสหสฺสานิ, ทฺวิสเตนาธิกานิ ตุฯ

เตตฺติํสญฺจ สหสฺสานิ, อฏฺฐารส ติคาวุตํ;

จกฺกวาฬนฺตรญฺจสฺส, ทีปสฺเสว จ มชฺฌโตฯ

ตีณิ สตสหสฺสานิ, สหสฺสานิ ฉวีสติ;

ฉ อุตฺตรานิ ปญฺเจว, สตาเนกญฺจ คาวุตนฺติฯ

เอวเมตฺถ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

ตาวติํสภวนํ ทสสหสฺสโยชนนฺติ เอตฺถ เตตฺติํส สหปุญฺญการิโน เอตฺถ นิพฺพตฺตาติ ตํสหจริตฏฺฐานํ เตตฺติํสํ, ตเทว ตาวติํสํ , ตํ นิวาโส เอเตสนฺติ ตาวติํสา, เทวา, เตสํ ภวนํ ตาวติํสภวนํฯ ตถา หิ มเฆน มาณเวน สทฺธิํ มจลคามเก กาลํ กตฺวา ตตฺถ อุปฺปนฺเน เตตฺติํส เทวปุตฺเต อุปาทาย อสฺส เทวโลกสฺส อยํ ปณฺณตฺติ ชาตาติ วทนฺติฯ อถ วา ยสฺมา เสสจกฺกวาเฬสุปิ ฉ กามาวจรเทวโลกา อตฺถิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘สหสฺสํ จาตุมหาราชิกานํ สหสฺสํ ตาวติํสาน’’นฺติฯ ตสฺมา นามปณฺณตฺติเยเวสา ตสฺส เทวโลกสฺสาติ เวทิตพฺพาฯ ทสสหสฺสโยชนนฺติ อิทํ ปน สกฺกปุรํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ ตาวติํสกายิกา เทวา อตฺถิ ปพฺพตฏฺฐกา, อตฺถิ อากาสฏฺฐกา, เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา, ตถา จาตุมหาราชิกานํ ยามาทีนญฺจฯ เอกเทวโลเกปิ หิ เทวานํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ อปฺปตฺตา นาม นตฺถิฯ อิทํ ปน ตาวติํสภวนํ สิเนรุสฺส อุปริมตเล ทสสหสฺสโยชนิเก ฐาเน ปติฏฺฐิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺส ปาจีนปจฺฉิมทฺวารานํ อนฺตรา ทสโยชนสหสฺสํ โหติ, ตถา ทกฺขิณุตฺตรทฺวารานํฯ ตํ โข ปน นครํ ทฺวารสหสฺสยุตฺตํ อโหสิ อารามโปกฺขรณีปฏิมณฺฑิตํฯ

ตสฺส มชฺเฌ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.29 มฆวตฺถุ) ติโยชนสตุพฺเพเธหิ, ธเชหิ ปฏิมณฺฑิโต สตฺตรตนมโย สตฺตโยชนสตุพฺเพโธ สกฺกสฺส เวชยนฺโต นาม ปาสาโทฯ ตตฺถ สุวณฺณยฏฺฐีสุ มณิธชา อเหสุํ, มณิยฏฺฐีสุ สุวณฺณธชา, ปวาฬยฏฺฐีสุ มุตฺตธชา, มุตฺตยฏฺฐีสุ ปวาฬธชา, สตฺตรตนมยาสุ ยฏฺฐีสุ สตฺตรตนมยา ธชาฯ

ทิยฑฺฒโยชนสตายาโม เวชยนฺตรโถ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.249 อาทโย)ฯ ตสฺส หิ ปจฺฉิมนฺโต ปณฺณาสโยชโน, มชฺเฌ รถปญฺชโร ปณฺณาสโยชโน, รถสนฺธิโต ยาว รถสีสา ปณฺณาเสว โยชนานิฯ ตเทว ปมาณํ ทิคุณํ กตฺวา ‘‘ติโยชนสตายาโม’’ติปิ วทนฺติเยวฯ ตสฺมิํ โยชนิกปลฺลงฺโก อตฺถโต ติฏฺฐติฯ ตตฺถ ติโยชนิกํ เสตจฺฉตฺตํ, เอกสฺมิํเยว ยุเค สหสฺสอาชญฺญยุตฺตํฯ เสสาลงฺการสฺส ปมาณํ นตฺถิฯ ธโช ปนสฺส อฑฺฒติยานิ โยชนสตานิ อุคฺคโต, ยสฺส วาตาหตสฺส ปญฺจงฺคิกตูริยสฺเสว สทฺโท นิจฺฉรติฯ

สกฺกสฺส ปน เอราวโณ นาม หตฺถี ทิยฑฺฒโยชนสติโก, โสปิ เทวปุตฺโตเยวฯ

น หิ เทวโลกสฺมิํ ติรจฺฉานคตา โหนฺติ, ตสฺมา โส อุยฺยานกีฬาย นิกฺขมนกาเล อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา ทิยฑฺฒโยชนสติโก เอราวโณ นาม หตฺถี โหติฯ โส เตตฺติํสกุมฺเภ มาเปติ อาวฏฺเฏน คาวุตอฑฺฒโยชนปฺปมาเณ, สพฺเพสํ มชฺเฌ สกฺกสฺส อตฺถาย สุทสฺสนํ นาม ติํสโยชนิกํ กุมฺภํ มาเปติฯ ตสฺส อุปริ ทฺวาทสโยชนิโก รตนมณฺฑโป โหติฯ ตตฺถ อนฺตรนฺตรา สตฺตรตนมยา โยชนุพฺเพธา ธชา อุฏฺฐหนฺติฯ ปริยนฺเต กิงฺกิณิกชาลา โอลมฺพนฺติ, ยสฺส มนฺทวาเตริตสฺส ปญฺจงฺคิกตูริยสทฺทสทิโส ทิพฺพคีตสทฺโท วิย รโว นิจฺฉรติฯ มณฺฑปมชฺเฌ สกฺกสฺส โยชนิโก มณิปลฺลงฺโก ปญฺญตฺโต โหติ, ตตฺถ สกฺโก นิสีทติฯ เตตฺติํสาย กุมฺภานํ เอเกกสฺมิํ กุมฺเภ สตฺต สตฺต ทนฺเต มาเปติ, เตสุ เอเกโก ปณฺณาสโยชนายาโมฯ เอเกกสฺมิญฺเจตฺถ ทนฺเต สตฺต สตฺต โปกฺขรณิโย โหนฺติ, เอเกกาย โปกฺขรณิยา สตฺต สตฺต ปทุมินีคจฺฉา, เอเกกสฺมิํ คจฺเฉ สตฺต สตฺต ปุปฺผานิ โหนฺติ, เอเกกสฺส ปุปฺผสฺส สตฺต สตฺต ปตฺตานิ, เอเกกสฺมิํ ปตฺเต สตฺต สตฺต เทวธีตโร นจฺจนฺติฯ เอวํ สมนฺตา ปณฺณาสโยชนฏฺฐาเน หตฺถิทนฺเตสุเยว นจฺจนฏสมชฺโช โหติฯ

นนฺทา นาม ปน โปกฺขรณี ปญฺญาสโยชนาฯ ‘‘ปญฺจสตโยชนิกา’’ติปิ วทนฺติฯ

จิตฺตลตาวนํ ปน สฏฺฐิโยชนิกํฯ ‘‘ปญฺจโยชนสติก’’นฺติปิ วทนฺติฯ ตํ ปน ทิพฺพรุกฺขสหสฺสปฏิมณฺฑิตํ, ตถา นนฺทนวนํ ผารุสกวนญฺจฯ สกฺโก ปเนตฺถ อจฺฉราสงฺฆปริวุโต สฏฺฐิโยชนิกํ สุวณฺณมหาวีถิํ โอตริตฺวา นกฺขตฺตํ กีฬนฺโต นนฺทนวนาทีสุ วิจรติฯ

ปาริจฺฉตฺตโก ปน โกวิฬาโร สมนฺตา ติโยชนสตปริมณฺฑโล ปญฺจทสโยชนปริณาหกฺขนฺโธ โยชนสตุพฺเพโธฯ ตสฺส มูเล สฏฺฐิโยชนายามา ปญฺญาสโยชนวิตฺถารา ปญฺจทสโยชนุพฺเพธา ชยสุมนปุปฺผกวณฺณา ปณฺฑุกมฺพลสิลา, ยสฺสา มุทุตาย สกฺกสฺส นิสีทโต อุปฑฺฒกาโย อนุปวิสติ, อุฏฺฐิตกาเล อูนํ ปริปูรติฯ

สุธมฺมา นาม เทวสภา อายามโต จ วิตฺถารโต จ ติโยชนสติกา, ปริกฺเขปโต นวโยชนสติกา, อุพฺเพธโต ปญฺจโยชนสติกา, ตสฺสา ผลิกมยา ภูมิ, ถมฺภตุลาสงฺฆาฏาทีสุ วาฬรูปาทิสงฺฆฏฺฏนกอาณิโย มณิมยา, สุวณฺณมยา ถมฺภา, รชตมยา ถมฺภฆฏกา จ สงฺฆาฏญฺจ, ปวาฬมยานิ วาฬรูปานิ, สตฺตรตนมยา โคปานสิโย จ ปกฺขปาสา จ มุขวฏฺฏิ จ, อินฺทนีลอิฏฺฐกาหิ ฉทนํ, โสวณฺณมยํ ฉทนวิธํ, รชตมยา ถุปิกาฯ

อาสาวตี นาม เอกา ลตา อตฺถิ, ‘‘สา ปุปฺผิสฺสตี’’ติ เทวา วสฺสสหสฺสํ อุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺติ, ปาริจฺฉตฺตเก ปุปฺผมาเน เอกํ วสฺสํ อุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺติฯ เต ตสฺส ปณฺฑุปลาสาทิภาวโต ปฏฺฐาย อตฺตมนา โหนฺติฯ ยถาห –

‘‘ยสฺมิํ, ภิกฺขเว, สมเย เทวานํ ตาวติํสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร ปณฺฑุปลาโส โหติ, อตฺตมนา, ภิกฺขเว, เทวา ตาวติํสา ตสฺมิํ สมเย โหนฺติ ‘ปณฺฑุปลาโส ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร, น จิรสฺเสว ทานิ ปนฺนปลาโส ภวิสฺสตี’’’ติอาทิ (อ. นิ. 7.69)ฯ

สพฺพปาลิผุลฺลสฺส ปน ปาริจฺฉตฺตกสฺส โกวิฬารสฺส สมนฺตา ปญฺจ โยชนสตานิ อาภา ผรติ, อนุวาตํ โยชนสตํ คนฺโธ คจฺฉติฯ ปุปฺผิเต ปาริจฺฉตฺตเก อาโรหณกิจฺจํ วา องฺกุสํ คเหตฺวา นามนกิจฺจํ วา ปุปฺผาหรณตฺถํ จงฺโกฏกกิจฺจํ วา นตฺถิฯ กนฺตนกวาโต อุฏฺฐหิตฺวา ปุปฺผานิ วณฺฏโต กนฺตติ, สมฺปฏิจฺฉนกวาโต สมฺปฏิจฺฉติ, ปเวสนกวาโต สุธมฺมเทวสภํ ปเวเสติ, สมฺมชฺชนกวาโต ปุราณปุปฺผานิ นีหรติ, สนฺถรณกวาโต ปตฺตกณฺณิกเกสรานิ รเจนฺโต สนฺถรติ, มชฺฌฏฺฐาเน ธมฺมาสนํ โหติ โยชนปฺปมาโณ รตนปลฺลงฺโก, ตสฺส อุปริ ธาริยมานํ ติโยชนิกํ เสตจฺฉตฺตํ, ตทนนฺตรํ สกฺกสฺส เทวรญฺโญ อาสนํ อตฺถรียติ, ตโต พาตฺติํสาย เทวปุตฺตานํ, ตโต อญฺเญสํ มเหสกฺขเทวตานํฯ อญฺเญสํ เทวตานํ ปน ปุปฺผกณฺณิกาว อาสนํ โหติฯ เทวา เทวสภํ ปวิสิตฺวา นิสีทนฺติฯ

ตโต ปุปฺเผหิ เรณุวฏฺฏิ อุคฺคนฺตฺวา อุปริ กณฺณิกํ อาหจฺจ นิปตมานา เทวตานํ ติคาวุตปฺปมาณํ อตฺตภาวํ ลาขาปริกมฺมสชฺชิตํ วิย กโรติ, เตสํ สา กีฬา จตูหิ มาเสหิ ปริโยสานํ คจฺฉติฯ อิติ อิมาหิ สมฺปตฺตีหิ สมนฺนาคตํ ตาวติํสภวนํ ภควา สพฺพถา อเวทีติ เวทิตพฺพํฯ

ตถา อสุรภวนนฺติ เอตฺถ เทวา วิย น สุรนฺติ น อีสรนฺติ น วิโรจนฺตีติ อสุราฯ สุรา นาม เทวา, เตสํ ปฏิปกฺขาติ วา อสุราฯ สกฺโก กิร มจลคามเก มโฆ นาม มาณโว หุตฺวา เตตฺติํส ปุริเส คเหตฺวา กลฺยาณกมฺมํ กโรนฺโต สตฺต วตฺตปทานิ ปูเรตฺวา ตตฺถ กาลกโต เทวโลเก นิพฺพตฺติ สทฺธิํ ปริสายฯ ตโต ปุพฺพเทวา ‘‘อาคนฺตุกเทวปุตฺตา อาคตา, สกฺการํ เนสํ กโรมา’’ติ วตฺวา ทิพฺพปทุมานิ อุปนาเมสุํ, อุปฑฺฒรชฺเชน จ นิมนฺเตสุํฯ สกฺโก อุปฑฺฒรชฺเชน อสนฺตุฏฺโฐ อโหสิ, อถ เนวาสิกา ‘‘อาคนฺตุกเทวปุตฺตานํ สกฺการํ กโรมา’’ติ คนฺธปานํ สชฺชยิํสุฯ สกฺโก สกปริสาย สญฺญํ อทาสิ ‘‘มาริสา มา คนฺธปานํ ปิวิตฺถ, ปิวมานาการมตฺตเมว ทสฺเสถา’’ติฯ เต ตถา อกํสุฯ เนวาสิกเทวตา สุวณฺณสรเกหิ อุปนีตํ คนฺธปานํ ยาวทตฺถํ ปิวิตฺวา มตฺตา ตตฺถ ตตฺถ สุวณฺณปถวิยํ ปติตฺวา สยิํสุฯ สกฺโก ‘‘คณฺหถ ธุตฺเต, หรถ ธุตฺเต’’ติ เต ปาเทสุ คาหาเปตฺวา สิเนรุปาเท ขิปาเปสิฯ สกฺกสฺส ปุญฺญเตเชน ตทนุวตฺตกาปิ สพฺเพ ตตฺเถว ปติํสุฯ อถ เนสํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ สิเนรุสฺส เหฏฺฐิมตเล ทสโยชนสหสฺสํ อสุรภวนํ นิพฺพตฺติ ปาริจฺฉตฺตกปฏิจฺฉนฺนภูตาย จิตฺรปาฏลิยา อุปโสภิตํฯ สกฺโก เตสํ นิวตฺติตฺวา อนาคมนตฺถาย อารกฺขํ ฐเปสิฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘อนฺตรา ทฺวินฺนํ อยุชฺฌปุรานํ, ปญฺจวิธา ฐปิตา อภิรกฺขา;

อุรคกโรฏิปยสฺส จ หารี, มทนยุตา จตุโร จ มหตฺถา’’ติฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.247; ชา. อฏฺฐ. 1.1.31);

ตตฺถ ทฺวินฺนํ อยุชฺฌปุรานนฺติ ทฺวินฺนํ เทวาสุรนครานํ อนฺตราติ อตฺโถฯ ทฺเว กิร นครานิ ยุทฺเธน คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อยุชฺฌปุรานิ นาม ชาตานิฯ

ยทา หิ อสุรา พลวนฺโต โหนฺติ, อถ เทเวหิ ปลายิตฺวา เทวนครํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร ปิหิเต อสุรานํ สตสหสฺสมฺปิ กิญฺจิ กาตุํ น สกฺโกติฯ ยทา เทวา พลวนฺโต โหนฺติ, อถ อสุเรหิ ปลายิตฺวา อสุรนครํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร ปิหิเต สกฺกานํ สตสหสฺสมฺปิ กิญฺจิ กาตุํ น สกฺโกติฯ อิติ อิมานิ ทฺเว นครานิ อยุชฺฌปุรานิ นามฯ เตสํ อนฺตรา เอเตสุ อุรคาทีสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ สกฺเกน อารกฺขา ฐปิตาฯ ตตฺถ อุรคสทฺเทน นาคา คหิตาฯ เต อุทเก มหพฺพลา โหนฺติ, ตสฺมา สิเนรุสฺส ปฐมาลินฺเท เอเตสํ อารกฺขาฯ สิเนรุสฺส กิร สมนฺตโต พหลโต ปุถุลโต จ ปญฺจโยชนสหสฺสปริมาณานิ จตฺตาริ ปริภณฺฑานิ ตาวติํสภวนสฺส อารกฺขาย นาเคหิ ครุเฬหิ กุมฺภณฺเฑหิ ยกฺเขหิ จ อธิฏฺฐิตานิฯ เตหิ กิร สิเนรุสฺส อุปฑฺฒํ ปริยาทินฺนํ, เอตานิเยว จ สิเนรุสฺส อาลินฺทานิ เมขลานิ จ วุจฺจนฺติฯ กโรฏิสทฺเทน สุปณฺณา คหิตาฯ เตสํ กิร กโรฏิ นาม ปานโภชนํ, เตน นามํ ลภิํสุ, ทุติยาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ ปยสฺสหารีสทฺเทน กุมฺภณฺฑา คหิตาฯ ทานวรกฺขสา กิร เต, ตติยาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ มทนยุตสทฺเทน ยกฺขา คหิตาฯ วิสมจาริโน กิร เต ยุทฺธโสณฺฑา, จตุตฺถาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ จตุโร จ มหตฺถาติ จตฺตาโร มหาราชาโน วุตฺตาฯ เต หิ สิเนรุสฺส ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปสฺเส ยุคนฺธราทีสุ ปญฺจสตปริตฺตทีปปริวาเร มหาทีเป จ สาสิตพฺพสฺส มหโต อตฺถสฺส วเสน ‘‘มหตฺถา’’ติ วุจฺจนฺติ, ปญฺจมาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ

เต ปน อสุรา อายุวณฺณยสอิสฺสริยสมฺปตฺตีหิ ตาวติํสสทิสาวฯ ตสฺมา อนฺตรา อตฺตานํ อชานิตฺวา ปาฏลิยา ปุปฺผิตาย ‘‘นยิทํ เทวนครํ, ตตฺถ ปาริจฺฉตฺตโก ปุปฺผติ, อิธ ปน จิตฺตปาฏลี, ชรสกฺเกน มยํ สุรํ ปาเยตฺวา วญฺจิตา, เทวนครญฺจ โน คหิตํ, คจฺฉาม เตน สทฺธิํ ยุชฺฌิสฺสามา’’ติ หตฺถิอสฺสรเถ อารุยฺห สุวณฺณรชตมณิผลกานิ คเหตฺวา ยุทฺธสชฺชา หุตฺวา อสุรเภริโย วาเทนฺตา มหาสมุทฺเท อุทกํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา อุฏฺฐหนฺติฯ เต เทเว วุฏฺเฐ วมฺมิกมกฺขิกา วมฺมิกํ วิย สิเนรุํ อภิรุหิตุํ อารภนฺติฯ อถ เนสํ ปฐมํ นาเคหิ สทฺธิํ ยุทฺธํ โหติฯ ตสฺมิํ โข ปน ยุทฺเธ น กสฺสจิ ฉวิ วา จมฺมํ วา ฉิชฺชติ, น โลหิตํ อุปฺปชฺชติ, เกวลํ กุมารกานํ ทารุเมณฺฑกยุทฺธํ วิย อญฺญมญฺญํ สนฺตาสนมตฺตเมว โหติฯ

โกฏิสตาปิ โกฏิสหสฺสาปิ นาคา เตหิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตฺวา อสุรปุรํเยว ปเวเสตฺวา นิวตฺตนฺติฯ สเจ ปน อสุรา พลวนฺโต โหนฺติ, อถ นาคา โอสกฺกิตฺวา ทุติเย อาลินฺเท สุปณฺเณหิ สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา ยุชฺฌนฺติฯ เอส นโย สุปณฺณาทีสุปิฯ ยทา ปน ตานิ ปญฺจปิ ฐานานิ อสุรา มทฺทนฺติ, ตทา เอกโต สมฺปิณฺฑิตานิปิ ตานิ ปญฺจ พลานิ โอสกฺกนฺติ ฯ อถ จตฺตาโร มหาราชาโน คนฺตฺวา สกฺกสฺส ปวตฺติํ อาโรเจนฺติฯ สกฺโก เตสํ วจนํ สุตฺวา ทิยฑฺฒโยชนสติกํ เวชยนฺตรถํ อารุยฺห สยํ วา นิกฺขมติ, เอกํ วา ปุตฺตํ เปเสติฯ เอกสฺมิํ ปน ทิวเส เอวํ นิกฺขมิตฺวา อสุเร ยุทฺเธน อพฺภุคฺคนฺตฺวา สมุทฺเท ปกฺขิปิตฺวา จตูสุ ทฺวาเรสุ อตฺตนา สทิสา ปฏิมา มาเปตฺวา ฐเปติ, ตสฺมา อสุรา นาคาทโย ชินิตฺวา อาคตาปิ อินฺทปฏิมา ทิสฺวา ‘‘สกฺโก นิกฺขนฺโต’’ติ ปลายนฺติฯ อิติ สุรานํ ปฏิปกฺขาติ อสุรา, เวปจิตฺติปหาราทาทโย, เตสํ ภวนํ อสุรภวนํฯ ตํ ปน อายามโต จ วิตฺถารโต จ ทสสหสฺสโยชนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา อสุรภวน’’นฺติ วุตฺตํฯ

อวีจิมหานิรโย ชมฺพุทีโป จาติ เอตฺถาปิ ตถา-สทฺโท โยเชตพฺโพ, อวีจิมหานิรโย ชมฺพุทีโป จ ตถา ทสสหสฺสโยชนเมวาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ อวีจิมหานิรยสฺส อพฺภนฺตรํ อายาเมน จ วิตฺถาเรน จ โยชนสตํ โหติ, โลหปถวี โลหฉทนํ เอเกกา จ ภิตฺติ นวนวโยชนิกา โหติฯ ปุรตฺถิมาย ภิตฺติยา อจฺจิ อุฏฺฐหิตฺวา ปจฺฉิมํ ภิตฺติํ คเหตฺวา ตํ วินิวิชฺฌิตฺวา ปรโต โยชนสตํ คจฺฉติฯ เสสทิสาสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ ชาลปริยนฺตวเสน อายามวิตฺถารโต อฏฺฐารสโยชนาธิกานิ ตีณิ โยชนสตานิ โหนฺติ, ปริกฺเขเปน นว โยชนสตานิ จตุปณฺณาสญฺจ โยชนานิฯ สมนฺตา ปน อุสฺสเทหิ สทฺธิํ ทสโยชนสหสฺสํ โหติฯ กสฺมา ปเนส นรโก ‘‘อวีจี’’ติ สงฺขฺยํ คโตติ? วีจิ นาม อนฺตรํ วุจฺจติ, ตตฺถ จ อคฺคิชาลานํ วา สตฺตานํ วา ทุกฺขสฺส วา อนฺตรํ นตฺถิ, ตสฺมา โส ‘‘อวีจี’’ติ สงฺขฺยํ คโตฯ ตสฺส หิ ปุรตฺถิมภิตฺติโต ชาลา อุฏฺฐหิตฺวา สํสิพฺพมานโยชนสตํ คนฺตฺวา ภิตฺติํ วินิวิชฺฌิตฺวา ปรโต โยชนสตํ คจฺฉติฯ เสสทิสาสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ ชาลานํ นิรนฺตรตาย อวีจิฯ

อพฺภนฺตเร ปนสฺส โยชนสติเก ฐาเน นาฬิยํ โกฏฺเฏตฺวา ปูริตติปุปิฏฺฐํ วิย สตฺตา นิรนฺตรา, ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน สตฺโต อตฺถิ, อิมสฺมิํ ฐาเน นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํ, คจฺฉนฺตานํ ฐิตานํ นิสินฺนานํ นิปนฺนานญฺจ ปจฺจมานานํ อนฺโต นตฺถิ, คจฺฉนฺตา ฐิเต วา นิสินฺเน วา นิปนฺเน วา น พาเธนฺติฯ เอวํ สตฺตานํ นิรนฺตรตาย อวีจิฯ กายทฺวาเร ปน ฉ อุเปกฺขาสหคตานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เอกํ ทุกฺขสหคตํฯ เอวํ สนฺเตปิ ยถา ชิวฺหาคฺเค ฉ มธุพินฺทูนิ ฐเปตฺวา เอกสฺมิํ ตมฺพโลหพินฺทุมฺหิ ฐปิเต อนุทหนพลวตาย ตเทว ปญฺญายติ, อิตรานิ อพฺโพหาริกานิ โหนฺติ, เอวํ อนุทหนพลวตาย ทุกฺขเมเวตฺถ นิรนฺตรํ, อิตรานิ อพฺโพหาริกานีติ เอวํ ทุกฺขสฺส นิรนฺตรตาย อวีจีติ วุจฺจติฯ ‘‘อยญฺจ อวีจิมหานิรโย ชมฺพุทีปสฺส เหฏฺฐา ปติฏฺฐิโต’’ติ วทนฺติฯ

ชมฺพุทีโป ปน อายามโต จ วิตฺถารโต จ ทสสหสฺสโยชนปริมาโณฯ ตตฺถ จ จตุสหสฺสโยชนปฺปมาโณ ปเทโส ตทุปโภคีสตฺตานํ ปุญฺญกฺขยา อุทเกน อชฺโฌตฺถโฏ ‘‘สมุทฺโท’’ติ สงฺขฺยํ คโตฯ ติสหสฺสโยชนปฺปมาเณ มนุสฺสา วสนฺติ, ติสหสฺสโยชนปฺปมาเณ หิมวา ปติฏฺฐิโตติ เวทิตพฺโพฯ

อปรโคยานํ สตฺตสหสฺสโยชนนฺติอาทีสุ อายามโต จ วิตฺถารโต จ ปมาณํ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ชมฺพุทีโป สกฏสณฺฐาโน, ฉนฺนวุติยา ปฏฺฏนโกฏิสตสหสฺเสหิ ฉปณฺณาสรตนาคาเรหิ นวนวุติยา โทณมุขสตสหสฺเสหิ ติกฺขตฺตุํ เตสฏฺฐิยา นครสหสฺเสหิ จ สมนฺนาคโตฯ ชมฺพุทีเป กิร อาทิโต เตสฏฺฐิมตฺตานิ นครสหสฺสานิ อุปฺปนฺนานิ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํฯ ตานิ ปน สมฺปิณฺเฑตฺวา สตสหสฺสํ, ตโต ปรํ อสีติ สหสฺสานิ จ นว สหสฺสานิ จ โหนฺติฯ โทณมุขนฺติ จ มหานครสฺส อายุปฺปตฺติฏฺฐานภูตํ ปธานฆรํ วุจฺจติฯ อปรโคยาโน อาทาสสณฺฐาโน, ปุพฺพวิเทโห อฑฺฒจนฺทสณฺฐาโน, อุตฺตรกุรุ ปีฐสณฺฐาโนฯ ‘‘ตํตํนิวาสีนํ ตํตํปริวารทีปวาสีนญฺจ มนุสฺสานํ มุขมฺปิ ตํตํสณฺฐาน’’นฺติ วทนฺติฯ

อปิ เจตฺถ อุตฺตรกุรุกานํ ปุญฺญานุภาวสิทฺโธ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ กิร เตสุ เตสุ ปเทเสสุ ฆนนิจิตปตฺตสญฺฉนฺนสาขาปสาขา กูฏาคารุปมา มโนรมา รุกฺขา เตสํ มนุสฺสานํ นิเวสนกิจฺจํ สาเธนฺติฯ ยตฺถ สุขํ นิวสนฺติ, อญฺเญปิ ตตฺถ รุกฺขา สุชาตา สพฺพทาปิ ปุปฺผิตคฺคา ติฏฺฐนฺติฯ ชลาสยาปิ วิกสิตปทุมปุณฺฑรีกโสคนฺธิกาทิปุปฺผสญฺฉนฺนา สพฺพกาลํ ปรมสุคนฺธา สมนฺตโต ปวายนฺตา ติฏฺฐนฺติฯ

สรีรมฺปิ เตสํ อติทีฆตาทิโทสรหิตํ อาโรหปริณาหสมฺปนฺนํ ชราย อนภิภูตตฺตา วลิตปลิตาทิโทสวิรหิตํ ยาวตายุกํ อปริกฺขีณชวพลปรกฺกมโสภเมว หุตฺวา ติฏฺฐติฯ อนุฏฺฐานผลูปชีวิตาย น จ เตสํ กสิวณิชฺชาทิวเสน อาหารปริเยฏฺฐิวเสน ทุกฺขํ อตฺถิ, ตโต เอว น ทาสทาสีกมฺมกราทิปริคฺคโห อตฺถิฯ น จ ตตฺถ สีตุณฺหฑํสมกสวาตาตปสรีสปวาฬาทิปริสฺสโย อตฺถิฯ ยถา นาเมตฺถ คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส ปจฺจูสเวลายํ สมสีตุณฺโห อุตุ โหติ, เอวเมว สพฺพกาลํ ตตฺถ สมสีตุณฺโหว อุตุ โหติ, น จ เนสํ โกจิ อุปฆาโต วิเหสา วา อุปฺปชฺชติฯ

อกฏฺฐปากิมเมว สาลิํ อกณํ อถุสํ สุทฺธํ สุคนฺธํ ตณฺฑุลผลํ นิทฺธูมงฺคาเรน อคฺคินา ปจิตฺวา ปริภุญฺชนฺติฯ ตตฺถ กิร โชติกปาสาณา นาม โหนฺติ, อถ เต ตโย ปาสาเณ ฐเปตฺวา ตตฺถ อุกฺขลิํ อาโรเปนฺติ, ปาสาเณหิ เตโช สมุฏฺฐหิตฺวา ตํ ปาเจติ, อญฺโญ สูโป วา พฺยญฺชโน วา น โหติ, ภุญฺชนฺตานํ จิตฺตานุกูโลเยวสฺส รโส โหติฯ ตํ ปน ภุญฺชนฺตานํ เนสํ กุฏฺฐํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส กาโส อปมาโร ชโรติ เอวมาทิโก น โกจิ โรโค อุปฺปชฺชติฯ เต ตํ ฐานํ สมฺปตฺตานํ เทนฺติเยว, มจฺฉริยจิตฺตํ นาม เนว โหติ, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธาทโยปิ มหิทฺธิกา ตตฺถ คนฺตฺวา ปิณฺฑปาตํ คณฺหนฺติฯ น จ เต ขุชฺชา วา วามนา วา กาณา วา กุณี วา ขญฺชา วา ปกฺขหตา วา วิกลงฺคา วา วิกลินฺทฺริยา วา โหนฺติฯ

อิตฺถิโยปิ ตตฺถ นาติทีฆา นาติรสฺสา นาติกิสา นาติถูลา นาติกาฬิกา นาจฺโจทาตา โสภคฺคปฺปตฺตรูปา โหนฺติฯ ตถา หิ ทีฆงฺคุลี ตมฺพนขา อลมฺพถนา ตนุมชฺฌา ปุณฺณจนฺทมุขี วิสาลกฺขี มุทุคตฺตา สหิโภรู โอทาตทนฺตา คมฺภีรนาภี ตนุชงฺฆา ทีฆนีลเวลฺลิตเกสี ปุถุลสุสฺโสณี นาติโลมา นาโลมา สุภคา อุตุสุขสมฺผสฺสา สณฺหา สขิลสมฺภาสา นานาภรณวิภูสิตา วิจรนฺติ, สพฺพทาปิ โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา วิย โหนฺติฯ

ปุริสาปิ ปญฺจวีสติวสฺสุทฺเทสิกา วิย, น ปุตฺตา มาตาทีสุ รชฺชนฺติ, อยํ ตตฺถ ธมฺมตาฯ

สตฺตาหิกเมว จ ตตฺถ อิตฺถิปุริสา กามรติยา วิหรนฺติ , ตโต วีตราคา วิย ยถาสุขํ คจฺฉนฺติ, น ตตฺถ อิธ วิย คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ คพฺภปริหรณมูลกํ วา ทุกฺขํ วิชายนมูลกํ วา ทุกฺขํ โหติ, รตฺตกญฺจุกโต กญฺจนปฏิมา วิย ทารกา มาตุกุจฺฉิโต อมกฺขิตา เอว เสมฺหาทินา สุเขเนว นิกฺขมนฺติ, อยํ ตตฺถ ธมฺมตาฯ มาตา ปน ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา วิชายิตฺวา เตสํ วิจรณกปฺปเทเส ฐเปตฺวา อนเปกฺขา ยถารุจิ คจฺฉติฯ เตสํ ตตฺถ สยิตานํ เย ปสฺสนฺติ ปุริสา วา อิตฺถิโย วา, เต อตฺตโน องฺคุลิโย อุปนาเมนฺติ, เตสํ กมฺมพเลน ตโต ขีรํ ปวตฺตติ, เตน เต ทารกา ยาเปนฺติฯ เอวํ ปน วฑฺฒนฺตา กติปยทิวเสเยว ลทฺธพลา หุตฺวา ทาริกา อิตฺถิโย อุปคจฺฉนฺติ, ทารกา ปุริเสฯ

กปฺปรุกฺขโต เอว จ เตสํ ตตฺถ วตฺถาภรณานิ นิปฺผชฺชนฺติฯ นานาวิราควณฺณวิจิตฺตานิ หิ วตฺถานิ สุขุมานิ มุทุสุขสมฺผสฺสานิ ตตฺถ ตตฺถ กปฺปรุกฺเขสุ โอลมฺพนฺตานิ ติฏฺฐนฺติฯ นานาวิธรํสิชาลสมุชฺชลวิวิธวณฺณรตนวินทฺธานิ อเนกวิธมาลากมฺมลตากมฺมภิตฺติกมฺมวิจิตฺตานิ สีสูปคคีวูปคกฏูปคหตฺถูปคปาทูปคานิ โสวณฺณมยานิ อาภรณานิ จ กปฺปรุกฺขโต โอลมฺพนฺติฯ ตถา วีณามุทิงฺคปณวสมฺมตาฬสงฺขวํสเวตาฬปริวาราทีนิ วลฺลกีปภอุติกานิ ตูริยภณฺฑานิปิ ตโต โอลมฺพนฺติฯ ตตฺถ จ พหู ผลรุกฺขา กุมฺภมตฺตานิ ผลานิ ผลนฺติ, มธุรรสานิ ยานิ ปริภุญฺชิตฺวา เต สตฺตาหมฺปิ ขุปฺปิปาสาหิ น พาธียนฺติฯ

นชฺโชปิ ตตฺถ สุวิสุทฺธชลา สุปติตฺถา รมณียา อกทฺทมา วาลุกตลา นาติสีตา นาติอุณฺหา สุรภิคนฺธีหิ ชลชปุปฺเผหิ สญฺฉนฺนา สพฺพกาลํ สุรภี วายนฺติโย สนฺทนฺติ, น ตตฺถ กณฺฏกินา กกฺขฬคจฺฉลตา โหนฺติ, อกณฺฏกา ปุปฺผผลสจฺฉนฺนา เอว โหนฺติ, จนฺทนนาครุกฺขา สยเมว รสํ ปคฺฆรนฺติฯ นหายิตุกามา จ นทีติตฺเถ เอกชฺฌํ วตฺถาภรณานิ ฐเปตฺวา นทิํ โอตริตฺวา นหายิตฺวา อุตฺติณฺณา อุตฺติณฺณา อุปริฏฺฐิมํ อุปริฏฺฐิมํ วตฺถาภรณํ คณฺหนฺติ, น เตสํ เอวํ โหติ ‘‘อิทํ มม, อิทํ ปรสฺสา’’ติฯ ตโต เอว น เตสํ โกจิ วิคฺคโห วา วิวาโท วา, สตฺตาหิกา เอว จ เนสํ กามรติกีฬา โหติ, ตโต วีตราคา วิย วิจรนฺติฯ ยตฺถ จ รุกฺเข สยิตุกามา โหนฺติ, ตตฺเถว สยนํ อุปลพฺภติฯ

มเต จ สตฺเต น โรทนฺติ น โสจนฺติ, ตญฺจ มณฺฑยิตฺวา นิกฺขิปนฺติฯ ตาวเทว จ ตถารูปา สกุณา อุปคนฺตฺวา มตํ ทีปนฺตรํ เนนฺติ, ตสฺมา สุสานํ วา อสุจิฏฺฐานํ วา ตตฺถ นตฺถิ, น จ ตโต มตา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนิํ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺชนฺติฯ ‘‘ธมฺมตาสิทฺธสฺส ปญฺจสีลสฺส อานุภาเวน เต เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ วทนฺติฯ วสฺสสหสฺสเมว จ เนสํ สพฺพกาลํ อายุปฺปมาณํ, สพฺพเมตํ เนสํ ปญฺจสีลํ วิย ธมฺมตาสิทฺธเมวาติ เวทิตพฺพํฯ

ตทนฺตเรสูติ เตสํ จกฺกวาฬานํ อนฺตเรสุฯ โลกนฺตริกนิรยาติ โลกานํ โลกธาตูนํ อนฺตโร วิวโร โลกนฺตโร, ตตฺถ ภวา โลกนฺตริกา, นิรยาฯ ติณฺณญฺหิ สกฏจกฺกานํ ปตฺตานํ วา อญฺญมญฺญํ อาสนฺนภาเวน ฐปิตานํ อนฺตรสทิเสสุ ติณฺณํ ติณฺณํ จกฺกวาฬานํ อนฺตเรสุ เอเกโก โลกนฺตริกนิรโยฯ โส ปน ปริมาณโต อฏฺฐโยชนสหสฺสปฺปมาโณ โหติ นิจฺจวิวโฏ เหฏฺฐา อุปริ จ เกนจิ น ปิหิโตฯ ยถา หิ เหฏฺฐา อุทกสฺส ปิธายิกา ปถวี นตฺถีติ อสํวุตา โลกนฺตริกนิรยา, เอวํ อุปริปิ จกฺกวาเฬสุ วิย เทววิมานานํ อภาวโต อสํวุตา อปิหิตา จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺตินิวารณสมตฺเถน จ อนฺธกาเรน สมนฺนาคตาฯ ตตฺถ กิร จกฺขุวิญฺญาณํ น ชายติ อาโลกสฺส อภาวโตฯ ตีสุ ทีเปสุ เอกปฺปหาเรน อาโลกกรณสมตฺถาปิ จนฺทิมสูริยา ตตฺถ อาโลกํ น ทสฺเสนฺติฯ เต หิ ยุคนฺธรสมปฺปมาเณ อากาสปฺปเทเส วิจรณโต จกฺกวาฬปพฺพตสฺส เวมชฺเฌน วิจรนฺติ, จกฺกวาฬปพฺพตญฺจ อติกฺกมฺม โลกนฺตริกนิรยา, ตสฺมา เต ตตฺถ อาโลกํ น ทสฺเสนฺตีติ จกฺขุวิญฺญาณํ นุปฺปชฺชติฯ ยทา ปน สพฺพญฺญุโพธิสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณาทีสุ โอภาโส อุปฺปชฺชติ, ตทา จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติฯ ‘‘อญฺเญปิ กิร โภ สนฺติ สตฺตา อิธูปปนฺนา’’ติ ตํ ทิวสํ อญฺญมญฺญํ ปสฺสนฺติฯ อยํ ปน โอภาโส เอกํ ยาคุปานมตฺตมฺปิ น ติฏฺฐติ, อจฺฉราสงฺฆาฏมตฺตเมว วิชฺโชภาโส วิย นิจฺฉริตฺวา ‘‘กิํ อิท’’นฺติ ภณนฺตานํเยว อนฺตรธายติฯ

กิํ ปน กมฺมํ กตฺวา ตตฺถ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺตีติ? ภาริยํ ทารุณํ ครุกํ มาตาปิตูนํ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานญฺจ อุปริ อปราธํ อญฺญญฺจ ทิวเส ทิวเส ปาณวธาทิํ สาหสิกกมฺมํ กตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ตมฺพปณฺณิทีเป อภยโจรนาคโจราทโย วิยฯ

เตสํ อตฺตภาโว ติคาวุติโก โหติ, วคฺคุลีนํ วิย ทีฆนขา โหนฺติฯ เต รุกฺเข วคฺคุลิโย วิย นเขหิ จกฺกวาฬปาเท ลคฺคนฺติ, ยทา สํสปฺปนฺตา อญฺญมญฺญสฺส หตฺถปาสคตา โหนฺติ, อถ ‘‘ภกฺโข โน ลทฺโธ’’ติ มญฺญมานา ขาทนตฺถํ คณฺหิตุํ อุปกฺกมนฺตา วิปริวตฺติตฺวา โลกสนฺธารเก อุทเก ปตนฺติ, วาเต ปหรนฺเตปิ มธุกผลานิ วิย ฉิชฺชิตฺวา อุทเก ปตนฺติ, ปติตมตฺตาว อจฺจนฺตขาเร อุทเก ปิฏฺฐปิณฺฑํ วิย วิลียนฺติ อติสีตลภาวโต อาตปสนฺตาปาภาเวนฯ อติสีตลภาวเมว หิ สนฺธาย อจฺจนฺตขารตา วุตฺตาฯ น หิ ตํ กปฺปสณฺฐหนอุทกํ สมฺปตฺติกรมหาเมฆวุฏฺฐํ ปถวีสนฺธารกํ กปฺปวินาสกอุทกํ วิย ขารํ ภวิตุํ อรหติฯ ตถา หิ สติ ปถวีปิ วิลีเยยฺย, เตสํ วา ปาปกมฺมพเลน เปตานํ ปกติอุทกสฺส ปุพฺพเขฬภาวาปตฺติ วิย ตสฺส อุทกสฺส ตทา ขารภาวปฺปตฺติ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อจฺจนฺตขาเร อุทเก ปิฏฺฐปิณฺฑํ วิย วิลียนฺตี’’ติฯ

อนนฺตานีติ อปริมาณานิ, ‘‘เอตฺตกานี’’ติ อญฺเญหิ มินิตุํ อสกฺกุเณยฺยานิฯ ตานิ จ ภควา อนนฺเตน พุทฺธญาเณน อเวทิ ‘‘อนนฺโต อากาโส, อนนฺโต สตฺตนิกาโย, อนนฺตานิ จกฺกวาฬานี’’ติฯ ติวิธมฺปิ หิ อนนฺตํ พุทฺธญาเณน ปริจฺฉินฺทติ สยมฺปิ อนนฺตตฺตาฯ ยาวตกญฺหิ เญยฺยํ, ตาวตกํ ญาณํฯ ยาวตกํ ญาณํ, ตาวตกเมว เญยฺยํฯ เญยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เญยฺยนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนนฺเตน พุทฺธญาเณน อเวที’’ติอาทิฯ อนนฺตตา จสฺส อนนฺตเญยฺยปฺปฏิวิชฺฌเนเนว เวทิตพฺพา ตตฺถ อปฺปฏิหตจารตฺตาฯ อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ นิคเมนฺโต อาห ‘‘เอวมสฺส โอกาสโลโกปิ สพฺพถา วิทิโต’’ติฯ

อปิ เจตฺถ วิวฏฺฏาทีนมฺปิ วิทิตตา วตฺตพฺพา, ตสฺมา วิวฏฺฏาทโยปิ อาทิโต ปภุติ เอวํ เวทิตพฺพา – สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏฏฺฐายี วิวฏฺโฏ วิวฏฺฏฏฺฐายีติ กปฺปสฺส จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิฯ ตตฺถ สํวฏฺฏนํ วินสฺสนํ สํวฏฺโฏ, วินสฺสมาโน อสงฺเขฺยยฺยกปฺโปฯ โส ปน อตฺถโต กาโลเยว, ตทา ปวตฺตมานสงฺขารวเสนสฺส วินาโส เวทิตพฺโพฯ สํวฏฺฏโต อุทฺธํ ตถาฐายีกาโล สํวฏฺฏฏฺฐายีฯ วิวฏฺฏนํ นิพฺพตฺตนํ วฑฺฒนํ วา วิวฏฺโฏ, วฑฺฒมาโน อสงฺเขฺยยฺยกปฺโปฯ โสปิ อตฺถโต กาโลเยว, ตทา ปวตฺตมานสงฺขารวเสนสฺส วฑฺฒิ เวทิตพฺพาฯ

วิวฏฺฏโต อุทฺธํ ตถาฐายีกาโล วิวฏฺฏฏฺฐายีฯ ตตฺถ ตโย สํวฏฺฏา เตโชสํวฏฺโฏ อาโปสํวฏฺโฏ วาโยสํวฏฺโฏติฯ ติสฺโส สํวฏฺฏสีมา อาภสฺสรา สุภกิณฺหา เวหปฺผลาติฯ ยทา กปฺโป เตเชน สํวฏฺฏติ, ตทา อาภสฺสรโต เหฏฺฐา อคฺคินา ฑยฺหติฯ ยทา อาเปน สํวฏฺฏติ, ตทา สุภกิณฺหโต เหฏฺฐา อุทเกน วิลียติฯ ยทา วายุนา สํวฏฺฏติ, ตทา เวหปฺผลโต เหฏฺฐา วาเตน วิทฺธํสติฯ

วิตฺถารโต ปน ตีสุปิ สํวฏฺฏกาเลสุ เอกํ พุทฺธกฺเขตฺตํ วินสฺสติฯ พุทฺธกฺเขตฺตํ นาม ติวิธํ โหติ ชาติกฺเขตฺตํ อาณากฺเขตฺตํ วิสยกฺเขตฺตญฺจฯ ตตฺถ ชาติกฺเขตฺตํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ โหติ, ยํ ตถาคตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณาทีสุ กมฺปติฯ ยตฺตเก หิ ฐาเน ตถาคตสฺส ปฏิสนฺธิญาณาทิญาณานุภาโว ปุญฺญผลสมุตฺเตชิโต สรเสเนว ปฏิวิชมฺภติ, ตํ สพฺพมฺปิ พุทฺธงฺกุรสฺส นิพฺพตฺตนกฺเขตฺตํ นามาติ พุทฺธกฺเขตฺตนฺติ วุจฺจติฯ อาณากฺเขตฺตํ ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ, ยตฺถ รตนสุตฺตํ (ขุ. ปา. 6.1 อาทโย; สุ. นิ. 224 อาทโย) ขนฺธปริตฺตํ (อ. นิ. 4.67; ชา. 1.2.105-106; จูฬว. 251 อาทโย) ธชคฺคปริตฺตํ (สํ. นิ. 1.249) อาฏานาฏิยปริตฺตํ (ที. นิ. 3.275 อาทโย) โมรปริตฺตนฺติ (ชา. 1.2.17-18) อิเมสํ ปริตฺตานํ อานุภาโว วตฺตติฯ อิทฺธิมา หิ เจโตวสิปฺปตฺโต อาณากฺเขตฺตปริยาปนฺเน ยตฺถ กตฺถจิ จกฺกวาเฬ ฐตฺวา อตฺตโน อตฺถาย ปริตฺตํ กตฺวา ตตฺเถว อญฺญํ จกฺกวาฬํ คโตปิ กตปริตฺโต เอว โหติฯ เอกจกฺกวาเฬ ฐตฺวา สพฺพสตฺตานํ อตฺถาย ปริตฺเต กเต อาณากฺเขตฺเต สพฺพสตฺตานมฺปิ อภิสมฺภุณาเตว ปริตฺตานุภาโว ตตฺถ เทวตาหิ ปริตฺตานํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพโต, ตสฺมา ตํ อาณากฺเขตฺตนฺติ วุจฺจติฯ วิสยกฺเขตฺตํ ปน อนนฺตํ อปริมาณํฯ อนนฺตาปริมาเณสุ หิ จกฺกวาเฬสุ ยํ ยํ ตถาคโต อากงฺขติ, ตํ ตํ ชานาติ อากงฺขปฺปฏิพทฺธวุตฺติตาย พุทฺธญาณสฺสฯ เอวเมเตสุ ตีสุ พุทฺธกฺเขตฺเตสุ เอกํ อาณากฺเขตฺตํ วินสฺสติ, ตสฺมิํ ปน วินสฺสนฺเต ชาติกฺเขตฺตํ วินฏฺฐเมว โหติฯ วินสฺสนฺตมฺปิ เอกโตว วินสฺสติ, สณฺฐหนฺตมฺปิ เอกโตว สณฺฐหติ, ตสฺเสวํ วินาโส สณฺฐหนญฺจ เวทิตพฺพํฯ

ยสฺมิํ สมเย กปฺโป อคฺคินา นสฺสติ, อาทิโตว กปฺปวินาสกมหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ เอกํ มหาวสฺสํ วสฺสติ , มนุสฺสา ตุฏฺฐา สพฺพพีชานิ นีหริตฺวา วปนฺติ, สสฺเสสุ ปน โคขายิตมตฺเตสุ ชาเตสุ คทฺรภรวํ รวนฺโต เอกพินฺทุมฺปิ น วสฺสติ, ตทา ปจฺฉินฺนปจฺฉินฺนเมว โหติ วสฺสํฯ อิทํ สนฺธาย หิ ภควตา ‘‘โหติ โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ พหูนิ วสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตานิ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ เทโว น วสฺสตี’’ติ (อ. นิ. 7.66) วุตฺตํฯ วสฺสูปชีวิโนปิ สตฺตา กาลํ กตฺวา ปริตฺตาภาทิพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, ปุปฺผผลูปชีวินิโย จ เทวตาฯ เอวํ ทีเฆ อทฺธาเน วีติวตฺเต ตตฺถ ตตฺถ อุทกํ ปริกฺขยํ คจฺฉติ, อถานุปุพฺเพน มจฺฉกจฺฉปาปิ กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺติ เนรยิกสตฺตาปิฯ ตตฺถ เนรยิกา สตฺตมสูริยปาตุภาเว วินสฺสนฺตีติ เอเกฯ

ฌานํ ปน วินา นตฺถิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ, เอเตสญฺจ เกจิ ทุพฺภิกฺขปีฬิตา, เกจิ อภพฺพา ฌานาธิคมาย, เต กถํ ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺตีติ? เทวโลเก ปฏิลทฺธชฺฌานวเสนฯ ตทา หิ ‘‘วสฺสสตสหสฺสสฺส อจฺจเยน กปฺปวุฏฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติ โลกพฺยูหา นาม กามาวจรเทวา มุตฺตสิรา วิกิณฺณเกสา รุทมฺมุขา อสฺสูนิ หตฺเถหิ ปุญฺฉมานา รตฺตวตฺถนิวตฺถา อติวิย วิรูปเวสธาริโน หุตฺวา มนุสฺสปเถ วิจรนฺตา เอวํ อาโรเจนฺติ ‘‘มาริสา มาริสา อิโต วสฺสสตสหสฺสสฺส อจฺจเยน กปฺปวุฏฺฐานํ ภวิสฺสติ, อยํ โลโก วินสฺสิสฺสติ, มหาสมุทฺโทปิ อุสฺสุสฺสิสฺสติ, อยญฺจ มหาปถวี สิเนรุ จ ปพฺพตราชา ฑยฺหิสฺสนฺติ วินสฺสิสฺสนฺติ, ยาว พฺรหฺมโลกา โลกวินาโส ภวิสฺสติ, เมตฺตํ มาริสา ภาเวถ, กรุณํ, มุทิตํ, อุเปกฺขํ มาริสา ภาเวถ, มาตรํ อุปฏฺฐหถ, ปิตรํ อุปฏฺฐหถ, กุเล เชฏฺฐาปจายิโน โหถา’’ติฯ เต ปน เทวา โลกํ พฺยูเหนฺติ สมฺปิณฺเฑนฺตีติ ‘‘โลกพฺยูหา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เต กิร ทิสฺวา มนุสฺสา ยตฺถ กตฺถจิ ฐิตาปิ นิสินฺนาปิ สํเวคชาตา สมฺภมปฺปตฺตาว หุตฺวา เตสํ อาสนฺเน ฐาเน สนฺนิปตนฺติฯ

กถํ ปเนเต กปฺปวุฏฺฐานํ ชานนฺตีติ? ‘‘ธมฺมตาย สญฺโจทิตา’’ติ อาจริยาฯ ‘‘ตาทิสนิมิตฺตทสฺสเนนา’’ติ เอเกฯ ‘‘พฺรหฺมเทวตาหิ อุยฺโยชิตา’’ติ อปเรฯ เตสํ ปน วจนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน มนุสฺสา จ ภุมฺมเทวตา จ สํเวคชาตา อญฺญมญฺญํ มุทุจิตฺตา หุตฺวา เมตฺตาทีนิ ปุญฺญานิ กริตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติฯ

ตตฺถ ทิพฺพสุธาโภชนํ ภุญฺชิตฺวา ตโต วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา ฌานํ ปฏิลภนฺติฯ เทวานํ กิร สุขสมฺผสฺสวาตคฺคหณปอจเยน วาโยกสิเณ ฌานานิ สุเขเนว อิชฺฌนฺติฯ ตทญฺเญ ปน อาปายิกา สตฺตา อปราปริยเวทนีเยน กมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติฯ อปราปริยเวทนียกมฺมรหิโต หิ สํสาเร สํสรนฺโต นาม สตฺโต นตฺถิฯ เตปิ ตตฺถ ตเถว ฌานํ ปฏิลภนฺติฯ เอวํ เทวโลเก ปฏิลทฺธชฺฌานวเสน สพฺเพปิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺติฯ อิทญฺจ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํฯ

เกจิ ปน ‘‘อปายสตฺตา สํวฏฺฏมานโลกธาตูหิ อญฺเญสุ โลกธาตูสุปิ นิพฺพตฺตนฺติฯ น หิ สพฺเพ อปายสตฺตา ตทา รูปารูปภเวสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ สกฺกา วิญฺญาตุํ อปาเยสุ ทีฆายุกานํ เทวโลกูปปตฺติยา อสมฺภวโตฯ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิโก ปน วินสฺสมาเนปิ กปฺเป นิรยโต น มุจฺจติเยว, ตสฺมา โส ตตฺถ อนิพฺพตฺติตฺวา ปิฏฺฐิจกฺกวาเฬ นิพฺพตฺตติฯ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยา หิ สมนฺนาคตสฺส ภวโต วุฏฺฐานํ นาม นตฺถิฯ ตาย หิ สมนฺนาคตสฺส เนว สคฺโค อตฺถิ, น มคฺโค, ตสฺมา โส สํวฏฺฏมานจกฺกวาฬโต อญฺญตฺถ นิรเย นิพฺพตฺติตฺวา ปจฺจติฯ กิํ ปน ปิฏฺฐิจกฺกวาฬํ น ฌายตีติ? ฌายติฯ ตสฺมิํ ฌายมาเนปิ เอส อากาเส เอกสฺมิํ ปเทเส ปจฺจตี’’ติ วทนฺติฯ

วสฺสูปจฺเฉทโต ปน อุทฺธํ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ทุติโย สูริโย ปาตุภวติ, ปาตุภูเต ปน ตสฺมิํ เนว รตฺติปริจฺเฉโท, น ทิวาปริจฺเฉโท ปญฺญายติฯ เอโก สูริโย อุฏฺเฐติ, เอโก อตฺถํ คจฺฉติ, อวิจฺฉินฺนสูริยสนฺตาโปว โลโก โหติฯ ยถา จ กปฺปวุฏฺฐานกาลโต ปุพฺเพ อุปฺปนฺนสูริยวิมาเน สูริยเทวปุตฺโต โหติ, เอวํ กปฺปวินาสกสูริเย นตฺถิฯ กปฺปวุฏฺฐานกาเล ปน ยถา อญฺเญ กามาวจรเทวา, เอวํ สูริยเทวปุตฺโตปิ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกํ อุปปชฺชติฯ สูริยมณฺฑลํ ปน ปภสฺสรตรญฺเจว เตชวนฺตตรญฺจ หุตฺวา ปวตฺตติฯ ตํ อนฺตรธายิตฺวา อญฺญเมว อุปฺปชฺชตีติ อปเรฯ ตตฺถ ปกติสูริเย วตฺตมาเน อากาเส วลาหกาปิ ธูมสิขาปิ วตฺตนฺติ, กปฺปวินาสกสูริเย วตฺตมาเน วิคตธูมวลาหกํ อาทาสมณฺฑลํ วิย นิมฺมลํ นภํ โหติฯ ฐเปตฺวา ปญฺจ มหานทิโย เสสกุนฺนทิอาทีสุ อุทกํ สุสฺสติฯ

ตโตปิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ตติโย สูริโย ปาตุภวติ, ยสฺส ปาตุภาวา มหานทิโยปิ สุสฺสนฺติฯ

ตโตปิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน จตุตฺโถ สูริโย ปาตุภวติ, ยสฺส ปาตุภาวา หิมวติ มหานทีนํ ปภวา สีหปฺปปาตทโห มนฺทากินีทโห กณฺณมุณฺฑทโห รถการทโห อโนตตฺตทโห ฉทฺทนฺตทโห กุณาลทโหติ อิเม สตฺต มหาสรา สุสฺสนฺติฯ

ตโตปิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ปญฺจโม สูริโย ปาตุภวติ, ยสฺส ปาตุภาวา อนุปุพฺเพน มหาสมุทฺเท องฺคุลิปพฺพเตมนมตฺตมฺปิ อุทกํ น สณฺฐาติฯ

ตโตปิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ฉฏฺโฐ สูริโย ปาตุภวติ, ยสฺส ปาตุภาวา สกลจกฺกวาฬํ เอกธูมํ โหติ ปริยาทินฺนสิเนหํ ธูเมนฯ ยาย หิ อาโปธาตุยา ตตฺถ ตตฺถ ปถวีธาตุ อาพนฺธตฺตา สมฺปิณฺฑิตา หุตฺวา ติฏฺฐติ, สา ฉฏฺฐสูริยปาตุภาเวน ปริกฺขยํ คจฺฉติฯ ยถา จิทํ, เอวํ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬานิปิฯ

ตโตปิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน สตฺตโม สูริโย ปาตุภวติ, ยสฺส ปาตุภาวา สกลจกฺกวาฬํ เอกชาลํ โหติ สทฺธิํ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬหิ, โยชนสติกาทิเภทานิ สิเนรุกูฏานิ ปลุชฺชิตฺวา อากาเสเยว อนฺตรธายนฺติฯ สา อคฺคิชาลา อุฏฺฐหิตฺวา จาตุมหาราชิเก คณฺหาติฯ ตตฺถ กนกวิมานรตนวิมานมณิวิมานานิ ฌาเปตฺวา ตาวติํสภวนํ คณฺหาติฯ เอเตเนวูปาเยน ยาว ปฐมชฺฌานภูมิํ คณฺหาติ, ตตฺถ ตโยปิ พฺรหฺมโลเก ฌาเปตฺวา อาภสฺสเร อาหจฺจ ติฏฺฐติฯ สา ยาว อณุมตฺตมฺปิ สงฺขารคตํ อตฺถิ, ตาว น นิพฺพายติฯ สพฺพสงฺขารปริกฺขยา ปน สปฺปิเตลชฺฌาปนคฺคิสิขา วิย ฉาริกมฺปิ อนวเสเสตฺวา นิพฺพายติฯ เหฏฺฐาอากาเสน สห อุปริอากาโส เอโก โหติ มหนฺธกาโรฯ

เอวํ เอกมสงฺเขฺยยฺยํ เอกงฺคณํ หุตฺวา ฐิเต โลกสนฺนิวาเส โลกสฺส สณฺฐานตฺถาย เทโว วสฺสิตุํ อารภติ, อาทิโตว อนฺตรฏฺฐเก หิมปาโต วิย โหติฯ

ตโต กณมตฺตา ตณฺฑุลมตฺตา มุคฺคมาสพทรอามลกเอฬาลุกกุมฺภณฺฑอลาพุมตฺตา อุทกธารา หุตฺวา อนุกฺกเมน อุสภทฺเวอุสภอฑฺฒคาวุตคาวุตอฑฺฒโยชนโยชนทฺวิโยชน…เป.… โยชนสตโยชนสหสฺสมตฺตา หุตฺวา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬคพฺภนฺตรํ ยาว อวินฏฺฐพฺรหฺมโลกา ปูเรตฺวา อนฺตรธายติฯ ตํ อุทกํ เหฏฺฐา จ ติริยญฺจ วาโต สมุฏฺฐหิตฺวา ฆนํ กโรติ ปริวฏุมํ ปทุมินีปตฺเต อุทกพินฺทุสทิสํฯ

กถํ ตาวมหนฺตํ อุทกราสิํ ฆนํ กโรตีติ เจ? วิวรสมฺปทานโต วาตสฺสาติฯ ตญฺหิสฺส ตหิํ ตหิํ วิวรํ เทติฯ ตํ เอวํ วาเตน สมฺปิณฺฑิยมานํ ฆนํ กริยมานํ ปริกฺขยมานํ อนุปุพฺเพน เหฏฺฐา โอตรติฯ โอติณฺเณ โอติณฺเณ อุทเก พฺรหฺมโลกฏฺฐาเน พฺรหฺมโลโก, อุปริจตุกามาวจรเทวโลกฏฺฐาเน จ เทวโลกา ปาตุภวนฺติฯ จาตุมหาราชิกตาวติํสภวนานิ ปน ปถวีสมฺพนฺธตาย น ตาว ปาตุภวนฺติฯ ปุริมปถวิฏฺฐานํ โอติณฺเณ ปน พลววาตา อุปฺปชฺชนฺติ, เต ตํ ปิหิตทฺวาเร ธมฺมกรเณ ฐิตอุทกมิว นิรุสฺสาสํ กตฺวา รุมฺภนฺติ ฯ มธุโรทกํ ปริกฺขยํ คจฺฉมานํ อุปริ รสปถวิํ สมุฏฺฐาเปติ, อุทกปิฏฺเฐ อุปฺปลินีปตฺตํ วิย ปถวี สณฺฐาติฯ สา วณฺณสมฺปนฺนา เจว โหติ คนฺธรสสมฺปนฺนา จ นิรุทกปายาสสฺส อุปริ ปฏลํ วิยฯ เอตฺถ ปน มหาโพธิปลฺลงฺกฏฺฐานํ วินสฺสมาเน โลเก ปจฺฉา วินสฺสติ, สณฺฐหมาเน ปฐมํ สณฺฐหตีติ เวทิตพฺพํฯ

ตทา จ อาภสฺสรพฺรหฺมโลเก ปฐมตราภินิพฺพตฺตา สตฺตา อายุกฺขยา วา ปุญฺญกฺขยา วา ตโต จวิตฺวา โอปปาติกา หุตฺวา อิธูปปชฺชนฺติ, เต โหนฺติ สยํปภา อนฺตลิกฺขจรา, เต ตํ รสปถวิํ สายิตฺวา ตณฺหาภิภูตา อาลุปฺปการกํ ปริภุญฺชิตุํ อุปกฺกมนฺติฯ อถ เตสํ สยํปภา อนฺตรธายติ, อนฺธกาโร โหติฯ เต อนฺธการํ ทิสฺวา ภายนฺติฯ ตโต เตสํ ภยํ นาเสตฺวา สูรภาวํ ชนยนฺตํ ปริปุณฺณปญฺญาสโยชนํ สูริยมณฺฑลํ ปาตุภวติฯ เต ตํ ทิสฺวา ‘‘อาโลกํ ปฏิลภิมฺหา’’ติ หฏฺฐตุฏฺฐา หุตฺวา ‘‘อมฺหากํ ภีตานํ ภยํ นาเสตฺวา สูรภาวํ ชนยนฺโต อุฏฺฐิโต, ตสฺมา สูริโย โหตู’’ติ สูริโยตฺเววสฺส นามํ กโรนฺติฯ

อถ สูริเย ทิวสํ อาโลกํ กตฺวา อตฺถงฺคเต ‘‘ยมฺปิ อาโลกํ ลภิมฺห, โสปิ โน นฏฺโฐ’’ติ ปุน ภีตา โหนฺติฯ เตสํ เอวํ โหติ ‘‘สาธุ วตสฺส, สเจ อญฺญํ อาโลกํ ลเภยฺยามา’’ติฯ เตสํ จิตฺตํ ญตฺวา วิย เอกูนปญฺญาสโยชนํ จนฺทมณฺฑลํ ปาตุภวติฯ

เต ตํ ทิสฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย หฏฺฐตุฏฺฐา หุตฺวา ‘‘อมฺหากํ ฉนฺทํ ญตฺวา วิย อุฏฺฐิโต, ตสฺมา จนฺโท โหตู’’ติ จนฺโทตฺเววสฺส นามํ กโรนฺติฯ

เอวํ จนฺทิมสูริเยสุ ปาตุภูเตสุ นกฺขตฺตานิ ตารกรูปานิ ปาตุภวนฺติ, ตโต ปภุติ รตฺตินฺทิวา ปญฺญายนฺติ, อนุกฺกเมน จ มาสฑฺฒมาสอุตุสํวจฺฉรา, จนฺทิมสูริยานํ ปาตุภูตทิวเสเยว สิเนรุจกฺกวาฬหิมวนฺตปพฺพตา ทีปสมุทฺทา จ ปาตุภวนฺติฯ เต จ โข อปุพฺพํ อจริมํ ผคฺคุณปุณฺณมทิวเสเยว ปาตุภวนฺติฯ กถํ? ยถา นาม กงฺคุภตฺเต ปจฺจมาเน เอกปฺปหาเรเนว ปุพฺพุฬกา อุฏฺฐหนฺติ, เอเก ปเทสา ถูปถูปา โหนฺติ, เอเก นินฺนนินฺนา, เอเก สมสมา, เอวเมว ถูปถูปฏฺฐาเน ปพฺพตา โหนฺติ, นินฺนนินฺนฏฺฐาเน สมุทฺทา, สมสมฏฺฐาเน ทีปาติฯ

อถ เตสํ สตฺตานํ รสปถวิํ ปริภุญฺชนฺตานํ กมฺเมน เอกจฺเจ วณฺณวนฺโต โหนฺติ, เอกจฺเจ ทุพฺพณฺณา โหนฺติฯ ตตฺถ วณฺณวนฺโต ทุพฺพณฺเณ อติมญฺญนฺติ, เตสํ อติมานปจฺจยา สาปิ รสปถวี อนฺตรธายติ, ภูมิปปฺปฏโก ปาตุภวติฯ อถ เนสํ เตเนว นเยน โสปิ อนฺตรธายติ, อถ ปทาลตา ปาตุภวติฯ เตเนว นเยน สาปิ อนฺตรธายติ, อกฏฺฐปาโก สาลิ ปาตุภวติ อกโณ อถุโส สุคนฺโธ ตณฺฑุลผโลฯ ตโต เนสํ ภาชนานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ เต สาลิํ ภาชเน ฐเปตฺวา ปาสาณปิฏฺฐิยํ ฐเปนฺติ, สยเมว ชาลสิขา อุฏฺฐหิตฺวา ตํ ปจติฯ โส โหติ โอทโน สุมนชาติปุปฺผสทิโส, น ตสฺส สูเปน วา พฺยญฺชเนน วา กรณียํ อตฺถิ, ยํ ยํ รสํ ภุญฺชิตุกามา โหนฺติ, ตํตํรโสว โหติฯ เตสํ ตํ โอฬาริกํ อาหารํ อาหรยตํ ตโต ปภุติ มุตฺตกรีสํ สญฺชายติฯ ตถา หิ รสปถวี ภูมิปปฺปฏโก ปทาลตาติ อิเม ตาว ปริภุตฺตา สุธาหาโร วิย ขุทํ วิโนเทตฺวา รสหรณีหิ รสเมว ปริพฺยูเหนฺตา ติฏฺฐนฺติ วตฺถุโน สุขุมภาเวน, น นิสฺสนฺทา, สุขุมภาเวเนว คหณินฺธนเมว จ โหติฯ โอทโน ปน ปริภุตฺโต รสํ วฑฺเฒนฺโตปิ วตฺถุโน โอฬาริกภาเวเนว นิสฺสนฺทํ วิสฺสชฺเชนฺโต ปสฺสาวํ กรีสญฺจ อุปฺปาเทติฯ

อถ เตสํ นิกฺขมนตฺถาย วณมุขานิ ปภิชฺชนฺติฯ ปุริสสฺส ปุริสภาโว, อิตฺถิยา อิตฺถิภาโว ปาตุภวติฯ

ปุริมตฺตภาเวสุ หิ ปวตฺตอุปจารชฺฌานานุภาเวน ยาว สตฺตสนฺตาเนสุ กามราโค วิกฺขมฺภนเวเคน สมิโต , น ตาว พหลกามราคูปนิสฺสยานิ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานิ ปาตุรเหสุํฯ ยทา ปนสฺส วิจฺฉินฺนตาย พหลกามราโค ลทฺธาวสโร อโหสิ, ตทา ตทุปนิสฺสยานิ ตานิ สตฺตานํ อตฺตภาเวสุ สญฺชายิํสุ, ตทา อิตฺถี ปุริสํ, ปุริโส จ อิตฺถิํ อติเวลํ อุปนิชฺฌายติฯ เตสํ อติเวลํ อุปนิชฺฌายนปจฺจยา กามปริฬาโห อุปฺปชฺชติ, ตโต เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺติฯ เต อสทฺธมฺมปฏิเสวนปจฺจยา วิญฺญูหิ ครหิยมานา วิเหฐิยมานา ตสฺส อสทฺธมฺมสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ อคารานิ กโรนฺติฯ เต อคารํ อชฺฌาวสมานา อนุกฺกเมน อญฺญตรสฺส อลสชาติกสฺส สตฺตสฺส ทิฏฺฐานุคติํ อาปชฺชนฺตา สนฺนิธิํ กโรนฺติฯ ตโต ปภุติ กโณปิ ถุโสปิ ตณฺฑุลํ ปริโยนนฺธนฺติ, ลายิตฏฺฐานมฺปิ น ปฏิวิรุหติฯ

เต สนฺนิปติตฺวา อนุตฺถุนนฺติ ‘‘ปาปกา วต โภ ธมฺมา สตฺเตสุ ปาตุภูตา, มยญฺหิ ปุพฺเพ มโนมยา อหุมฺหา’’ติ, อคฺคญฺญสุตฺเต (ที. นิ. 3.128) วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตพฺพํฯ ตโต มริยาทํ ฐเปนฺติ, อถญฺญตโร สตฺโต อญฺญสฺส ภาคํ อทินฺนํ อาทิยติ, ตํ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปริภาเสตฺวา ตติยวาเร ปาณิเลฑฺฑุทณฺเฑหิ ปหรนฺติฯ เต เอวํ อทินฺนาทาเน กลหมุสาวาททณฺฑาทาเนสุ อุปฺปนฺเนสุ จ สนฺนิปติตฺวา จินฺตยนฺติ ‘‘ยนฺนูน มยํ เอกํ สตฺตํ สมฺมนฺเนยฺยาม, โย โน สมฺมา ขียิตพฺพํ ขีเยยฺย, ครหิตพฺพํ ครเหยฺย, ปพฺพาเชตพฺพํ ปพฺพาเชยฺย, มยํ ปนสฺส สาลีนํ ภาคมนุปฺปทสฺสามา’’ติฯ เอวํ กตสนฺนิฏฺฐาเนสุ ปน สตฺเตสุ อิมสฺมิํ ตาว กปฺเป อยเมว ภควา โพธิสตฺตภูโต เตน สมเยน เตสุ สตฺเตสุ อภิรูปตโร จ ทสฺสนียตโร จ มเหสกฺขตโร จ พุทฺธิสมฺปนฺโน ปฏิพโล นิคฺคหปคฺคหํ กาตุํฯ เต ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยาจิตฺวา สมฺมนฺนิํสุฯ โส เตน มหาชเนน สมฺมโตติ มหาสมฺมโต, เขตฺตานํ อธิปตีติ ขตฺติโย, ธมฺเมน สเมน ปเรสํ รญฺเชตีติ ราชาติ ตีหิ นาเมหิ ปญฺญายิตฺถฯ ยญฺหิ โลเก อจฺฉริยฏฺฐานํ, โพธิสตฺโตว ตตฺถ อาทิปุริโสติ เอวํ โพธิสตฺตํ อาทิํ กตฺวา ขตฺติยมณฺฑเล สณฺฐิเต อนุปุพฺเพน พฺราหฺมณาทโยปิ วณฺณา สณฺฐหิํสุฯ

ตตฺถ กปฺปวินาสกมหาเมฆโต ยาว ชาโลปจฺเฉโท, อิทเมกมสงฺเขฺยยฺยํ สํวฏฺโฏติ วุจฺจติฯ

กปฺปวินาสกชาโลปจฺเฉทโต ยาว โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริปูรโก สมฺปตฺติมหาเมโฆ, อิทํ ทุติยมสงฺเขฺยยฺยํ สํวฏฺฏฏฺฐายีติ วุจฺจติฯ สมฺปตฺติมหาเมฆโต ยาว จนฺทิมสูริยปาตุภาโว, อิทํ ตติยมสงฺเขฺยยฺยํ วิวฏฺโฏติ วุจฺจติฯ จนฺทิมสูริยปาตุภาวโต ยาว ปุน กปฺปวินาสกมหาเมโฆ, อิทํ จตุตฺถมสงฺเขฺยยฺยํ วิวฏฺฏฏฺฐายีติ วุจฺจติฯ วิวฏฺฏฏฺฐายีอสงฺเขฺยยฺยํ จตุสฏฺฐิอนฺตรกปฺปสงฺคหํฯ ‘‘วีสติอนฺตรกปฺปสงฺคห’’นฺติ เกจิฯ เสสาสงฺเขฺยยฺยานิ กาลโต เตน สมปฺปมาณาเนวฯ อิมานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ เอโก มหากปฺโป โหติฯ เอวํ ตาว อคฺคินา วินาโส จ สณฺฐหนญฺจ เวทิตพฺพํฯ

ยสฺมิํ ปน สมเย กปฺโป อุทเกน นสฺสติ, อาทิโตว กปฺปวินาสกมหาเมโฆ วุฏฺฐหิตฺวาติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ อยํ ปน วิเสโส – ยถา ตตฺถ ทุติยสูริโย, เอวมิธ กปฺปวินาสโก ขารุทกมหาเมโฆ วุฏฺฐาติฯ โส อาทิโต สุขุมํ สุขุมํ วสฺสนฺโต อนุกฺกเมน มหาธาราหิ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬานํ ปูเรนฺโต วสฺสติฯ ขารุทเกน ผุฏฺฐผุฏฺฐา ปถวีปพฺพตาทโย วิลียนฺติ, อุทกํ สมนฺตโต วาเตหิ ธารียติฯ ปถวิยา เหฏฺฐิมนฺตโต ปภุติ ยาว ทุติยชฺฌานภูมิํ อุทกํ คณฺหาติฯ เตน หิ ขารุทเกน ผุฏฺฐผุฏฺฐา ปถวีปพฺพตาทโย อุทเก ปกฺขิตฺตโลณสกฺขรา วิย วิลียนฺเตว, ตสฺมา ปถวีสนฺธารกอุทเกน สทฺธิํ เอกูทกเมว ตํ โหตีติ เกจิฯ อปเร ปน ‘‘ปถวีสนฺธารกอุทกํ ตํ สนฺธารกวายุกฺขนฺธญฺจ อนวเสสโต วินาเสตฺวา สพฺพตฺถ สยเมว เอโก ฆนภูโต ติฏฺฐตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํฯ อุปริ ปน ฉปิ พฺรหฺมโลเก วิลียาเปตฺวา สุภกิณฺเห อาหจฺจ ติฏฺฐติ, ตํ ยาว อณุมตฺตมฺปิ สงฺขารคตํ อตฺถิ, ตาว น วูปสมฺมติ, อุทกานุคตํ ปน สพฺพํ สงฺขารคตํ อภิภวิตฺวา สหสา วูปสมฺมติ, อนฺตรธานํ คจฺฉติฯ เหฏฺฐาอากาเสน สห อุปริอากาโส เอโก โหติ มหนฺธกาโรติ สพฺพํ วุตฺตสทิสํฯ เกวลํ ปนิธ อาภสฺสรพฺรหฺมโลกํ อาทิํ กตฺวา โลโก ปาตุภวติฯ สุภกิณฺหโต จวิตฺวา อาภสฺสรฏฺฐานาทีสุ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติฯ ตตฺถ กปฺปวินาสกมหาเมฆโต ยาว กปฺปวินาสกขารุทโกปจฺเฉโท, อิทเมกมสงฺเขฺยยฺยํ ฯ อุทกุปจฺเฉทโต ยาว สมฺปตฺติมหาเมโฆ, อิทํ ทุติยมสงฺเขฺยยฺยํฯ สมฺปตฺติมหาเมฆโต ยาว จนฺทิมสูริยปาตุภาโว, อิทํ ตติยมสงฺเขฺยยฺยํฯ

จนฺทิมสูริยปาตุภาวโต ยาว กปฺปวินาสกมหอาเมโฆ, อิทํ จตุตฺถมสงฺเขฺยยฺยํฯ อิมานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ เอโก มหากปฺโป โหติฯ เอวํ อุทเกน วินาโส จ สณฺฐหนญฺจ เวทิตพฺพํฯ

ยสฺมิํ สมเย กปฺโป วาเตน นสฺสติ, อาทิโตว กปฺปวินาสกมหาเมโฆ วุฏฺฐหิตฺวาติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ อยํ ปน วิเสโส – ยถา ตตฺถ ทุติยสูริโย, เอวมิธ กปฺปวินาสนตฺถํ วาโต สมุฏฺฐาติฯ โส ปฐมํ ถูลรชํ อุฏฺฐาเปติ, ตโต สณฺหรชํ สุขุมวาลิกํ ถูลวาลิกํ สกฺขรปาสาณาทโยติ ยาวกูฏาคารมตฺเต ปาสาเณ วิสมฏฺฐาเน ฐิตมหารุกฺเข จ อุฏฺฐาเปติฯ เต ปถวิโต นภมุคฺคตา น ปุน ปตนฺติ, ตตฺเถว จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา อภาวํ คจฺฉนฺติฯ อถานุกฺกเมน เหฏฺฐา มหาปถวิยา วาโต สมุฏฺฐหิตฺวา ปถวิํ ปริวตฺเตตฺวา อุทฺธํ มูลํ กตฺวา อากาเส ขิปติฯ โยชนสตปฺปมาณาปิ ปถวิปฺปเทสา ทฺวิโยชนติโยชนจตุโยชนปญฺจโยชนฉโยชนสตฺตโยชนปฺปมาณาปิ ปภิชฺชิตฺวา วาตเวคุกฺขิตฺตา อากาเสเยว จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา อภาวํ คจฺฉนฺติฯ จกฺกวาฬปพฺพตมฺปิ สิเนรุปพฺพตมฺปิ วาโต อุกฺขิปิตฺวา อากาเส ขิปติฯ เต อญฺญมญฺญํ อภิหนฺตฺวา จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา วินสฺสนฺติฯ เอเตเนวูปาเยน ภูมฏฺฐกวิมานานิ จ อากาสฏฺฐกวิมานานิ จ วินาเสนฺโต ฉกามาวจรเทวโลเก วินาเสตฺวา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬานิ วินาเสติฯ ตตฺถ จกฺกวาฬา จกฺกวาเฬหิ, หิมวนฺตา หิมวนฺเตหิ, สิเนรู สิเนรูหิ อญฺญมญฺญํ สมาคนฺตฺวา จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา วินสฺสนฺติฯ ปถวิโต ยาว ตติยชฺฌานภูมิ วาโต คณฺหาติ, นวปิ พฺรหฺมโลเก วินาเสตฺวา เวหปฺผเล อาหจฺจ ติฏฺฐติฯ เอวํ ปถวีสนฺธารกอุทเกน ตํสนฺธารกวาเตน จ สทฺธิํ สพฺพสงฺขารคตํ วินาเสตฺวา สยมฺปิ วินสฺสติ อวฏฺฐานสฺส การณาภาวโตฯ เหฏฺฐาอากาเสน สห อุปริอากาโส เอโก โหติ มหนฺธกาโรติ สพฺพํ วุตฺตสทิสํฯ อิธ ปน สุภกิณฺหพฺรหฺมโลกํ อาทิํ กตฺวา โลโก ปาตุภวติฯ เวหปฺผลโต จวิตฺวา สุภกิณฺหฏฺฐานาทีสุ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติฯ ตตฺถ กปฺปวินาสกมหาเมฆโต ยาว กปฺปวินาสกวาตุปจฺเฉโท, อิทเมกมสงฺเขฺยยฺยํฯ วาตุปจฺเฉทโต ยาว สมฺปตฺติมหาเมโฆ, อิทํ ทุติยมสงฺเขฺยยฺยนฺติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ เอวํ วาเตน วินาโส จ สณฺฐหนญฺจ เวทิตพฺพํฯ

อถ กิํการณา เอวํ โลโก วินสฺสติฯ ยทิปิ หิ สงฺขารานํ อเหตุโก สรสนิโรโธ วินาสกาภาวโต, สนฺตานนิโรโธ ปน เหตุวิรหิโต นตฺถิฯ ยถา ตํ สตฺตนิกาเยสูติ ภาชนโลกสฺสปิ สเหตุเกน วินาเสน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา กิเมวํ โลกวินาเส การณนฺติ? อกุสลมูลํ การณํฯ ยถา หิ ตตฺถ นิพฺพตฺตนกสตฺตานํ ปุญฺญพเลน ปฐมํ โลโก วิวฏฺฏติ, เอวํ เตสํ ปาปกมฺมพเลน สํวฏฺฏติ, ตสฺมา อกุสลมูเลสุ อุสฺสนฺเนสุ เอวํ โลโก วินสฺสติฯ ยถา หิ ราคโทสโมหานํ อธิกภาเวน ยถากฺกมํ โรคนฺตรกปฺโป สตฺถนฺตรกปฺโป ทุพฺภิกฺขนฺตรกปฺโปติ อิเม ติวิธา อนฺตรกปฺปา วิวฏฺฏฏฺฐายิมฺหิ อสงฺเขฺยยฺยกปฺเป ชายนฺติฯ เอวเมเต ยถาวุตฺตา ตโย สํวฏฺฏา ราคาทีนํ อธิกภาเวเนว โหนฺติฯ

ตตฺถ ราเค อุสฺสนฺนตเร อคฺคินา วินสฺสติ, โทเส อุสฺสนฺนตเร อุทเกน วินสฺสติฯ โทเส หิ อุสฺสนฺนตเร อธิกตเรน โทเสน วิย ติกฺขตเรน ขารุทเกน วินาโส ยุตฺโตติฯ เกจิ ปน ‘‘โทเส อุสฺสนฺนตเร อคฺคินา, ราเค อุทเกนา’’ติ วทนฺติ, เตสํ กิร อยมธิปฺปาโย – ปากฏสตฺตุสทิสสฺส โทสสฺส อคฺคิสทิสตา, อปากฏสตฺตุสทิสสฺส ราคสฺส ขารุทกสทิสตา จ ยุตฺตาติฯ โมเห ปน อุสฺสนฺนตเร วาเตน วินสฺสติฯ เอวํ วินสฺสนฺโตปิ จ นิรนฺตรเมว สตฺต วาเร อคฺคินา นสฺสติ, อฏฺฐเม วาเร อุทเกน, ปุน สตฺต วาเร อคฺคินา, อฏฺฐเม อุทเกนาติ เอวํ อฏฺฐเม อฏฺฐเม วาเร วินสฺสนฺโต สตฺตกฺขตฺตุํ อุทเกน วินสฺสิตฺวา ปุน สตฺต วาเร อคฺคินา นสฺสติฯ เอตฺตาวตา เตสฏฺฐิ กปฺปา อตีตา โหนฺติฯ เอตฺถนฺตเร อุทเกน นสฺสนวารํ สมฺปตฺตมฺปิ ปฏิพาหิตฺวา ลทฺโธกาโส วาโต ปริปุณฺณจตุสฏฺฐิกปฺปายุเก สุภกิณฺเห วิทฺธํเสนฺโต โลกํ วินาเสติฯ เอตฺถ ปน ราโค สตฺตานํ พหุลํ ปวตฺตตีติ อคฺคิวเสน พหุโส โลกวินาโส เวทิตพฺโพฯ อิติ เอวํ อิเมหิ การเณหิ วินสฺสิตฺวา สณฺฐหนฺตํ สณฺฐหิตฺวา ฐิตญฺจ โอกาสโลกํ ภควา ยาถาวโต อเวทีติ เอวมฺปิสฺส สพฺพถา โอกาสโลโก วิทิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยํ ปน เหฏฺฐา วุตฺตํ ‘‘สพฺพถา วิทิตโลกตฺตา โลกวิทู’’ติ, อิทานิ ตํ นิคเมนฺโต อาห ‘‘เอวํ สพฺพถา วิทิตโลกตฺตา โลกวิทู’’ติฯ

ตตฺถ สพฺพถาติ ลกฺขณาทิปฺปเภทโต สงฺขารโลกสฺส, อาสยาทิปฺปเภทโต สตฺตโลกสฺส, ปริมาณสณฺฐานาทิปฺปเภทโต โอกาสโลกสฺสาติ เอวํ สพฺพปฺปกาเรน วิทิตโลกตฺตาติ อตฺโถฯ

อิทานิ อนุตฺตโรติ ปทสฺส อตฺถํ สํวณฺเณนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน ปน คุเณหี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อตฺตโนติ นิสฺสกฺกตฺเถ สามิวจนเมตํ, อตฺตโตติ อตฺโถฯ คุเณหิ อตฺตโน วิสิฏฺฐตรสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ ตรคฺคหณญฺเจตฺถ ‘‘อนุตฺตโร’’ติ ปทสฺส อตฺถนิทฺเทสตาย กตํ, น วิสิฏฺฐสฺส กสฺสจิ อตฺถิตายฯ สเทวเก หิ โลเก สทิสกปฺโปปิ นาม โกจิ ตถาคตสฺส นตฺถิ, กุโต สทิโส, วิสิฏฺเฐ ปน กา กถาฯ กสฺสจีติ กสฺสจิปิฯ อภิภวตีติ สีลสมฺปทาย อุปนิสฺสยภูตานํ หิโรตฺตปฺปเมตฺตากรุณานํ วิเสสปจฺจยานํ สทฺธาสติวีริยปญฺญานญฺจ อุกฺกํสปฺปตฺติยา สมุทาคมโต ปฏฺฐาย น อญฺญสาธารโณ สวาสนปฏิปกฺขสฺส ปหีนตฺตา อุกฺกํสปารมิปฺปตฺโต สตฺถุ สีลคุโณ, เตน ภควา สเทวกํ โลกํ อญฺญทตฺถุ อภิภุยฺย ปวตฺตติ, น สยํ เกนจิ อภิภุยฺยตีติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ สมาธิคุณาทีสุปิ ยถารหํ วตฺตพฺพํฯ สีลาทโย เจเต โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา เวทิตพฺพา, วิมุตฺติญาณทสฺสนํ ปน โลกิยํ กามาวจรเมวฯ

ยทิ เอวํ กถํ เตน สเทวกํ โลกํ อภิภวตีติ? ตสฺสปิ อานุภาวโต อสทิสตฺตาฯ ตมฺปิ หิ วิสยโต ปวตฺติโต ปวตฺติอาการโต จ อุตฺตริตรเมวฯ ตญฺหิ อนญฺญสาธารณํ สตฺถุ วิมุตฺติคุณํ อารพฺภ ปวตฺตติ, ปวตฺตมานญฺจ อตกฺกาวจรํ ปรมคมฺภีรํ สณฺหํ สุขุมํ สาติสยํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ สุปฺปหีนตฺตา สุฏฺฐุ ปากฏํ วิภูตตรํ กตฺวา ปวตฺตติ, สมฺมเทว จ วสีภาวสฺส ปาปกตฺตา ภวงฺคปริวาสสฺส จ อติปริตฺตกตฺตา ลหุ ลหุ ปวตฺตตีติฯ

เอวํ สีลาทิคุเณหิ ภควโต อุตฺตริตรสฺส อภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สทิสสฺสปิ อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สีลคุเณนปิ อสโม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อสโมติ เอกสฺมิํ กาเล นตฺถิ เอตสฺส สีลาทิคุเณน สโม สทิโสติ อสโมฯ ตถา อสเมหิ สโม อสมสโมฯ อสมา วา สมา เอตสฺสาติ อสมสโมฯ

สีลาทิคุเณน นตฺถิ เอตสฺส ปฏิมาติ อปฺปฏิโมฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ อุปมามตฺตํ ปฏิมา, สทิสูปมา ปฏิภาโค, ยุคคฺคาหวเสน ฐิโต ปฏิปุคฺคโลติ เวทิตพฺโพฯ

น โข ปนาหํ ภิกฺขเว สมนุปสฺสามีติอาทีสุ มม สมนฺตจกฺขุนา หตฺถตเล อามลกํ วิย สพฺพํ โลกํ ปสฺสนฺโตปิ ตตฺถ สเทวเก…เป.… ปชาย อตฺตโน อตฺตโต สีลสมฺปนฺนตรํ สมฺปนฺนตรสีลํ กญฺจิปิ ปุคฺคลํ น โข ปน ปสฺสามิ ตาทิสสฺส อภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

อคฺคปฺปสาทสุตฺตาทีนีติ เอตฺถ –

‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สญฺญิโน วา อสญฺญิโน วา เนวสญฺญีนาสญฺญิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ เย, ภิกฺขเว, พุทฺเธ ปสนฺนา, อคฺเค เต ปสนฺนาฯ อคฺเค โข ปน ปสนฺนานํ อคฺโค วิปาโก โหตี’’ติ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) –

อิทํ อคฺคปฺปสาทสุตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน –

‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป.… สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุ ทโส วสวตฺตี, ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 4.23; ที. นิ. 3.188) –

เอวมาทีนิ สุตฺตปทานิ เวทิตพฺพานิฯ อาทิกา คาถาโยติ –

‘‘อหญฺหิ อรหา โลเก, อหํ สตฺถา อนุตฺตโร;

เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโตฯ (มหาว. 11; ม. นิ. 1.285; 2.341);

‘‘ทนฺโต ทมยตํ เสฏฺโฐ, สนฺโต สมยตํ อิสิ;

มุตฺโต โมจยตํ อคฺโค, ติณฺโณ ตารยตํ วโรฯ (อิติวุ. 112)

‘‘นยิมสฺมิํ โลเก ปรสฺมิํ วา ปน,

พุทฺเธน เสฏฺโฐ สทิโส จ วิชฺชติ;

อาหุเนยฺยานํ ปรมาหุติํ คโต,

ปุญฺญตฺถิกานํ วิปุลปฺผเลสิน’’นฺติฯ (วิ. ว. 1047; กถา. 799) –

เอวมาทิกา คาถา วิตฺถาเรตพฺพาฯ

ปุริสทมฺมสารถีติอาทีสุ ทมิตพฺพาติ ทมฺมา, ทมิตุํ อรหรูปาฯ ปุริสา จ เต ทมฺมา จาติ ปุริสทมฺมาฯ วิเสสนสฺส เจตฺถ ปรนิปาตํ กตฺวา นิทฺเทโส, ทมฺมปุริสาติ อตฺโถฯ ‘‘สติปิ มาตุคามสฺสปิ ทมฺมภาเว ปุริสคฺคหณํ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสนา’’ติ วทนฺติฯ สาเรตีติ อิมสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทเมตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ทเมตีติ สเมติ, กายสมาทีหิ โยเชตีติ อตฺโถฯ ตํ ปน กายสมาทีหิ โยชนํ ยถารหํ ตทงฺควินยาทีสุ ปติฏฺฐาปนํ โหตีติ อาห ‘‘วิเนตีติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ อทนฺตาติ อิทํ สพฺเพน สพฺพํ ทมตํ อนุปคตา ปุริสทมฺมาติ วุตฺตาติ กตฺวา วุตฺตํฯ เย ปน วิปฺปกตทมฺมภาวา สพฺพถา ทเมตพฺพตํ นาติวตฺตา, เตปิ ปุริสทมฺมา เอว, ยโต เต สตฺถา ทเมติฯ ภควา หิ วิสุทฺธสีลสฺส ปฐมชฺฌานํ อาจิกฺขติ, ปฐมชฺฌานลาภิโน ทุติยชฺฌานนฺติอาทินา ตสฺส ตสฺส อุปรูปริ วิเสสํ อาจิกฺขนฺโต เอกเทเสน ทนฺเตปิ สเมติฯ เตเนว วุตฺตํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.139) ‘‘อปิ จ โส ภควา วิสุทฺธสีลาทีนํ ปฐมชฺฌานาทีนิ โสตาปนฺนาทีนญฺจ อุตฺตริมคฺคปฺปฏิปทํ อาจิกฺขนฺโต ทนฺเตปิ ทเมติเยวา’’ติฯ อถ วา สพฺเพน สพฺพํ อทนฺตา เอกเทเสน ทนฺตา จ อิธ อทนฺตคฺคหเณเนว สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพํฯ ทเมตุํ ยุตฺตาติ ทมนารหาฯ

ติรจฺฉานปุริสาติอาทีสุ อุทฺธํ อนุคฺคนฺตฺวา ติริยํ อญฺจิตา คตา วฑฺฒิตาติ ติรจฺฉานา, เทวมนุสฺสาทโย วิย อุทฺธํ ทีฆํ อหุตฺวา ติริยํ ทีฆาติ อตฺโถฯ ติรจฺฉานาเยว ปุริสา ติรจฺฉานปุริสาฯ

มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสาฯ สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสา อุกฺกฏฺฐคุณจิตฺตาฯ เก ปน เต? ชมฺพุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสาฯ เตนาห ภควา –

‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ฐาเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวติํเสฯ กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ (อ. นิ. 9.21)ฯ

ตถา หิ พุทฺธา ภควนฺโต ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกา มหาสาวกา จกฺกวตฺติโน อญฺเญ จ มหานุภาวา สตฺตา ตตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติฯ เตหิ สมานรูปาทิตาย ปน สทฺธิํ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ มนุสฺสาตฺเวว ปญฺญายิํสูติ เอเกฯ อปเร ปน ภณนฺติ – โลภาทีหิ จ อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสาฯ เย หิ สตฺตา มนุสฺสชาติกา, เตสุ วิเสสโต โลภาทโย อโลภาทโย จ อุสฺสนฺนา, เต โลภาทิอุสฺสนฺนตาย อปายมคฺคํ, อโลภาทิอุสฺสนฺนตาย สุคติมคฺคํ นิพฺพานคามิมคฺคญฺจ ปูเรนฺติ, ตสฺมา โลภาทีหิ อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธิํ จตุมหาทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา มนุสฺสาติ วุจฺจนฺติฯ โลกิยา ปน ‘‘มนุโน อปจฺจภาเวน มนุสฺสา’’ติ วทนฺติฯ มนุ นาม ปฐมกปฺปิโก โลกมริยาทาย อาทิภูโต หิตาหิตวิธายโก สตฺตานํ ปิตุฏฺฐานิโย, โย สาสเน มหาสมฺมโตติ วุจฺจติ, ปจฺจกฺขโต ปรมฺปราย จ ตสฺส โอวาทานุสาสนิยํ ฐิตา ตสฺส ปุตฺตสทิสตาย มนุสฺสา มานุสาติ จ วุจฺจนฺติฯ ตโต เอว หิ เต มาณวา ‘‘มนุชา’’ติ จ โวหรียนฺติ, มนุสฺสา จ เต ปุริสา จาติ มนุสฺสปุริสาฯ

อมนุสฺสปุริสาติ เอตฺถ น มนุสฺสาติ อมนุสฺสาฯ ตํสทิสตา เอตฺถ โชตียติฯ เตน มนุสฺสตฺตมตฺตํ นตฺถิ, อญฺญํ สมานนฺติ ยกฺขาทโย อมนุสฺสาติ อธิปฺเปตาฯ น เย เกจิ มนุสฺเสหิ อญฺเญ, ตถา ติรจฺฉานปุริสานํ วิสุํ คหณํ กตํฯ ยกฺขาทโย เอว จ นิทฺทิฏฺฐาฯ อปลาโล หิมวนฺตวาสี, จูโฬทรมโหทรา นาคทีปวาสิโน, อคฺคิสิขธูมสิขา สีหฬทีปวาสิโน นิพฺพิสา กตา โทสวิสสฺส วิโนทเนนฯ เตนาห ‘‘สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาปิตา’’ติฯ

กูฏทนฺตาทโยติ อาทิ-สทฺเทน โฆรมุขอุปาลิคหปติอาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สกฺกาทโยติ อาทิ-สทฺเทน อชกลาปยกฺขพกพฺรหฺมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เอเตสํ ปน ทมนํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ อติปฺปปญฺจภาวโต อิธ น วุจฺจติฯ อิทญฺเจตฺถ สุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพนฺติ อิทํ เกสีสุตฺตํ ‘‘วินีตา วิจิตฺเรหิ วินยนูปาเยหี’’ติ เอตสฺมิํ อตฺเถ วิตฺถาเรตพฺพํ ยถารหํ สณฺหาทีหิ อุปาเยหิ วินยนสฺส ทีปนโตฯ

อตฺถปทนฺติ อตฺถาภิพฺยญฺชนกํ ปทํ, วากฺยนฺติ อตฺโถฯ วากฺเยน หิ อตฺถาภิพฺยตฺติ, น นามาทิปทมตฺเตน, เอกปทภาเวน จ อนญฺญสาธารโณ สตฺถุ ปุริสทมฺมสารถิภาโว ทสฺสิโต โหติฯ เตนาห ‘‘ภควา หี’’ติอาทิฯ อฏฺฐ ทิสาติ อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ ตา หิ อญฺญมญฺญํ สมฺพนฺธาปิ อสํกิณฺณภาเวน ทิสฺสนฺติ อปทิสฺสนฺติ, ทิสา วิยาติ วา ทิสาฯ อสชฺชมานาติ น สชฺชมานา วสีภาวปฺปตฺติยา นิสฺสงฺคจาราฯ ธาวนฺตีติ ชวนวุตฺติโยคโต ธาวนฺติฯ เอกํเยว ทิสํ ธาวตีติ อตฺตโน กายํ อปริวตฺตนฺโตติ อธิปฺปาโย, สตฺถารา ปน ทมิตา ปุริสทมฺมา เอกิริยาปเถเนว อฏฺฐ ทิสา ธาวนฺติฯ เตนาห ‘‘เอกปลฺลงฺเกเนว นิสินฺนา’’ติฯ อฏฺฐ ทิสาติ จ นิทสฺสนมตฺตเมตํ โลกิเยหิ อคตปุพฺพํ นิโรธสมาปตฺติทิสํ อมตทิสญฺจ ปกฺขนฺทนโตฯ

ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหีติอาทีสุ ทิฏฺฐธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, ตตฺถ นิยุตฺโตติ ทิฏฺฐธมฺมิโก, อิธโลกตฺโถฯ กมฺมกิเลสวเสน สมฺปเรตพฺพโต สมฺมา คนฺตพฺพโต สมฺปราโย, ปรโลโกฯ ตตฺถ นิยุตฺโตติ สมฺปรายิโก, ปรโลกตฺโถฯ ปรโม อุตฺตโม อตฺโถ ปรมตฺโถ, นิพฺพานํฯ เตหิ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิฯ ยถารหนฺติ ยถานุรูปํ, เตสุ เตสุ อตฺเถสุ โย โย ปุคฺคโล ยํ ยํ อรหติ, ตทนุรูปํฯ อนุสาสตีติ วิเนติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ ปติฏฺฐาเปติฯ สห อตฺเถน วตฺตตีติ สตฺโถ, ภณฺฑมูเลน วณิชฺชาย เทสนฺตรํ คจฺฉนฺโต ชนสมูโหฯ หิตุปเทสาทิวเสน ปริปาเลตพฺโพ สาสิตพฺโพ โส เอตสฺส อตฺถีติ สตฺถา สตฺถวาโห นิรุตฺตินเยนฯ โส วิย ภควาติ อาห ‘‘สตฺถา วิยาติ สตฺถา, ภควา สตฺถวาโห’’ติฯ

อิทานิ ตมตฺถํ นิทฺเทสปาฬินเยน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา สตฺถวาโห’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สตฺเถติ สตฺถิเก ชเนฯ กํ อุทกํ ตาเรนฺติ เอตฺถาติ กนฺตาโร, นิรุทโก อรญฺญปฺปเทโสฯ รุฬฺหีวเสน ปน อิตโรปิ อรญฺญปฺปเทโส ตถา วุจฺจติฯ โจรกนฺตารนฺติ โจเรหิ อธิฏฺฐิตกนฺตารํ, ตถา วาฬกนฺตารํฯ ทุพฺภิกฺขกนฺตารนฺติ ทุลฺลภภิกฺขํ กนฺตารํฯ ตาเรตีติ อเขมนฺตฏฺฐานํ อติกฺกาเมติฯ อุตฺตาเรตีติอาทิ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺเฒตฺวา วุตฺตํฯ อถ วา อุตฺตาเรตีติ เขมนฺตภูมิํ อุปเนนฺโต ตาเรติฯ นิตฺตาเรตีติ อเขมนฺตฏฺฐานโต นิกฺขาเมนฺโต ตาเรติฯ ปตาเรตีติ ปริคฺคเหตฺวา ตาเรติ, หตฺเถน ปริคฺคเหตฺวา ตาเรติ วิย ตาเรตีติ อตฺโถฯ สพฺพมฺเปตํ ตารณุตฺตารณาทิ เขมฏฺฐาเน ฐปนเมวาติ อาห ‘‘เขมนฺตภูมิํ สมฺปาเปตี’’ติฯ สตฺเตติ เวเนยฺยสตฺเตฯ มหาคหนตาย มหานตฺถตาย ทุนฺนิตฺถรตาย จ ชาติเยว กนฺตาโร ชาติกนฺตาโร, ตํ ชาติกนฺตารํฯ

อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสนาติ อุกฺกฏฺฐสตฺตปริจฺเฉทวเสนฯ เทวมนุสฺสา เอว หิ อุกฺกฏฺฐสตฺตา, น ติรจฺฉานาทโยฯ เอตนฺติ ‘‘เทวมนุสฺสาน’’นฺติ เอตํ วจนํฯ ภพฺพปุคฺคลปริจฺเฉทวเสนาติ สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนสฺส โยคฺยปุคฺคลสฺส ปริจฺฉินฺทนวเสนฯ ภควโตติ นิสฺสกฺเก สามิวจนํ ยถา ‘‘อุปชฺฌายโต อชฺเฌตี’’ติฯ ภควโต สนฺติเก วาติ อตฺโถฯ อุปนิสฺสยสมฺปตฺตินฺติ ติเหตุกปฏิสนฺธิอาทิกํ มคฺคผลาธิคมสฺส พลวการณํฯ คคฺครายาติ คคฺคราย นาม รญฺโญ เทวิยา, ตาย วา การิตตฺตา ‘‘คคฺครา’’ติ ลทฺธนามายฯ สเร นิมิตฺตํ อคฺคเหสีติ ‘‘ธมฺโม เอโส วุจฺจตี’’ติ ธมฺมสญฺญาย สเร นิมิตฺตํ คณฺหิ, คณฺหนฺโต จ ปสนฺนจิตฺโต ปริสปริยนฺเต นิปชฺชิฯ สนฺนิรุมฺภิตฺวา อฏฺฐาสีติ ตสฺส สีเส ทณฺฑสฺส ฐปิตภาวํ อปสฺสนฺโต ตตฺถ ทณฺฑํ อุปฺปีเฬตฺวา อฏฺฐาสิฯ มณฺฑูโกปิ ทณฺเฑ ฐปิเตปิ อุปฺปีฬิเตปิ ธมฺมคเตน ปสาเทน วิสฺสรมกโรนฺโตว กาลมกาสิฯ เทวโลเก นิพฺพตฺตสตฺตานํ อยํ ธมฺมตา, ยา ‘‘กุโตหํ อิธ นิพฺพตฺโต, ตตฺถ กินฺนุ โข กมฺมมกาสิ’’นฺติ อาวชฺชนาฯ ตสฺมา อตฺตโน ปุริมภวสฺส ทิฏฺฐตฺตา อาห ‘‘อเร อหมฺปิ นาม อิธ นิพฺพตฺโต’’ติฯ ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทีติ กตญฺญุตาสํวฑฺฒิเตน เปมคารวพหุมาเนน วนฺทิฯ

ชานนฺโตว ปุจฺฉีติ มหาชนสฺส กมฺมผลํ พุทฺธานุภาวญฺจ ปจฺจกฺขํ กาตุกาโม ภควา ‘‘โก เม วนฺทตี’’ติ คาถาย ปุจฺฉิฯ ตตฺถ (วิ. ว. อฏฺฐ. 857) โกติ เทวนาคยกฺขคนฺธพฺพาทีสุ โก, กตโมติ อตฺโถฯ เมติ มมฯ ปาทานีติ ปาเทฯ อิทฺธิยาติ อิมาย เอวรูปาย เทวิทฺธิยาฯ ยสสาติ อิมินา เอทิเสน ยเสน จ ปริวาเรน จฯ ชลนฺติ วิชฺโชตมาโนฯ อภิกฺกนฺเตนาติ อติวิย กนฺเตน กามนีเยน สุนฺทเรนฯ วณฺเณนาติ ฉวิวณฺเณน สรีรวณฺณนิภายฯ สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ สพฺพา ทสปิ ทิสา ปภาเสนฺโต, จนฺโท วิย สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกาโลกํ กโรนฺโตติ อตฺโถฯ

เอวํ ปน ภควตา ปุจฺฉิโต เทวปุตฺโต อตฺตานํ ปเวเทนฺโต ‘‘มณฺฑูโกหํ ปุเร อาสิ’’นฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ ปุเรติ ปุริมชาติยํฯ อุทเกติ อิทํ ตทา อตฺตโน อุปฺปตฺติฏฺฐานทสฺสนํฯ อุทเก มณฺฑูโกติ เตน อุทฺธุมายิกาทิกสฺส ถเล มณฺฑูกสฺส นิวตฺตนํ กตํ โหติฯ คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, คุนฺนํ ฆาเสสนฏฺฐานํฯ อิธ ปน โคจโร วิยาติ โคจโร, วาริ อุทกํ โคจโร เอตสฺสาติ วาริโคจโรฯ อุทกจารีปิ หิ โกจิ กจฺฉปาทิ อวาริโคจโรปิ โหตีติ ‘‘วาริโคจโร’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ ตว ธมฺมํ สุณนฺตสฺสาติ พฺรหฺมสฺสเรน กรวีกรุตมญฺชุนา เทเสนฺตสฺส ตว ธมฺมํ ‘‘ธมฺโม เอโส วุจฺจตี’’ติ สเร นิมิตฺตคฺคาหวเสน สุณนฺตสฺสฯ อนาทเร เจตํ สามิวจนํฯ อวธี วจฺฉปาลโกติ วจฺเฉ รกฺขนฺโต โคปาลกทารโก มม สมีปํ อาคนฺตฺวา ทณฺฑโมลุพฺภ ติฏฺฐนฺโต มม สีเส ทณฺฑํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา มํ มาเรสีติ อตฺโถฯ

สิตํ กตฺวาติ ‘‘ตถา ปริตฺตตเรนปิ ปุญฺญานุภาเวน เอวํ อติวิย อุฬารา โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติโย ลพฺภนฺตี’’ติ ปีติโสมนสฺสชาโต ภาสุรตรธวฬวิปฺผุรนฺตทสนขกิรณาวฬีหิ ภิยฺโยโส มตฺตาย ตํ ปเทสํ โอภาเสนฺโต สิตํ กตฺวาฯ ปีติโสมนสฺสวเสน หิ โส –

‘‘มุหุตฺตํ จิตฺตปสาทสฺส, อิทฺธิํ ปสฺส ยสญฺจ เม;

อานุภาวญฺจ เม ปสฺส, วณฺณํ ปสฺส ชุติญฺจ เมฯ

‘‘เย จ เต ทีฆมทฺธานํ, ธมฺมํ อสฺโสสุํ โคตม;

ปตฺตา เต อจลฏฺฐานํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจเร’’ติฯ (วิ. ว. 859-860) –

อิมา ทฺเว คาถา วตฺวา ปกฺกามิฯ

ยํ ปน กิญฺจีติ เอตฺถ ยนฺติ อนิยมิตวจนํ, ตถา กิญฺจีติฯ ปนาติ วจนาลงฺการมตฺตํฯ ตสฺมา ยํ กิญฺจีติ เญยฺยสฺส อนวเสสปริยาทานํ กตํ โหติฯ ปนาติ วา วิเสสตฺถทีปโก นิปาโตฯ เตน ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ อิมินา สงฺเขปโต วิตฺถารโต จ สตฺถุ จตุสจฺจาภิสมฺโพโธ วุตฺโตฯ พุทฺโธติ ปน อิมินา ตทญฺญสฺสปิ เญยฺยสฺส อวโพโธฯ ปุริเมน วา สตฺถุ ปฏิเวธญาณานุภาโว, ปจฺฉิเมน เทสนาญาณานุภาโวฯ ปี-ติ อุปริ วุจฺจมาโน วิเสโส โชตียติฯ วิโมกฺขนฺติกญาณวเสนาติ เอตฺถ สพฺพโส ปฏิปกฺเขหิ วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโข, อคฺคมคฺโค, ตสฺส อนฺโต, อคฺคผลํ, ตสฺมิํ ลทฺเธ ลทฺธพฺพโต ตตฺถ ภวํ วิโมกฺขนฺติกํ, ญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ สพฺพมฺปิ พุทฺธญาณํฯ

เอวํ ปวตฺโตติ เอตฺถ –

‘‘สพฺพญฺญุตาย พุทฺโธ, สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธ, อนญฺญเนยฺยตาย พุทฺโธ, วิสวิตาย พุทฺโธ, ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธ, นิรุปเลปสงฺขาเตน พุทฺโธ, เอกนฺตวีตราโคติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโทโสติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโมโหติ พุทฺโธ, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ พุทฺโธ, เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธ, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ พุทฺโธ, อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภา พุทฺโธฯ พุทฺโธติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ, วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ พุทฺโธ’’ติ (มหานิ. 192) –

อยํ นิทฺเทสปาฬินโยฯ ยสฺมา เจตฺถ ตสฺสา ปฏิสมฺภิทาปาฬิยา (ปฏิ. ม. 1.162) เภโท นตฺถิ, ตสฺมา ทฺวีสุ เอเกนปิ อตฺถสิทฺธีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปฏิสมฺภิทานโย วา’’ติ อนิยมตฺโถ วาสทฺโท วุตฺโตฯ

ตตฺถ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.162; มหานิ. อฏฺฐ. 192) ยถา โลเก อวคนฺตา ‘‘อวคโต’’ติ วุจฺจติ, เอวํ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ สุทฺธกตฺตุวเสนฯ ยถา ปณฺณโสสา วาตา ‘‘ปณฺณสุสา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ เหตุกตฺตุวเสนฯ เหตุอตฺโถ เจตฺถ อนฺโตนีโต ฯ สพฺพญฺญุตาย พุทฺโธติ สพฺพธมฺมพุชฺฌนสมตฺถาย พุทฺธิยา พุทฺโธติ อตฺโถฯ สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธติ สพฺพธมฺมโพธนสมตฺถาย พุทฺธิยา พุทฺโธติ อตฺโถฯ อนญฺญเนยฺยตาย พุทฺโธติ อญฺเญน อโพธิโต สยเมว พุทฺธตฺตา พุทฺโธติ อตฺโถฯ วิสวิตาย พุทฺโธติ นานาคุณวิสวนโต ปทุมมิว วิกสนฏฺเฐน พุทฺโธติ อตฺโถฯ ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธติ เอวมาทีหิ ฉหิ ปเทหิ จิตฺตสงฺโกจกรธมฺมปฺปหาเนน นิทฺทากฺขยวิพุทฺโธ ปุริโส วิย สพฺพกิเลสนิทฺทากฺขยวิพุทฺธตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ สงฺขา สงฺขาตนฺติ อตฺถโต เอกตฺตา สงฺขาเตนาติ วจนสฺส โกฏฺฐาเสนาติ อตฺโถฯ ตณฺหาเลปทิฏฺฐิเลปาภาเวน นิรุปเลปสงฺขาเตนฯ สวาสนานํ สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตวจเนเนว วิเสเสตฺวา ‘‘เอกนฺตวีตราโค’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ ราคโทสโมหาวเสเสหิ สพฺพกิเลเสหิ นิกฺกิเลโสฯ เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธติ คมนตฺถานํ พุทฺธิอตฺถตา วิย พุทฺธิอตฺถานมฺปิ คมนตฺถตา ลพฺภตีติ เอกายนมคฺคํ คตตฺตา พุทฺโธติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ พุทฺโธติ น ปเรหิ พุทฺธตฺตา พุทฺโธ, อถ โข สยเมว อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา พุทฺโธติ อตฺโถฯ อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภา พุทฺโธติ พุทฺธิ พุทฺธํ โพโธติ อนตฺถนฺตรํฯ ตตฺถ ยถา รตฺตคุณโยคโต รตฺโต ปโฏ, เอวํ พุทฺธคุณโยคโต พุทฺโธติ ญาปนตฺถํ วุตฺตํฯ ตโต ปรํ พุทฺโธติ เนตํ นามนฺติอาทิ อตฺถานุคตายํ ปญฺญตฺตีติ โพธนตฺถํ วุตฺตนฺติ เอวเมตฺถ อิมินาปิ การเณน ภควา พุทฺโธติ เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ภควาติ อิมสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภควาติ อิทํ ปนสฺสา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อสฺสาติ ภควโตฯ คุณวิสิฏฺฐสตฺตุตฺตมครุคารวาธิวจนนฺติ สพฺเพหิ สีลาทิคุเณหิ วิสิฏฺฐสฺส ตโต เอว สพฺพสตฺเตหิ อุตฺตมสฺส ครุโน คารววเสน วุจฺจมานวจนเมตํ ภควาติฯ ตถา หิ โลกนาโถ อปริมิตนิรุปมปฺปภาวสีลาทิคุณวิเสสสมงฺคิตาย สพฺพานตฺถปริหารปุพฺพงฺคมาย นิรวเสสหิตสุขวิธานตปฺปราย นิรติสยาย ปโยคสมฺปตฺติยา สเทวมนุสฺสาย ปชาย อจฺจนฺตุปการิตาย จ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ อุตฺตมํ คารวฏฺฐานนฺติฯ

ภควาติ วจนํ เสฏฺฐนฺติ เสฏฺฐวาจกํ วจนํ เสฏฺฐคุณสหจรณโต ‘‘เสฏฺฐ’’นฺติ วุตฺตํฯ อถ วา วุจฺจตีติ วจนํ, อตฺโถ, ตสฺมา โย ‘‘ภควา’’ติ วจเนน วจนีโย อตฺโถ, โส เสฏฺโฐติ อตฺโถฯ ภควาติ วจนมุตฺตมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ คารวยุตฺโตติ ครุภาวยุตฺโต ครุคุณโยคโตฯ ครุกรณํ วา สาติสยํ อรหตีติ คารวยุตฺโต, คารวารโหติ อตฺโถฯ ‘‘สิปฺปาทิสิกฺขาปกา ครู โหนฺติ, น จ คารวยุตฺตา, อยํ ปน ตาทิโส น โหติ, ตสฺมา ‘ครู’ติ วตฺวา ‘คารวยุตฺโต’ติ วุตฺต’’นฺติ เกจิฯ

คุณวิเสสเหตุกํ ‘‘ภควา’’ติ อิทํ ภควโต นามนฺติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต วิภชิตุกาโม นามํเยว ตาว อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุพฺพิธญฺหิ นาม’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาวตฺถิกนฺติ อวตฺถาย วิทิตํ ตํ ตํ อวตฺถํ อุปาทาย ปญฺญตฺตํ โวหริตํฯ ตถา ลิงฺคิกํ เตน เตน ลิงฺเคน โวหริตํฯ เนมิตฺติกนฺติ นิมิตฺตโต อาคตํฯ อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ ยทิจฺฉาย ปวตฺตํ, ยทิจฺฉาย อาคตํ ยทิจฺฉกํฯ อิทานิ อาวตฺถิกาทีนิ นามานิ สรูปโต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถ วจฺโฉ ทมฺโม พลิพทฺโท’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปฐเมน อาทิ-สทฺเทน พาโล ยุวา วุฑฺโฒติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติ, ทุติเยน มุณฺฑี ชฏีติ เอวมาทิํ, ตติเยน พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก ฌายีติ เอวมาทิํ, จตุตฺเถน อฆปทีปนํ ปาวจนนฺติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ เนมิตฺติกนฺติ วุตฺตมตฺถํ พฺยติเรกวเสน ปติฏฺฐาเปตุํ ‘‘น มหามายายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิโมกฺขนฺติกนฺติ อิมินา ปน อิทํ นามํ อริยาย ชาติยา ชาตกฺขเณเยว ชาตนฺติ ทสฺเสติฯ

ยทิ วิโมกฺขนฺติกํ, อถ กสฺมา อญฺเญหิ ขีณาสเวหิ อสาธารณนฺติ อาห ‘‘สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภา’’ติฯ พุทฺธานญฺหิ อรหตฺตผลํ นิปฺผชฺชมานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณาทีหิ สพฺเพหิ พุทฺธคุเณหิ สทฺธิํเยว นิปฺผชฺชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วิโมกฺขนฺติก’’นฺติฯ สจฺฉิกา ปญฺญตฺตีติ สพฺพธมฺมานํ สจฺฉิกิริยาย นิมิตฺตา ปญฺญตฺติฯ อถ วา สจฺฉิกา ปญฺญตฺตีติ ปจฺจกฺขสิทฺธา ปญฺญตฺติฯ ยํคุณนิมิตฺตา หิ สา, เต สตฺถุ ปจฺจกฺขภูตา, ตํคุณา วิย สาปิ สจฺฉิกตา เอว นาม โหติ, น ปเรสํ โวหารมตฺเตนาติ อธิปฺปาโยฯ

วทนฺตีติ มหาเถรสฺส ครุภาวโต พหุวจเนนาห, สงฺคีติกาเรหิ วา กตมนุวาทํ สนฺธายฯ อิสฺสริยาทิเภโท ภโค อสฺส อตฺถีติ ภคีฯ มคฺคผลาทิอริยธมฺมรตนํ อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทาทิคุณยุตฺตานิ ภชิ เสวิ สีเลนาติ ภชี, ภชนสีโลติ อตฺโถฯ ภาคีติ จีวรปิณฺฑปาตาทีนํ จตุนฺนํ ปจฺจยานญฺเจว อตฺถธมฺมวิมุตฺติรสสฺส จ อธิสีลาทีนญฺจ ภาคีติ อตฺโถฯ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ วิภตฺตวาฯ อกาสิ ภคฺคนฺติ ราคาทิปาปธมฺมํ ภคฺคํ อกาสีติ ภควาติ อตฺโถฯ ครุปิ โลเก ภควาติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ครู’’ติฯ ยสฺมา ครุ, ตสฺมาปิ ภควาติ วุตฺตํ โหติฯ เหตุอตฺโถ หิ อิติ-สทฺโทฯ โส จ ยตฺถ อิติ-สทฺโท นตฺถิ ภคีติอาทีสุ, ตตฺถ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ภาคฺยมสฺส อตฺถีติ ภาคฺยวาฯ พหูหิ ญาเยหีติ กายภาวนาทิเกหิ อเนเกหิ ภาวนากฺกเมหิฯ สุภาวิตตฺตโนติ สมฺมเทว ภาวิตสภาวสฺสฯ ปจฺจตฺเต เจตํ สามิวจนํ, เตน สุภาวิตตฺตาติ วุตฺตํ โหติ, สุภาวิตสภาโวติ อตฺโถฯ มหาคณฺฐิปเท ปน ‘‘สุภาวิตตฺตโน สุภาวิตกาโย’’ติ วุตฺตํฯ ภวานํ อนฺตํ นิพฺพานํ คโตติ ภวนฺตโคฯ

นิทฺเทเส วุตฺตนเยนาติ เอตฺถายํ นิทฺเทสนโย –

‘‘ภควาติ คารวาธิวจนเมตํฯ

อปิจ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺฐีติ ภควา, ภคฺคตณฺโหติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโญติ ภควา, ภชิ วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควาฯ ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควาฯ ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควาฯ ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควาฯ ภาคี วา ภควา อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควาฯ ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควาฯ ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควาฯ ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควาฯ ภควาติ เนตํ นามํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควา’’ติ (มหานิ. 84)ฯ

เอตฺถ จ ‘‘คารวาธิวจน’’นฺติอาทีนิ ยทิปิ คาถายํ อาคตปทานุกฺกเมน น นิทฺทิฏฺฐานิ, ยถารหํ ปน เตสํ สพฺเพสมฺปิ นิทฺเทสภาเวน เวทิตพฺพานิฯ ตตฺถ คารวาธิวจนนฺติ ครูนํ ครุภาววาจกํ วจนํฯ ภชีติ ภาคโส กเถสิฯ เตนาห ‘‘วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตน’’นฺติฯ มคฺคผลาทิ อริยธมฺโมเยว ธมฺมรตนํฯ ปุน ภชีติ อิมสฺส เสวีติ อตฺโถฯ ภาคีติ ภาคาภิเธยฺยวาฯ ปุน ภาคีติ เอตฺถ ภชนสีโลติ อตฺโถฯ อตฺถรสสฺสาติ อตฺถสนฺนิสฺสยสฺส รสสฺสฯ วิมุตฺตายตนสีเส หิ ฐตฺวา ธมฺมํ กเถนฺตสฺส สุณนฺตสฺส จ ตทตฺถํ อารพฺภ อุปฺปชฺชนกปีติโสมนสฺสํ อตฺถรโสฯ ธมฺมํ อารพฺภ ธมฺมรโสฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวท’’นฺติ (อ. นิ. 6.10)ฯ วิมุตฺติรสสฺสาติ วิมุตฺติภูตสฺส วิมุตฺติสนฺนิสฺสยสฺส วา รสสฺสฯ

สญฺญาภาวนานนฺติ อนิจฺจสญฺญาทีนํ ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ฯ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ฉ อสาธารณญาณานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถ ภควาติสทฺทสิทฺธิ นิรุตฺตินเยเนว เวทิตพฺพาฯ

ยทิปิ ‘‘ภาคฺยวา’’ติอาทีหิ ปเทหิ วุจฺจมาโน อตฺโถ ‘‘ภคี ภชี’’ติ (มหานิ. 84) นิทฺเทสคาถาย สงฺคหิโต เอว, ตถาปิ ปทสิทฺธิอตฺถวิภาคอตฺถโยชนาทิสหิโต สํวณฺณนานโย ตโต อญฺญากาโรติ วุตฺตํ ‘‘อยํ ปน อปโร นโย’’ติฯ วณฺณวิปริยาโยติ เอตนฺติ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน วณฺณวิกาโร วณฺณโลโป ธาตุอตฺเถน นิโยชนญฺจาติ อิมํ ติวิธํ ลกฺขณํ สงฺคณฺหาติฯ สทฺทนเยนาติ สทฺทลกฺขณนเยนฯ ปิโสทราทีนํ สทฺทานํ อากติคณภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปิโสทราทิปกฺเขปลกฺขณํ คเหตฺวา’’ติฯ ปกฺขิปนเมว ลกฺขณํฯ ตปฺปริยาปนฺนตากรณญฺหิ ปกฺขิปนํฯ ปารปฺปตฺตนฺติ ปรมุกฺกํสคตํ ปารมีภาวปฺปตฺตํฯ ภาคฺยนฺติ กุสลํฯ ตตฺถ มคฺคกุสลํ โลกุตฺตรสุขนิพฺพตฺตกํ, อิตรํ โลกิยสุขนิพฺพตฺตกํ, อิตรมฺปิ วา วิวฏฺฏุปนิสฺสยํ ปริยายโต โลกุตฺตรสุขนิพฺพตฺตกํ สิยาฯ

อิทานิ ภควาติ อิมสฺส อตฺถํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ โลภาทโย เอกกวเสน คหิตา, ตถา วิปรีตมนสิกาโร วิปลฺลาสภาวสามญฺเญน, อหิริกาทโย ทุกวเสนฯ ตตฺถ กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธ, โส นววิธอาฆาตวตฺถุสมฺภโวฯ ‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ ม’’นฺติอาทินา (ธ. ป. 3-4) ปุนปฺปุนํ กุชฺฌนวเสน จิตฺตปริโยนนฺธโน อุปนาโหฯ อุภยมฺปิ ปฏิโฆเยว, โส ปวตฺตินานตฺตโต ภินฺทิตฺวา วุตฺโตฯ สกิํ อุปฺปนฺโน โกโธ โกโธเยว, ตทุตฺตริ อุปนาโหฯ วุตฺตญฺเจตํ ‘‘ปุพฺพกาเล โกโธ, อปรกาเล อุปนาโห’’ติ (วิภ. 891)ฯ อคาริยสฺส (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.71) อนคาริยสฺส วา สุกตกรณวินาสโน มกฺโขฯ อคาริโยปิ หิ เกนจิ อนุกมฺปเกน ทลิทฺโท สมาโน อุจฺเจ ฐาเน ฐปิโต อปเรน สมเยน ‘‘กิํ ตยา มยฺหํ กต’’นฺติ ตสฺส สุกตกรณํ วินาเสติฯ

อนคาริโยปิ สามเณรกาลโต ปภุติ อาจริเยน วา อุปชฺฌาเยน วา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีหิ จ อนุคฺคเหตฺวา ธมฺมกถานยปฺปกรณโกสลฺลาทีนิ สิกฺขาปิโต อปเรน สมเยน ราชราชมหามตฺตาทีหิ สกฺกโต ครุกโต อาจริยุปชฺฌาเยสุ อจิตฺตีกโต จรมาโน ‘‘อยํ อมฺเหหิ ทหรกาเล เอวํ อนุคฺคหิโต สํวฑฺฒิโต จ, อถ จ ปนิทานิ นิสฺสิเนโห ชาโต’’ติ วุจฺจมาโน ‘‘กิํ มยฺหํ ตุมฺเหหิ กต’’นฺติ เตสํ สุกตกรณํ วินาเสติ, ตสฺเสโส ปุพฺพการิตาลกฺขณสฺส คุณสฺส วินาสโน อุทกปุญฺฉนิยา วิย สรีรานุคตํ อุทกํ นิปุญฺฉนฺโต มกฺโขฯ ตถา หิ โส ปเรสํ คุณานํ มกฺขนฏฺเฐน ‘‘มกฺโข’’ติ วุจฺจติฯ ปฬาสตีติ ปฬาโส, ปรสฺส คุเณ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน คุเณหิ สเม กโรตีติ อตฺโถฯ โส ปน พหุสฺสุเตปิ ปุคฺคเล อชฺโฌตฺถริตฺวา ‘‘อีทิสสฺส จ พหุสฺสุตสฺส อนิยตา คติ, ตว วา มม วา โก วิเสโส’’ติ, รตฺตญฺญู จิรปพฺพชิเต ปุคฺคเล อชฺโฌตฺถริตฺวา ‘‘ตฺวมฺปิ อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิโต, อหมฺปิ ปพฺพชิโต, ตฺวมฺปิ สีลมตฺเต ฐิโต, อหมฺปี’’ติอาทินา นเยน อุปฺปชฺชมาโน ยุคคฺคาโหฯ ยุคคฺคาหลกฺขโณ หิ ปฬาโสฯ

ปเรสํ สกฺการาทีนิ ขียมานา อุสูยมานา อิสฺสาฯ อตฺตโน สมฺปตฺติยา นิคูหนํ ปเรหิ สาธารณภาวํ อสหมานํ มจฺฉริยํฯ วญฺจนิกจริยภูตา มายา, สา สกโทสปฏิจฺฉาทนลกฺขณาฯ ตถา หิ สา อตฺตโน วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนโต จกฺขุโมหนมายา วิยาติ ‘‘มายา’’ติ วุจฺจติฯ อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ เกราฏิกภาเวน อุปฺปชฺชมานํ สาเฐยฺยํฯ อสนฺตคุณทีปนญฺหิ ‘‘เกราฏิย’’นฺติ วุจฺจติฯ เกราฏิโก หิ ปุคฺคโล อายนมจฺโฉ วิย โหติฯ อายนมจฺโฉ นาม สปฺปมุขมจฺฉวาลา เอกา มจฺฉชาติฯ โส กิร มจฺฉานํ นงฺคุฏฺฐํ ทสฺเสติ, สปฺปานํ สีสํ ‘‘ตุมฺหากํ สทิโส อห’’นฺติ ชานาเปตุํ, เอวเมว เกราฏิโก ปุคฺคโล ยํ ยํ สุตฺตนฺติกํ วา อาภิธมฺมิกํ วา อุปสงฺกมติ, ตํ ตํ เอวํ วทติ ‘‘อหํ ตุมฺหากํ อนฺเตวาสี, ตุมฺเห มยฺหํ อนุกมฺปกา, นาหํ ตุมฺเห มุญฺจามี’’ติฯ เอวเมเต ‘‘สคารโว อยํ อมฺเหสุ สปฺปติสฺโส’’ติ มญฺญิสฺสนฺติ, ตสฺเสวํ เกราฏิกภาเวน อุปฺปชฺชมานํ สาเฐยฺยํฯ

สพฺพโส มทฺทวาภาเวน วาตภริตภสฺตสทิสสฺส ถทฺธภาวสฺส อโนนมิตทณฺฑสทิสตาย ปคฺคหิตสิรอนิวาตวุตฺติกายสฺส จ การโก ถมฺโภฯ ตทุตฺตริกรโณ สารมฺโภฯ โส ทุวิเธน ลพฺภติ อกุสลวเสน เจว กุสลวเสน จฯ ตตฺถ อคาริยสฺส ปเรน กตํ อลงฺการาทิํ ทิสฺวา ตทฺทิคุณตทฺทิคุณกรเณน อุปฺปชฺชมาโน, อนคาริยสฺส จ ยตฺตกํ ยตฺตกํ ปโร ปริยาปุณาติ วา กเถติ วา, มานวเสน ตทฺทิคุณตทฺทิคุณกรเณน อุปฺปชฺชมาโน อกุสโลฯ เตน หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ตทฺทิคุณํ ตทฺทิคุณํ กโรติฯ อคาริโย สมาโน เอเกเนกสฺมิํ ฆรวตฺถุสฺมิํ สชฺชิเต อปโร ทฺเว วตฺถูนิ สชฺเชติ, อปโร จตฺตาโร, อปโร อฏฺฐ, อปโร โสฬสฯ อนคาริโย สมาโน เอเกเนกสฺมิํ นิกาเย คหิเต ‘‘นาหํ เอตสฺส เหฏฺฐา ภวิสฺสามี’’ติ อปโร ทฺเว คณฺหาติ, อปโร ตโย, อปโร จตฺตาโร, อปโร ปญฺจฯ สารมฺภวเสน หิ คณฺหิตุํ น วฏฺฏติฯ อกุสลปกฺโข เหส นิรยคามิมคฺโคฯ อคาริยสฺส ปน ปรํ เอกํ สลากภตฺตํ เทนฺตํ ทิสฺวา อตฺตโน ทฺเว วา ตีณิ วา ทาตุกามตาย อุปฺปชฺชมาโน, อนคาริยสฺส จ ปเรน เอกนิกาเย คหิเต มานํ อนิสฺสาย เกวลํ ตํ ทิสฺวา อตฺตโน อาลสิยํ อภิภุยฺย ทฺเว นิกาเย คเหตุกามตาย อุปฺปชฺชมาโน กุสโลฯ กุสลปกฺขวเสน หิ เอกสฺมิํ เอกํ สลากภตฺตํ เทนฺเต ทฺเว, ทฺเว เทนฺเต จตฺตาริ ทาตุํ วฏฺฏติฯ ภิกฺขุนาปิ ปเรน เอกสฺมิํ นิกาเย คหิเต ‘‘ทฺเว นิกาเย คเหตฺวา สชฺฌายนฺตสฺส เม ผาสุ โหตี’’ติ วิวฏฺฏปกฺเข ฐตฺวา ตทุตฺตริ คณฺหิตุํ วฏฺฏติ, อิธ ปน อกุสลปกฺขิโย ตทุตฺตริกรโณ ‘‘สารมฺโภ’’ติ วุตฺโตฯ

ชาติอาทีนิ นิสฺสาย เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา อุนฺนติวเสน ปคฺคณฺหนวเสน ปวตฺโต มาโนฯ อพฺภุนฺนติวเสน ปวตฺโต อติมาโนฯ ปุพฺเพ เกนจิ อตฺตานํ สทิสํ กตฺวา ปจฺฉา ตโต อธิกโต ทหโต อุปฺปชฺชมานโก อติมาโนติ เวทิตพฺโพฯ ชาติอาทิํ ปฏิจฺจ มชฺชนากาโร มโท, โสปิ อตฺถโต มาโน เอวฯ โส ปน ชาติมโท โคตฺตมโท อาโรคฺยมโท โยพฺพนมโท ชีวิตมโท ลาภมโท สกฺการมโท ครุการมโท ปุเรกฺขารมโท ปริวารมโท โภคมโท วณฺณมโท สุตมโท ปฏิภานมโท รตฺตญฺญุมโท ปิณฺฑปาติกมโท อนวญฺญตฺติมโท อิริยาปถมโท อิทฺธิมโท ยสมโท สีลมโท ฌานมโท สิปฺปมโท อาโรหมโท ปริณาหมโท สณฺฐานมโท ปาริปูริมโทติ อเนกวิโธฯ

ตตฺถ (วิภ. อฏฺฐ. 843-844) ชาติํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน มชฺชนาการปฺปวตฺโต มาโน ชาติมโท, โส ขตฺติยาทีนํ จตุนฺนมฺปิ วณฺณานํ อุปฺปชฺชติฯ ชาติสมฺปนฺโน หิ ขตฺติโย ‘‘มาทิโส อญฺโญ นตฺถิ, อวเสสา อนฺตรา อุฏฺฐาย ขตฺติยา ชาตา, อหํ ปน วํสาคตขตฺติโย’’ติ มานํ กโรติฯ พฺราหฺมณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ โคตฺตํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน มชฺชนาการปฺปวตฺโต มาโน โคตฺตมโท, โสปิ ขตฺติยาทีนํ จตุนฺนมฺปิ วณฺณานํ อุปฺปชฺชติฯ ขตฺติโยปิ หิ ‘‘อหํ โกณฺฑญฺญโคตฺโต, อหํ อาทิจฺจโคตฺโต’’ติ มานํ กโรติฯ พฺราหฺมโณปิ ‘‘อหํ กสฺสปโคตฺโต, อหํ ภารทฺวาชโคตฺโต’’ติ มานํ กโรติฯ เวสฺโสปิ สุทฺโทปิ อตฺตโน อตฺตโน กุลโคตฺตํ นิสฺสาย มานํ กโรติฯ อาโรคฺยมทาทีสุปิ ‘‘อหํ อโรโค, เสสา โรคพหุลา, กณฺฑุวนมตฺตมฺปิ มยฺหํ พฺยาธิ นาม นตฺถี’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน อาโรคฺยมโท นามฯ ‘‘อหํ ตรุโณ, อวเสสสตฺตานํ อตฺตภาโว ปปาเต ฐิตรุกฺขสทิโส, อหํ ปน ปฐมวเย ฐิโต’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน โยพฺพนมโทฯ ‘‘อหํ จิรํ ชีวิํ, จิรํ ชีวามิ, จิรํ ชีวิสฺสามิ, สุขํ ชีวิํ, สุขํ ชีวามิ, สุขํ ชีวิสฺสามี’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ชีวิตมโท นามฯ ‘‘อหํ ลาภี, อวเสสา สตฺตา อปฺปลาภา, มยฺหํ ปน ลาภสฺส ปมาณํ นตฺถี’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ลาภมโท นามฯ

‘‘อวเสสา สตฺตา ยํ วา ตํ วา ลภนฺติ, อหํ ปน สุกตํ ปณีตํ จีวราทิปจฺจยํ ลภามี’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน สกฺการมโท นามฯ ‘‘อวเสสภิกฺขูนํ ปาทปิฏฺฐิยํ อกฺกมิตฺวา คจฺฉนฺตา มนุสฺสา ‘อยํ สมโณ’ติปิ น วนฺทนฺติ, มํ ปน ทิสฺวา วนฺทนฺติ, ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุกํ กตฺวา อคฺคิกฺขนฺธํ วิย จ ทุราสทํ กตฺวา มญฺญนฺตี’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ครุการมโท นามฯ ‘‘อุปฺปนฺโน ปญฺโห มยฺหเมว มุเขน ฉิชฺชติ, ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตาปิ อาคจฺฉนฺตาปิ มเมว ปุรโต กตฺวา ปริวาเรตฺวา คจฺฉนฺตี’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ปุเรกฺขารมโท นามฯ อคาริยสฺส ตาว มหาปริวารสฺส ‘‘ปุริสสตมฺปิ ปุริสสหสฺสมฺปิ มํ ปริวาเรตี’’ติ, อนคาริยสฺส ‘‘สมณสตมฺปิ สมณสหสฺสมฺปิ มํ ปริวาเรติ, เสสา อปฺปปริวารา, อหํ มหาปริวาโร เจว สุจิปริวาโร จา’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ปริวารมโท นามฯ

‘‘อวเสสา สตฺตา อตฺตโน ปริโภคมตฺตกมฺปิ น ลภนฺติ, มยฺหํ ปน นิธานคตสฺเสว ธนสฺส ปมาณํ นตฺถี’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน โภคมโท นามฯ ‘‘อวเสสา สตฺตา ทุพฺพณฺณา ทุรูปา, อหํ อภิรูโป ปาสาทิโก’’ติปิ ‘‘อวเสสสตฺตา นิคฺคุณา ปตฺถฏอกิตฺติโน, มยฺหํ ปน กิตฺติสทฺโท เทวมนุสฺเสสุ ปากโฏ ‘อิติปิ เถโร พหุสฺสุโต, อิติปิ สีลวา, อิติปิ ธุตคุณยุตฺโต’’’ติ, เอวํ สรีรวณฺณํ คุณวณฺณญฺจ ปฏิจฺจ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน วณฺณมโท นามฯ

‘‘อวเสสา สตฺตา อปฺปสฺสุตา, อหํ ปน พหุสฺสุโต’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน สุตมโท นามฯ ‘‘อวเสสา สตฺตา อปฺปฏิภานา, มยฺหํ ปน ปฏิภานสฺส ปมาณํ นตฺถี’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ปฏิภานมโท นามฯ ‘‘อหํ รตฺตญฺญู อสุกํ พุทฺธวํสํ ราชวํสํ ชนปทวํสํ คามวํสํ รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทํ นกฺขตฺตมุหุตฺตโยคํ ชานามี’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน รตฺตญฺญุมโท นามฯ ‘‘อวเสสา ภิกฺขู อนฺตรา ปิณฺฑปาติกา ชาตา, อหํ ปน ชาติปิณฺฑปาติโก’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ปิณฺฑปาติกมโท นามฯ ‘‘อวเสสา สตฺตา อุญฺญาตา อวญฺญาตา, อหํ ปน อนวญฺญาโต’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน อนวญฺญตฺติมโท นามฯ ‘‘อวเสสานํ สตฺตานํ อิริยาปโถ อปาสาทิโก, มยฺหํ ปน ปาสาทิโก’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน อิริยาปถมโท นามฯ ‘‘อวเสสา สตฺตา ฉินฺนปกฺขกากสทิสา, อหํ ปน มหิทฺธิโก มหานุภาโว’’ติ วา ‘‘อหํ ยํ ยํ กมฺมํ กโรมิ, ตํ ตํ อิชฺฌตี’’ติ วา มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน อิทฺธิมโท นามฯ

ยสมโท ปน อคาริเกนปิ อนคาริเกนปิ ทีเปตพฺโพฯ อคาริโกปิ หิ เอกจฺโจ อฏฺฐารสสุ เสณีสุ เอกิสฺสา เชฏฺฐโก โหติ, ตสฺส ‘‘อวเสเส ปุริเส อหํ ปฏฺฐเปมิ, อหํ วิจาเรมี’’ติ, อนคาริโกปิ เอกจฺโจ กตฺถจิ เชฏฺฐโก โหติ, ตสฺส ‘‘อวเสสา ภิกฺขู มยฺหํ โอวาเท วตฺตนฺติ, อหํ เชฏฺฐโก’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ยสมโท นามฯ ‘‘อวเสสา สตฺตา ทุสฺสีลา, อหํ ปน สีลวา’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน สีลมโท นามฯ ‘‘อวเสสานํ สตฺตานํ กุกฺกุฏสฺส อุทกปานมตฺเตปิ กาเล จิตฺเตกคฺคตา นตฺถิ, อหํ ปน อุปจารปฺปนานํ ลาภี’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ฌานมโท นามฯ

‘‘อวเสสา สตฺตา นิสฺสิปฺปา, อหํ สิปฺปวา’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน สิปฺปมโท นามฯ ‘‘อวเสสา สตฺตา รสฺสา, อหํ ทีโฆ’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน อาโรหมโท นามฯ ‘‘อวเสสา สตฺตา รสฺสา วา โหนฺติ ทีฆา วา, อหํ นิคฺโรธปริมณฺฑโล’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ปริณาหมโท นามฯ ‘‘อวเสสานํ สตฺตานํ สรีรสณฺฐานํ วิรูปํ พีภจฺฉํ, มยฺหํ ปน มนาปํ ปาสาทิก’’นฺติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน สณฺฐานมโท นามฯ ‘‘อวเสสานํ สตฺตานํ สรีเร พหู โทสา, มยฺหํ ปน สรีเร เกสคฺคมตฺตมฺปิ วชฺชํ นตฺถี’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ปาริปูริมโท นามฯ เอวมยํ สพฺโพปิ ชาติอาทิํ นิสฺสาย มชฺชนาการวสปฺปวตฺโต มาโน อิธ ‘‘มโท’’ติ วุตฺโตฯ กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค ปมาโท, ปญฺจสุ กามคุเณสุ สติยา อนิคฺคณฺหิตฺวา จิตฺตสฺส โวสฺสชฺชนํ, สติวิรโหติ วุตฺตํ โหติฯ ตณฺหาวิชฺชา ปากฏาเยวฯ

โลภาทโย จ ปุน ติวิธากุสลมูลนฺติ ติกวเสน คหิตาฯ ทุจฺจริตาทีสุปิ ติวิธ-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ตตฺถ กายทุจฺจริตาทีนิ ติวิธทุจฺจริตานิฯ ตณฺหาสํกิเลสาทโย ติวิธสํกิเลสาฯ ราคมลาทโย มลีนภาวกรตฺตา ติวิธมลานิฯ ราคาทโย หิ จิตฺตํ มลีนํ กโรนฺติ, มลํ คาหาเปนฺติ, ตสฺมา ‘‘มลานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘ราโค วิสมํ, โทโส วิสมํ, โมโห วิสม’’นฺติ (วิภ. 924) เอวํ วุตฺตา ราคาทโย ‘‘กายวิสมํ วจีวิสมํ มโนวิสม’’นฺติ (วิภ. 924) เอวมาคตา กายทุจฺจริตาทโย จ ติวิธวิสมานิฯ ตานิ ปน ยสฺมา ราคาทีสุ เจว กายทุจฺจริตาทีสุ จ สตฺตา ปกฺขลนฺติ, ปกฺขลิตา จ สาสนโตปิ สุคติโตปิ ปตนฺติ, ตสฺมา ปกฺขลนปาตเหตุภาวโต ‘‘วิสมานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘กามสญฺญา พฺยาปาทสญฺญา วิหิํสาสญฺญา’’ติ (วิภ. 911) เอวมาคตา กามาทิปฏิสํยุตฺตา สญฺญา ติวิธสญฺญาฯ ตถา ‘‘กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหิํสาวิตกฺโก’’ติ เอวมาคตา ติวิธวิตกฺกาฯ ตณฺหาปปญฺโจ ทิฏฺฐิปปญฺโจ มานปปญฺโจติ อิเม ติวิธปปญฺจาฯ วฏฺฏสฺมิํ สตฺเต ปปญฺเจนฺตีติ ตณฺหาทโย ‘‘ปปญฺจา’’ติ วุจฺจนฺติฯ

จตุพฺพิธวิปริเยสาติอาทีสุ จตุพฺพิธ-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ตตฺถ อนิจฺจาทีนิ วตฺถูนิ นิจฺจนฺติอาทินา นเยน วิปรีตโต เอสนฺตีติ วิปริเยสาฯ

‘‘อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ สญฺญาวิปริเยโส จิตฺตวิปริเยโส ทิฏฺฐิวิปริเยโส , ทุกฺเข สุขนฺติ สญฺญาวิปริเยโส จิตฺตวิปริเยโส ทิฏฺฐิวิปริเยโส, อสุเภ สุภนฺติ สญฺญาวิปริเยโส จิตฺตวิปริเยโส ทิฏฺฐิวิปริเยโส , อนตฺตนิ อตฺตาติ สญฺญาวิปริเยโส จิตฺตวิปริเยโส ทิฏฺฐิวิปริเยโส’’ติ เอวมาคตา ทฺวาทส วิปลฺลาสา จตุนฺนํ อนิจฺจาทิวตฺถูนํ วเสน ‘‘จตุพฺพิธวิปริเยสา’’ติ วุตฺตาฯ เอตฺถ ปน จิตฺตกิจฺจสฺส ทุพฺพลฏฺฐาเน ทิฏฺฐิวิรหิตาย อกุสลสญฺญาย สกกิจฺจสฺส พลวกาเล สญฺญาวิปลฺลาโส เวทิตพฺโพ, ทิฏฺฐิวิรหิตสฺเสว อกุสลจิตฺตสฺส สกกิจฺจสฺส พลวกาเล จิตฺตวิปลฺลาโส, ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตจิตฺเต ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสฯ ตสฺมา สพฺพทุพฺพโล สญฺญาวิปลฺลาโส, ตโต พลวตโร จิตฺตวิปลฺลาโส, สพฺพพลวตโร ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสฯ อชาตพุทฺธิทารกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย สญฺญา อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานาการมตฺตคหณโตฯ คามิกปุริสสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย จิตฺตํ ลกฺขณปฺปฏิเวธสฺสปิ สมฺปาทนโตฯ กมฺมารสฺส มหาสณฺฑาเสน อโยคหณํ วิย ทิฏฺฐิ อภินิเวสปรามสนโตฯ ตตฺถ จตฺตาโร ทิฏฺฐิวิปลฺลาสา, อนิจฺจานตฺเตสุ นิจฺจนฺติอาทิวสปฺปวตฺตา จตฺตาโร สญฺญาจิตฺตวิปลฺลาสาติ อิเม อฏฺฐ วิปลฺลาสา โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติฯ อสุเภ สุภนฺติ สญฺญาจิตฺตวิปลฺลาสา สกทาคามิมคฺเคน ตนุกา โหนฺติ, อนาคามิมคฺเคน ปหียนฺติฯ ทุกฺเข สุขนฺติ สญฺญาจิตฺตวิปลฺลาสา อรหตฺตมคฺเคน ปหียนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘กามาสโว ภวาสโว ทิฏฺฐาสโว อวิชฺชาสโว’’ติ (จูฬนิ. ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 69) เอวมาคตา กามตณฺหาทโย จตฺตาโร อาสวนฺติ จกฺขุอาทิโต สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อาสวาฯ กิญฺจาปิ จกฺขุอาทิโต กุสลาทีนมฺปิ ปวตฺติ อตฺถิ, กามาสวาทโย เอว ปน วณโต ยูสํ วิย ปคฺฆรณกอสุจิภาเวน สนฺทนฺติ, ตสฺมา เต เอว ‘‘อาสวา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ หิ ปคฺฆรณกอสุจิมฺหิ นิรุฬฺโห อาสวสทฺโทติฯ อถ วา ธมฺมโต ยาว โคตฺรภุํ, โอกาสโต ยาว ภวคฺคํ สวนฺติ คจฺฉนฺติ อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตนฺตีติ อาสวา, เอเต ธมฺเม เอตญฺจ โอกาสํ อนฺโตกริตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ อวธิอตฺโถ หิ อา-กาโรฯ อวธิ จ มริยาทาภิวิธิเภทโต ทุวิโธฯ

ตตฺถ มริยาทํ กิริยํ พหิกตฺวา ปวตฺตติ ยถา ‘‘อาปาฏลิปุตฺตํ วุฏฺโฐ เทโว’’ติ, อภิวิธิ ปน กิริยํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺตติ ยถา ‘‘อาภวคฺคํ ภควโต ยโส ปวตฺตตี’’ติ, อภิวิธิอตฺโถ จายํ อา-กาโร อิธ คหิโต, ตสฺมา เต ธมฺเม ตญฺจ โอกาสํ อนฺโตกริตฺวา อารมฺมณกรณวเสน สวนฺตีติ ‘‘อาสวา’’ติ วุจฺจนฺติฯ จิรปาริวาสิยฏฺเฐน มทิราทโย อาสวา วิยาติปิ อาสวาฯ โลกสฺมิญฺหิ จิรปาริวาสิกา มทิราทโย ‘‘อาสวา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ยทิ จ จิรปาริวาสิยฏฺเฐน อาสวา, เอเตเยว ภวิตุมรหนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ปุริมา, ภิกฺขเว, โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย, อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสี’’ติอาทิ (อ. นิ. 10.61)ฯ อญฺเญสุ ปน ยถาวุตฺเต ธมฺเม โอกาสญฺจ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมาเนสุ มานาทีสุ จ วิชฺชมาเนสุ อตฺตตฺตนิยาทิคฺคาหวเสน อภิพฺยาปนํ มทนกรณวเสน อาสวสทิสตา จ เอเตสํเยว, น อญฺเญสนฺติ ทฺวีสุปิ อตฺถวิกปฺเปสุ เอเตสุเยว อาสวสทฺโท นิรุฬฺโหติ ทฏฺฐพฺโพฯ อายตํ วา สํสารทุกฺขํ สวนฺติ ปสวนฺตีติปิ อาสวาฯ น หิ ตํ กิญฺจิ สํสารทุกฺขํ อตฺถิ, ยํ อาสเวหิ วินา อุปฺปชฺเชยฺยฯ

‘‘อภิชฺฌา กายคนฺโถ พฺยาปาโท กายคนฺโถ สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ’’ติ (สํ. นิ. 5.175; มหานิ. 29, 147) เอวมาคตา อภิชฺฌาทโย จตฺตาโร ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมิํ คนฺเถนฺติ ฆเฏนฺตีติ คนฺถาฯ ‘‘กาโมโฆ ภโวโฆ ทิฏฺโฐโฆ อวิชฺโชโฆ’’ติ (สํ. นิ. 5.172; มหานิ. 14; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 21) เอวมาคตา จตฺตาโร กามตณฺหาทโย ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ วฏฺฏสฺมิํ โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆาฯ เตเยว ‘‘กามโยโค ภวโยโค ทิฏฺฐิโยโค อวิชฺชาโยโค’’ติ (สํ. นิ. 5.173; อ. นิ. 4.10) เอวมาคตา วฏฺฏสฺมิํ โยเชนฺตีติ โยคาฯ อริยา เอตาย น คจฺฉนฺตีติ อคติ, สา ฉนฺทาทิวเสน จตุพฺพิธาฯ ‘‘จีวรเหตุ วา ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, ปิณฺฑปาต, เสนาสน, อิติภวาภวเหตุ วา ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ (อ. นิ. 4.9) เอวมาคตา จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทาฯ ตตฺถ อิติภวาภวเหตูติ เอตฺถ อิตีติ นิทสฺสเน นิปาโต, ยถา จีวราทิเหตุ, เอวํ ภวาภวเหตุปีติ อตฺโถฯ ภวาภโวติ เจตฺถ ปณีตปณีตตรานิ เตลมธุผาณิตาทีนิ อธิปฺเปตานิฯ กามุปาทานาทีนิ จตฺตาริ อุปาทานานิฯ

ปญฺจ เจโตขิลาติอาทีสุ ‘‘พุทฺเธ กงฺขติ, ธมฺเม, สงฺเฆ, สิกฺขาย กงฺขติ, สพฺรหฺมจารีสุ กุปิโต โหติ อนตฺตมโน อาหตจิตฺโต ขิลชาโต’’ติ (ม. นิ. 1.185; ที. นิ. 3.319) เอวมาคตานิ ปญฺจ เจโตขิลานิ, เจโต ขิลยติ ถทฺธภาวํ อาปชฺชติ เอเตหีติ เจโตขิลานิฯ วินิพนฺธาทีสุปิ ปญฺจ-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ‘‘กาเม อวีตราโค โหติ, กาเย อวีตราโค, รูเป อวีตราโค, ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุญฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ, อญฺญตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรตี’’ติ (ม. นิ. 1.186; ที. นิ. 3.320) อาคตา ปญฺจ จิตฺตํ พนฺธิตฺวา มุฏฺฐิยํ กตฺวา วิย คณฺหนฺตีติ เจโตวินิพนฺธาฯ เอเต หิ ตณฺหาปฺปวตฺติภาวโต กุสลปฺปวตฺติยา อวสราปฺปทานวเสน จิตฺตํ พนฺธํ วิย สโมโรเธตฺวา คณฺหนฺติฯ สทฺทตฺถโต ปน เจโต วิรูปํ นิพนฺธียติ สํยมียติ เอเตหีติ เจโตวินิพนฺธาฯ กามจฺฉนฺทาทีนิ ปญฺจ กุสลธมฺเม นีวาเรนฺติ อาวรนฺตีติ นีวรณานิฯ รูปาภินนฺทนาทโย ปญฺจาภินนฺทนาฯ

ฉ วิวาทมูลาติอาทีสุ โกโธ มกฺโข อิสฺสา สาเฐยฺยํ ปาปิจฺฉตา สนฺทิฏฺฐิปรามาโสติ อิมานิ ฉ วิวาทมูลานิฯ ยสฺมา กุทฺโธ วา โกธวเสน…เป.… สนฺทิฏฺฐิปรามาสี วา สนฺทิฏฺฐิปรามสิตาย กลหํ วิคฺคหํ วิวาทํ อาปชฺชติ, ตสฺมา โกธาทโย ‘‘ฉ วิวาทมูลานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ รูปตณฺหาสทฺทตณฺหาทโย ฉ ตณฺหากายาฯ กามราคปฏิฆทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาภวราคมานาวิชฺชา สตฺตานุสยาฯ ถามคตฏฺเฐน อปฺปหีนฏฺเฐน จ อนุเสนฺตีติ อนุสยาฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิมิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวาจามิจฺฉากมฺมนฺตมิจฺฉาอาชีวมิจฺฉาวายามมิจฺฉาสติมิจฺฉาสมาธี อฏฺฐ มิจฺฉตฺตาฯ

‘‘ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, วินิจฺฉยํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค, ฉนฺทราคํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, อชฺโฌสานํ ปฏิจฺจ ปริคฺคโห, ปริคฺคหํ ปฏิจฺจ มจฺฉริยํ, มจฺฉริยํ ปฏิจฺจ อารกฺโข, อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทานสตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทตุวํตุวํเปสุญฺญมุสาวาทา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺตี’’ติ (ที. นิ. 2.103; 3.359) เอวมาคตา ปริเยสนาทโย นว ตณฺหามูลกาฯ ตตฺถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.103) ตณฺหํ ปฏิจฺจาติ ตณฺหํ นิสฺสายฯ ปริเยสนาติ รูปาทิอารมฺมณปริเยสนาฯ

สา หิ ตณฺหาย สติ โหติฯ ลาโภติ รูปาทิอารมฺมณปฏิลาโภฯ โส หิ ปริเยสนาย สติ โหติฯ วินิจฺฉโยติ อิธ วิตกฺโก อธิปฺเปโตฯ ลาภํ ลภิตฺวา หิ อิฏฺฐานิฏฺฐํ สุนฺทราสุนฺทรญฺจ วิตกฺเกเนว วินิจฺฉินติ ‘‘เอตฺตกํ เม รูปารมฺมณตฺถาย ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ สทฺทาทิอารมฺมณตฺถาย, เอตฺตกํ มยฺหํ ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ ปรสฺส, เอตฺตกํ ปริภุญฺชิสฺสามิ, เอตฺตกํ นิทหิสฺสามี’’ติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย’’ติฯ ฉนฺทราโคติ เอวํ อกุสลวิตกฺเกน วิตกฺกิเต วตฺถุสฺมิํ ทุพฺพลราโค จ พลวราโค จ อุปฺปชฺชติฯ ฉนฺโทติ หิ อิธ ทุพฺพลราคสฺสาธิวจนํฯ อชฺโฌสานนฺติ อหํ มมนฺติ พลวสนฺนิฏฺฐานํฯ ปริคฺคโหติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน ปริคฺคหกรณํฯ มจฺฉริยนฺติ ปเรหิ สาธารณภาวสฺส อสหนตาฯ เตเนวสฺส โปราณา เอวํ วจนตฺถํ วทนฺติ ‘‘อิทํ อจฺฉริยํ มยฺหเมว โหตุ, มา อญฺญสฺส อจฺฉริยํ โหตูติ ปวตฺตตฺตา มจฺฉริยนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ อารกฺโขติ ทฺวารปิทหนมญฺชุสโคปนาทิวเสน สุฏฺฐุ รกฺขณํฯ อธิกโรตีติ อธิกรณํ, การณสฺเสตํ นามํฯ อารกฺขาธิกรณนฺติ ภาวนปุํสกํ, อารกฺขเหตูติ อตฺโถฯ ทณฺฑาทานาทีสุ ปรนิเสธนตฺถํ ทณฺฑสฺส อาทานํ ทณฺฑาทานํฯ เอกโตธาราทิโน สตฺถสฺส อาทานํ สตฺถาทานํฯ กลโหติ กายกลโหปิ วาจากลโหปิฯ ปุริโม ปุริโม วิโรโธ วิคฺคโหฯ ปจฺฉิโม ปจฺฉิโม วิวาโทฯ ตุวํ ตุวนฺติ อคารววจนํ, ตฺวํ ตฺวนฺติ อตฺโถฯ

ปาณาติปาตอทินฺนาทานกาเมสุมิจฺฉาจารมุสาวาทปิสุณวาจาผรุสวาจาสมฺผปฺปลาปอภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺฐี ทส อกุสลกมฺมปถาฯ จตฺตาโร สสฺสตวาทา จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสตวาทา จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา โสฬส สญฺญีวาทา อฏฺฐ อสญฺญีวาทา อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา สตฺต อุจฺเฉทวาทา ปญฺจ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ เอตานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิฯ รูปตณฺหาทิฉตณฺหาเยว ปจฺเจกํ กามตณฺหาภวตณฺหาวิภวตณฺหาวเสน อฏฺฐารส โหนฺติฯ

ตถา หิ รูปารมฺมณา ตณฺหา, รูเป วา ตณฺหาติ รูปตณฺหา, สา กามราคภาเวน รูปํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา กามตณฺหา, สสฺสตทิฏฺฐิสหคตราคภาเวน ‘‘รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสต’’นฺติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา ภวตณฺหา, อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตราคภาเวน ‘‘รูปํ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ เปจฺจ น ภวตี’’ติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา วิภวตณฺหาติ เอวํ ติวิธา โหติฯ ยถา จ รูปตณฺหา, เอวํ สทฺทตณฺหาทโยปีติ เอตานิ อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ, ตานิ อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺฐารส, พหิทฺธารูปาทีสุ อฏฺฐารสาติ ฉตฺติํส, อิติ อตีตานิ ฉตฺติํส, อนาคตานิ ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺติํสาติ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ, อฏฺฐุตฺตรสตตณฺหาวิจริตานีติ อตฺโถฯ ปเภท-สทฺโท ปจฺเจกํ สมฺพนฺธิตพฺโพฯ ตตฺถายํ โยชนา ‘‘โลภปฺปเภโท โทสปฺปเภโท ยาว อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตปฺปเภโท’’ติฯ สพฺพทรถปริฬาหกิเลสสตสหสฺสานีติ สพฺพานิ สตฺตานํ ทรถปริฬาหกรานิ กิเลสานํ อเนกานิ สตสหสฺสานิฯ อารมฺมณาทิวิภาคโต หิ ปวตฺติอาการวิภาคโต จ อนนฺตปฺปเภทา กิเลสาฯ

สงฺเขปโต วาติอาทีสุ สมฺปติ อายติญฺจ สตฺตานํ อนตฺถาวหตฺตา มารณฏฺเฐน วิพาธนฏฺเฐน กิเลสาว มาโรติ กิเลสมาโรฯ วธกฏฺเฐน ขนฺธาว มาโรติ ขนฺธมาโรฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘วธกํ รูปํ, วธกํ รูปนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตี’’ติอาทิฯ ชาติชราทิมหาพฺยสนนิพฺพตฺตเนน อภิสงฺขาโรว มาโร อภิสงฺขารมาโรฯ สํกิเลสนิมิตฺตํ หุตฺวา คุณมารณฏฺเฐน เทวปุตฺโตว มาโรติ เทวปุตฺตมาโรฯ สตฺตานํ ชีวิตสฺส ชีวิตปริกฺขารานญฺจ ชานิกรเณน มหาพาธรูปตฺตา มจฺจุ เอว มาโรติ มจฺจุมาโรฯ ตตฺถ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน สพฺพโส อปฺปวตฺติกรเณน กิเลสมารํ, สมุทยปฺปหานปริญฺญาวเสน ขนฺธมารํ, สหายเวกลฺลกรณวเสน สพฺพโส อปฺปวตฺติกรเณน อภิสงฺขารมารํ, พลวิธมนวิสยาติกฺกมนวเสน เทวปุตฺตมจฺจุมารญฺจ อภญฺชิ, ภคฺเค อกาสีติ อตฺโถฯ ปริสฺสยานนฺติ อุปทฺทวานํฯ

สตปุญฺญชลกฺขณธรสฺสาติ อเนก สต ปุญฺญ นิพฺพตฺตมหา ปุริสลกฺขณธรสฺสฯ เอตฺถ หิ ‘‘เกวลํ สตมตฺเตน ปุญฺญกมฺเมน เอเกกลกฺขณํ นิพฺพตฺต’’นฺติ อิมมตฺถํ น โรจยิํสุ อฏฺฐกถาจริยา ‘‘เอวํ สนฺเต โย โกจิ พุทฺโธ ภเวยฺยา’’ติ, อนนฺตาสุ ปน โลกธาตูสุ ยตฺตกา สตฺตา, เตหิ สพฺเพหิ ปจฺเจกํ สตกฺขตฺตุํ กตานิ ทานาทีนิ ปุญฺญกมฺมานิ ยตฺตกานิ, ตโต เอเกกํ ปุญฺญกมฺมํ มหาสตฺเตน สตคุณํ กตํ สตนฺติ อธิปฺเปตนฺติ อิมมตฺถํ โรจยิํสุฯ

ตสฺมา อิธ สต-สทฺโท พหุภาวปริยาโย, น สงฺขฺยาวิเสสวจโนติ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘สตคฺฆํ สตํ เทวมนุสฺสา’’ติอาทีสุ วิยฯ รูปกายสมฺปตฺติ ทีปิตา โหติ อิตราสํ ผลสมฺปทานํ มูลภาวโต อธิฏฺฐานภาวโต จฯ ทีปิตา โหตีติ อิทํ ธมฺมกายสมฺปตฺตีติอาทีสุปิ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ ปหานสมฺปทาปุพฺพกตฺตา ญาณสมฺปทาทีนํ ธมฺมกายสมฺปตฺติ ทีปิตา โหตีติ เวทิตพฺพํฯ โลกิยสริกฺขกานํ พหุมตภาโวติ เอตฺถ ภาคฺยวนฺตตาย โลกิยานํ พหุมตภาโว, ภคฺคโทสตาย สริกฺขกานํ พหุมตภาโวติ โยเชตพฺพํฯ เอวํ อิโต ปเรสุปิ ยถากฺกมํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

ปุญฺญวนฺตํ คหฏฺฐา ขตฺติยาทโย อภิคจฺฉนฺติ, ปหีนโทสํ โทสวินยาย ธมฺมํ เทเสตีติ ปพฺพชิตา ตาปสปริพฺพาชกาทโย อภิคจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘คหฏฺฐปพฺพชิเตหิ อภิคมนียตา’’ติฯ อภิคตานญฺจ เตสํ กายจิตฺตทุกฺขาปนยเน ปฏิพลภาโว อามิสทานธมฺมทาเนหิ อุปการสพฺภาวโต รูปกายํ ตสฺส ปสาทจกฺขุนา, ธมฺมกายํ ปญฺญาจกฺขุนา ทิสฺวา ทุกฺขทฺวยสฺส ปฏิปฺปสฺสมฺภนโตติ เวทิตพฺโพฯ ภาคฺยวนฺตตาย อุปคตานํ อามิสทานํ เทติ, ภคฺคโทสตาย ธมฺมทานํ เทตีติ อาห ‘‘อามิสทานธมฺมทาเนหิ อุปการิตา’’ติฯ โลกิยโลกุตฺตรสุเขหิ จ สํโยชนสมตฺถตา ทีปิตา โหตีติ ‘‘ปุพฺเพ อามิสทานธมฺมทาเนหิ มยา อยํ โลกคฺคภาโว อธิคโต, ตสฺมา ตุมฺเหหิปิ เอวเมว ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ เอวํ สมฺมาปฏิปตฺติยํ นิโยชเนน อภิคตานํ โลกิยโลกุตฺตรสุเขหิ สํโยชนสมตฺถตา จ ทีปิตา โหติฯ

สกจิตฺเต อิสฺสริยํ นาม อตฺตโน จิตฺตสฺส วสีภาวาปาทนํเยว, ปฏิกูลาทีสุ อปฺปฏิกูลสญฺญิตาทิวิหารสิทฺธิ, อธิฏฺฐานิทฺธิอาทิโก อิทฺธิวิโธปิ จิตฺติสฺสริยเมว จิตฺตภาวนาย วสีภาวปฺปตฺติยา อิชฺฌนโตฯ อณิมาลฆิมาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน มหิมา ปตฺติ ปากมฺมํ อีสิตา วสิตา ยตฺถกามาวสายิตาติ อิเม ฉปิ สงฺคหิตาฯ ตตฺถ กายสฺส อณุภาวกรณํ อณิมาฯ อากาเส ปทสา คมนาทีนํ อรหภาเวน ลหุภาโว ลฆิมาฯ มหตฺตํ มหิมา กายสฺส มหนฺตตาปาทนํฯ อิฏฺฐเทสสฺส ปาปุณนํ ปตฺติฯ อธิฏฺฐานาทิวเสน อิจฺฉิตนิปฺผาทนํ ปากมฺมํฯ สยํวสิตา อิสฺสรภาโว อีสิตาฯ อิทฺธิวิเธ วสีภาโว วสิตาฯ

อากาเสน วา คจฺฉโต อญฺญํ วา กิญฺจิ กโรโต ยตฺถ กตฺถจิ โวสานปฺปตฺติ ยตฺถกามาวสายิตา ฯ ‘‘กุมารกรูปาทิทสฺสน’’นฺติปิ วทนฺติฯ เอวมิทํ อฏฺฐวิธํ โลกิยสมฺมตํ อิสฺสริยํฯ ตํ ปน ภควโต อิทฺธิวิธนฺโตคธํ อนญฺญสาธารณญฺจาติ อาห ‘‘สพฺพการปริปูรํ อตฺถี’’ติฯ ตถา โลกุตฺตโร ธมฺโม อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ ยสาทีสุปิ อตฺถิ-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ

เกสญฺจิ ยโส ปเทสวุตฺติ อยถาภูตคุณสนฺนิสฺสยตฺตา อปริสุทฺโธ จ โหติ, น เอวํ ตถาคตสฺสาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกตฺตยพฺยาปโก’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิธ อธิคตสตฺถุคุณานํ อารุปฺเป อุปฺปนฺนานํ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา ภควโต ยโส ปากโฏ โหตีติ อาห ‘‘โลกตฺตยพฺยาปโก’’ติฯ ยถาภุจฺจคุณาธิคโตติ ยถาภูตคุเณหิ อธิคโตฯ อติวิย ปริสุทฺโธติ ยถาภูตคุณาธิคตตฺตา เอว อจฺจนฺตปริสุทฺโธฯ สพฺพาการปริปูราติ อนวเสสลกฺขณานุพฺยญฺชนาทิสมฺปตฺติยา สพฺพากาเรหิ ปริปุณฺณาฯ สพฺพงฺคปจฺจงฺคสิรีติ สพฺเพสํ องฺคปจฺจงฺคานํ โสภาฯ ยํ ยํ เอเตน อิจฺฉิตํ ปตฺถิตนฺติ ‘‘ติณฺโณ ตาเรยฺย’’นฺติอาทินา ยํ ยํ เอเตน โลกนาเถน มโนวจีปณิธานวเสน อิจฺฉิตํ กายปณิธานวเสน ปตฺถิตํฯ ตเถวาติ ปณิธานานุรูปเมวฯ สมฺมาวายามสงฺขาโต ปยตฺโตติ วีริยปารมิภาวปฺปตฺโต อริยมคฺคปริยาปนฺโน จ สมฺมาวายามสงฺขาโต อุสฺสาโหฯ

กุสลาทีหิ เภเทหีติ สพฺพตฺติกทุกปทสงฺคหิเตหิ กุสลาทิปฺปเภเทหิฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน น เกวลํ วิภงฺคปาฬิยํ อาคตา สติปฏฺฐานาทโยว สงฺคหิตา, อถ โข สงฺคหาทโย สมยวิมุตฺตาทโย ฐปนาทโย ติกปฏฺฐานาทโย จ สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพํฯ ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺเฐน วา ทุกฺขมริยสจฺจนฺติอาทีสุ ปีฬนฏฺโฐ ตํสมงฺคิโน สตฺตสฺส หิํสนํ อวิปฺผาริกตากรณํฯ สงฺขตฏฺโฐ สเมจฺจ สงฺคมฺม สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตภาโวฯ สนฺตาปฏฺโฐ ทุกฺขทุกฺขตาทีหิ สนฺตาปนํ ปริทหนํฯ วิปริณามฏฺโฐ ชราย มรเณน จาติ ทฺวิธา วิปริณาเมตพฺพตาฯ สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตนวเสน สมฺปิณฺฑนํฯ นิทานฏฺโฐ ‘‘อิทํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ นิทสฺเสนฺตสฺส วิย สมุฏฺฐาปนํฯ สํโยคฏฺโฐ สํสารทุกฺเขน สํโยชนํฯ ปลิโพธฏฺโฐ มคฺคาธิคมสฺส นิวารณํฯ

นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ สพฺพูปธีนํ ปฏินิสฺสคฺคสภาวตฺตา ตโต วินิสฺสฏตา, ตํนิสฺสรณนิมิตฺตตา วาฯ วิเวกฏฺโฐ สพฺพสงฺขารวิสํยุตฺตตาฯ อสงฺขตฏฺโฐ เกนจิปิ ปจฺจเยน อนภิสงฺขตตาฯ อมตฏฺโฐ นิจฺจสภาวตฺตา มรณาภาโว, สตฺตานํ มรณาภาวเหตุตา วาฯ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ วฏฺฏทุกฺขโต นิกฺกมนฏฺโฐฯ เหตุอตฺโถ นิพฺพานสฺส สมฺปาปกภาโวฯ ทสฺสนฏฺโฐ อจฺจนฺตสุขุมสฺส นิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณํฯ อาธิปเตยฺยฏฺโฐ จตุสจฺจทสฺสเน สมฺปยุตฺตานํ อาธิปจฺจกรณํ, อารมฺมณาธิปติภาโว วา วิเสสโต มคฺคาธิปติวจนโต ฯ สติปิ หิ ฌานาทีนํ อารมฺมณาธิปติภาเว ‘‘ฌานาธิปติโน ธมฺมา’’ติ เอวมาทิํ อวตฺวา ‘‘มคฺคาธิปติโน ธมฺมา’’อิจฺเจว วุตฺตํ, ตสฺมา วิญฺญายติ ‘‘อตฺถิ มคฺคสฺส อารมฺมณาธิปติภาเว วิเสโส’’ติฯ เอเตเยว จ ปีฬนาทโย โสฬสาการาติ วุจฺจนฺติฯ

ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรติอาทีสุ กสิณาทิอารมฺมณานิ รูปาวจรชฺฌานานิ ทิพฺพวิหาโรฯ เมตฺตาทิชฺฌานานิ พฺรหฺมวิหาโรฯ ผลสมาปตฺติ อริยวิหาโรฯ กาเมหิ วิเวกฏฺฐกายตาวเสน เอกีภาโว กายวิเวโกฯ ปฐมชฺฌานาทินา นีวรณาทีหิ วิวิตฺตจิตฺตตา จิตฺตวิเวโกฯ อุปธิวิเวโก นิพฺพานํฯ อุปธีติ เจตฺถ จตฺตาโร อุปธี กามุปธิ ขนฺธุปธิ กิเลสุปธิ อภิสงฺขารุปธีติฯ กามาปิ หิ ‘‘ยํ ปญฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ กามานํ อสฺสาโท’’ติ (ม. นิ. 1.166) เอวํ วุตฺตสฺส สุขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต อุปธียติ เอตฺถ สุขนฺติ อิมินา วจนตฺเถน ‘‘อุปธี’’ติ วุจฺจนฺติ, ขนฺธาปิ ขนฺธมูลกสฺส ทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต, กิเลสาปิ อปายทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต, อภิสงฺขาราปิ ภวทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต วุตฺตนเยน ‘‘อุปธี’’ติ วุจฺจนฺติฯ อิเมหิ ปน จตูหิ อุปธีหิ วิวิตฺตตาย นิพฺพานํ ‘‘อุปธิวิเวโก’’ติ วุจฺจติฯ

สุญฺญตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อริยมคฺโค สุญฺญตวิโมกฺโขฯ โส หิ สุญฺญตาย ธาตุยา อุปฺปนฺนตฺตา สุญฺญโต, กิเลเสหิ จ วิมุตฺตตฺตา วิโมกฺโขฯ เอเตเนว นเยน อปฺปณิหิตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺโขฯ อนิมิตฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺโขฯ อถ วา สุญฺญตานุปสฺสนาสงฺขาตาย อนตฺตานุปสฺสนาย วเสน ปฏิลทฺโธ อริยมคฺโค อาคมนวเสน ‘‘สุญฺญตวิโมกฺโข’’ติ วุจฺจติฯ

ตถา อปฺปณิหิตานุปสฺสนาสงฺขาตาย ทุกฺขานุปสฺสนาย วเสน ปฏิลทฺโธ อปฺปณิหิตวิโมกฺโขฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาสงฺขาตาย อนิจฺจานุปสฺสนาย วเสน ปฏิลทฺโธ ‘‘อนิมิตฺตวิโมกฺโข’’ติ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล อนิมิตฺตวิโมกฺขํ ปฏิลภติ, ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล อปฺปณิหิตวิโมกฺขํ ปฏิลภติ, อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล สุญฺญตวิโมกฺขํ ปฏิลภตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.223)ฯ

อญฺเญติ โลกิยอภิญฺญาทิเกฯ

กิเลสาภิสงฺขารวเสน ภเวสุ ปริพฺภมนํ, ตญฺจ ตณฺหาปธานนฺติ อาห ‘‘ตณฺหาสงฺขาตํ คมน’’นฺติฯ วนฺตนฺติ อริยมคฺคมุเขน อุคฺคิริตํ ปุน อปจฺจาคมนวเสน ฉฑฺฑิตํฯ ภควาติ วุจฺจติ นิรุตฺตินเยนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา โลเก’’ติอาทิฯ ยถา โลเก นิรุตฺตินเยน เอเกกปทโต เอเกกมกฺขรํ คเหตฺวา ‘‘เมขลา’’ติ วุตฺตํ, เอวมิธาปีติ อตฺโถฯ เมหนสฺสาติ คุยฺหปฺปเทสสฺสฯ ขสฺสาติ โอกาสสฺสฯ

อปโร นโย (อิติวุ. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา) – ภาควาติ ภควาฯ ภตวาติ ภควาฯ ภาเค วนีติ ภควาฯ ภเค วนีติ ภควาฯ ภตฺตวาติ ภควาฯ ภเค วมีติ ภควาฯ ภาเค วมีติ ภควาฯ

ภาควา ภตวา ภาเค, ภเค จ วนิ ภตฺตวา;

ภเค วมิ ตถา ภาเค, วมีติ ภควา ชิโนฯ

ตตฺถ กถํ ภาควาติ ภควา? เย เต สีลาทโย ธมฺมกฺขนฺธา คุณโกฏฺฐาสา, เต อนญฺญสาธารณา นิรติสยา ตถาคตสฺส อตฺถิ อุปลพฺภนฺติฯ

ตถา หิสฺส สีลํ สมาธิ ปญฺญา วิมุตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ, หิรี โอตฺตปฺปํ, สทฺธา วีริยํ, สติ สมฺปชญฺญํ, สีลวิสุทฺธิ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ, สมโถ วิปสฺสนา, ตีณิ กุสลมูลานิ, ตีณิ สุจริตานิ, ตโย สมฺมาวิตกฺกา, ติสฺโส อนวชฺชสญฺญา, ติสฺโส ธาตุโย, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, จตฺตาโร อริยมคฺคา, จตฺตาริ อริยผลานิ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณานิ, จตฺตาโร อริยวํสา, จตฺตาริ เวสารชฺชญาณานิ, ปญฺจ ปธานิยงฺคานิ, ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ, ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธิ, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, ปญฺจ นิสฺสารณียา ธาตุโย, ปญฺจ วิมุตฺตายตนญาณานิ, ปญฺจ วิมุตฺติปริปาจนียา สญฺญา, ฉ อนุสฺสติฏฺฐานานิ, ฉ คารวา, ฉ นิสฺสารณียา ธาตุโย, ฉ สตตวิหารา, ฉ อนุตฺตริยานิ, ฉนิพฺเพธภาคิยา สญฺญา, ฉ อภิญฺญา, ฉ อสาธารณญาณานิ, สตฺต อปริหานียา ธมฺมา, สตฺต อริยธนานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคานิ, สตฺต สปฺปุริสธมฺมา, สตฺต นิชฺชรวตฺถูนิ, สตฺต สญฺญา, สตฺตทกฺขิเณยฺยปุคฺคลเทสนา, สตฺตขีณาสวพลเทสนา, อฏฺฐปญฺญาปฏิลาภเหตุเทสนา, อฏฺฐ สมฺมตฺตานิ, อฏฺฐโลกธมฺมาติกฺกโม, อฏฺฐ อารมฺภวตฺถูนิ, อฏฺฐอกฺขณเทสนา, อฏฺฐ มหาปุริสวิตกฺกา, อฏฺฐอภิภายตนเทสนา, อฏฺฐ วิโมกฺขา, นว โยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา, นว ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานิ, นวสตฺตาวาสเทสนา, นว อาฆาตปฺปฏิวินยา, นว สญฺญา, นว นานตฺตา, นว อนุปุพฺพวิหารา, ทส นาถกรณา ธมฺมา, ทส กสิณายตนานิ, ทส กุสลกมฺมปถา, ทส สมฺมตฺตานิ, ทส อริยวาสา, ทส อเสกฺขธมฺมา, ทส ตถาคตพลานิ, เอกาทส เมตฺตานิสํสา, ทฺวาทส ธมฺมจกฺกาการา, เตรส ธุตคุณา, จุทฺทส พุทฺธญาณานิ, ปญฺจทส วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา, โสฬสวิธา อานาปานสฺสติ, โสฬส อปรนฺตปนียา ธมฺมา, อฏฺฐารส พุทฺธธมฺมา, เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณญาณานิ, จตุจตฺตาลีส ญาณวตฺถูนิ, ปญฺญาส อุทยพฺพยญาณานิ, ปโรปณฺณาส กุสลธมฺมา, สตฺตสตฺตติ ญาณวตฺถูนิ, จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติสญฺจาริมหาวชิรญาณํ, อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐานปวิจยปจฺจเวกฺขณเทสนาญาณานิ, ตถา อนนฺตาสุ โลกธาตูสุ อนนฺตานํ สตฺตานํ อาสยาทิวิภาวนญาณานิ จาติ เอวมาทโย อนนฺตาปริมาณเภทา อนญฺญสาธารณา นิรติสยา คุณภาคา คุณโกฏฺฐาสา สํวิชฺชนฺติ อุปลพฺภนฺติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตวิภาคา คุณภาคา อสฺส อตฺถีติ ภาควาติ วตฺตพฺเพ อาการสฺส รสฺสตฺตํ กตฺวา ‘‘ภควา’’ติ วุตฺโตฯ เอวํ ตาว ภาควาติ ภควาฯ

ยสฺมา สีลาทโย สพฺเพ, คุณภาคา อเสสโต;

วิชฺชนฺติ สุคเต ตสฺมา, ภควาติ ปวุจฺจติฯ

กถํ ภตวาติ ภควา? เย เต สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺเนหิ มนุสฺสตฺตาทิเก อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา สมฺมาสมฺโพธิยา กตมหาภินีหาเรหิ มหาโพธิสตฺเตหิ ปริปูเรตพฺพา ทานปารมี สีลเนกฺขมฺมปญฺญาวีริยขนฺติสจฺจอธิฏฺฐานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมีติ ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมติํส ปารมิโย, ทานาทีนิ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ, จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิ, อตฺตปริจฺจาโค นยนธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาโคติ ปญฺจ มหาปริจฺจาคา, ปุพฺพโยโค, ปุพฺพจริยา, ธมฺมกฺขานํ, ญาตตฺถจริยา, โลกตฺถจริยา, พุทฺธตฺถจริยาติ เอวมาทโย สงฺเขปโต วา ปุญฺญสมฺภารญาณสมฺภารา พุทฺธกรา ธมฺมา, เต มหาภินีหารโต ปฏฺฐาย กปฺปานํ สตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ยถา หานภาคิยา สํกิเลสภาคิยา ฐิติภาคิยา วา น โหนฺติ, อถ โข อุตฺตรุตฺตริ วิเสสภาคิยาว โหนฺติ, เอวํ สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ อนวเสสโต ภตา สมฺภตา อสฺส อตฺถีติ ภตวาติ ภควา นิรุตฺตินเยน ต-การสฺส ค-การํ กตฺวาฯ อถ วา ภตวาติ เตเยว ยถาวุตฺเต พุทฺธกเร ธมฺเม วุตฺตนเยน ภริ สมฺภริ, ปริปูเรสีติ อตฺโถฯ เอวมฺปิ ภตวาติ ภควาฯ

ยสฺมา สมฺโพธิยา สพฺเพ, ทานปารมิอาทิเก;

สมฺภาเร ภตวา นาโถ, ตสฺมาปิ ภควา มโตฯ

กถํ ภาเค วนีติ ภควา? เย เต จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา เทวสิกํ วฬญฺชนกสมาปตฺติภาคา, เต อนวเสสโต โลกหิตตฺถํ อตฺตโน จ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ นิจฺจกปฺปํ วนิ ภชิ เสวิ พหุลมกาสีติ ภาเค วนีติ ภควาฯ อถ วา อภิญฺเญยฺยธมฺเมสุ กุสลาทีสุ ขนฺธาทีสุ จ เย เต ปริญฺเญยฺยาทิวเสน สงฺเขปโต วา จตุพฺพิธา อภิสมยภาคา, วิตฺถารโต ปน ‘‘จกฺขุ ปริญฺเญยฺยํ, โสตํ ปริญฺเญยฺยํ…เป.… ชรามรณํ ปริญฺเญยฺย’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.21) อเนเก ปริญฺเญยฺยภาคา, ‘‘จกฺขุสฺส สมุทโย ปหาตพฺโพ…เป.… ชรามรณสฺส สมุทโย ปหาตพฺโพ’’ติอาทินา นเยน ปหาตพฺพภาคา, ‘‘จกฺขุสฺส นิโรโธ…เป.… ชรามรณสฺส นิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพ’’ติอาทินา สจฺฉิกาตพฺพภาคา, ‘‘จกฺขุสฺส นิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติอาทินา ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทินา จ อเนกเภทา ภาเวตพฺพภาคา จ ธมฺมา วุตฺตา, เต สพฺเพ วนิ ภชิ ยถารหํ โคจรภาวนาเสวนานํ วเสน เสวิฯ เอวมฺปิ ภาเค วนีติ ภควาฯ

อถ วา เย อิเม สีลาทโย ธมฺมกฺขนฺธา สาวเกหิ สาธารณา คุณโกฏฺฐาสา คุณภาคา, กินฺติ นุ โข เต วิเนยฺยสนฺตาเนสุ ปติฏฺฐเปยฺยนฺติ มหากรุณาย วนิ อภิปตฺถยิ, สา จสฺส อภิปตฺถนา ยถาธิปฺเปตผลาวหา อโหสิฯ เอวมฺปิ ภาเค วนีติ ภควาฯ

ยสฺมา เญยฺยสมาปตฺติ-คุณภาเค ตถาคโต;

ภชิ ปตฺถยิ สตฺตานํ, หิตาย ภควา ตโตฯ

กถํ ภเค วนีติ ภควา? สมาสโต ตาว กตปุญฺเญหิ ปโยคสมฺปนฺเนหิ ยถาวิภวํ ภชียนฺตีติ ภคา, โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติโยฯ ตตฺถ โลกิเย ตาว ตถาคโต สมฺโพธิโต ปุพฺเพ โพธิสตฺตภูโต ปรมุกฺกํสคเต วนิ ภชิ เสวิ, ยตฺถ ปติฏฺฐาย นิรวเสสโต พุทฺธกรธมฺเม สมนฺนาเนนฺโต พุทฺธธมฺเม ปริปาเจสิฯ พุทฺธภูโต ปน เต นิรวชฺชสุขูปสํหิเต อนญฺญสาธารเณ โลกุตฺตเรปิ วนิ ภชิ เสวิฯ วิตฺตารโต ปน ปเทสรชฺชอิสฺสริยจกฺกวตฺติสมฺปตฺติเทวรชฺชสมฺปตฺติอาทิวเสน ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺติญาณทสฺสนมคฺคภาวนาผลสจฺฉิกิริยาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺมวเสน จ อเนกวิหิเต อนญฺญสาธารเณ ภเค วนิ ภชิ เสวิฯ เอวํ ภเค วนีติ ภควาฯ

ยา ตา สมฺปตฺติโย โลเก, ยา จ โลกุตฺตรา ปุถุ;

สพฺพา ตา ภชิ สมฺพุทฺโธ, ตสฺมาปิ ภควา มโตฯ

กถํ ภตฺตวาติ ภควา? ภตฺตา ทฬฺหภตฺติกา อสฺส พหู อตฺถีติ ภตฺตวาฯ

ตถาคโต หิ มหากรุณาสพฺพญฺญุตญฺญาณาทิอปริมิตนิรุปมปฺปภาวคุณวิเสสสมงฺคีภาวโต สพฺพสตฺตาอุตฺตโม, สพฺพานตฺถปริหารปุพฺพงฺคมาย นิรวเสสหิตสุขวิธานตปฺปราย นิรติสยาย ปโยคสมฺปตฺติยา สเทวมนุสฺสาย ปชาย อจฺจนฺตุปการิตาย ทฺวตฺติํส มหาปุริสลกฺขณาสีติ อนุพฺยญฺชน พฺยามปฺปภาทิ อนญฺญสาธารณวิเสสปฏิมณฺฑิตรูปกายตาย ยถาภุจฺจคุณาธิคเตน ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน โลกตฺตยพฺยาปินา สุวิปุเลน สุวิสุทฺเธน จ ถุติโฆเสน สมนฺนาคตตฺตา อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตาสุ อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐิตาอาทีสุ สุปฺปติฏฺฐิตภาวโต ทสพลจตุเวสารชฺชาทินิรติสยคุณวิเสสสมงฺคีภาวโต จ รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน, โฆสปฺปมาโณ โฆสปฺปสนฺโน, ลูขปฺปมาโณ ลูขปฺปสนฺโน, ธมฺมปฺปมาโณ ธมฺมปฺปสนฺโนติ เอวํ จตุปฺปมาณิเก โลกสนฺนิวาเส สพฺพถาปิ ปสาทาวหภาเวน สมนฺตปาสาทิกตฺตา อปริมาณานํ สตฺตานํ สเทวมนุสฺสานํ อาทรพหุมานคารวายตนตาย ปรมเปมสมฺภตฺติฏฺฐานํฯ เย จสฺส โอวาเท ปติฏฺฐิตา อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา โหนฺติ, เกนจิ อสํหาริยา เตสํ สมฺภตฺติ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วาติฯ ตถา หิ เต อตฺตโน ชีวิตปอจฺจาเคปิ ตตฺถ ปสาทํ น ปริจฺจชนฺติ ตสฺส วา อาณํ ทฬฺหภตฺติภาวโตฯ เตเนวาห –

‘‘โย เว กตญฺญู กตเวทิ ธีโร,

กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหตี’’ติฯ (ชา. 2.17.78);

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺโท ฐิตธมฺโม เวลํ นาติวตฺตติ, เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ มยา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ตํ มม สาวกา ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมนฺตี’’ติ (อุทา. 45; จูฬว. 385) จฯ

เอวํ ภตฺตวาติ ภควา นิรุตฺตินเยน เอกสฺส ต-การสฺส โลปํ กตฺวา อิตรสฺส ต-การสฺส ค-การํ กตฺวาฯ

คุณาติสยยุตฺตสฺส, ยสฺมา โลกหิเตสิโน;

สมฺภตฺตา พหโว สตฺถุ, ภควา เตน วุจฺจติฯ

กถํ ภเค วมีติ ภควา? ยสฺมา ตถาคโต โพธิสตฺตภูโตปิ ปุริมาสุ ชาตีสุ ปารมิโย ปูเรนฺโต ภคสงฺขาตํ สิริํ อิสฺสริยํ ยสญฺจ วมิ อุคฺคิริ, เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺฑยิฯ

ตถา หิสฺส โสมนสฺสกุมารกาเล(ชา. 1.15.211 อาทโย) หตฺถิปาลกุมารกาเล (ชา. 1.15.337 อาทโย) อโยฆรปณฺฑิตกาเล(ชา. 1.15.363 อาทโย) มูคปกฺขปณฺฑิตกาเล (ชา. 2.22.1 อาทโย) จูฬสุตโสมกาเลติ (ชา. 2.17.195 อาทโย) เอวมาทีสุ เนกฺขมฺมปารมีปูรณวเสน เทวรชฺชสทิสาย รชฺชสิริยา ปริจฺจตฺตตฺตภาวานํ ปมาณํ นตฺถิ, จริมตฺตภาเวปิ หตฺถคตํ จกฺกวตฺติสิริํ เทวโลกาธิปจฺจสอสํ จตุทีปิสฺสริยํ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติสนฺนิสฺสยํ สตฺตรตนสมุชฺชลํ ยสญฺจ ติณายปิ อมญฺญมาโน นิรเปกฺโข ปหาย อภินิกฺขมิตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา อิเม สิริอาทิเก ภเค วมีติ ภควาฯ อถ วา ภานิ นาม นกฺขตฺตานิ, เตหิ สมํ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ภคา, สิเนรุยุคนฺธรอุตฺตรกุรุหิมวนฺตาทิภาชนโลกวิเสสสนฺนิสฺสยา โสภา กปฺปฏฺฐายิภาวโต, เตปิ ภควา วมิ ตํนิวาสิสตฺตาวาสสมติกฺกมนโต ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหีติฯ เอวมฺปิ ภเค วมีติ ภควาฯ

จกฺกวตฺติสิริํ ยสฺมา, ยสํ อิสฺสริยํ สุขํ;

ปหาสิ โลกจิตฺตญฺจ, สุคโต ภควา ตโตฯ

กถํ ภาเค วมีติ ภควา? ภาคา นาม สภาคธมฺมโกฏฺฐาสา, เต ขนฺธายตนธาตาทิวเสน, ตตฺถาปิ รูปเวทนาทิวเสน อตีตาทิวเสน จ อเนกวิธา, เต จ ภควา สพฺพํ ปปญฺจํ สพฺพํ โยคํ สพฺพํ คนฺถํ สพฺพํ สํโยชนํ สมุจฺฉินฺทิตฺวา อมตธาตุํ สมธิคจฺฉนฺโต วมิ อุคฺคิริ, อนเปกฺโข ฉฑฺฑยิ น ปจฺจาคมิฯ ตถา เหส สพฺพตฺถกเมว ปถวิํ อาปํ เตชํ วายํ, จกฺขุํ โสตํ ฆานํ ชิวฺหํ กายํ มนํ, รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺฐพฺเพ ธมฺเม, จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… มโนวิญฺญาณํ, จกฺขุสมฺผสฺสํ…เป.… มโนสมฺผสฺสํ, จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ…เป.… มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ, จกฺขุสมฺผสฺสชํ สญฺญํ…เป.… มโนสมฺผสฺสชํ สญฺญํ, จกฺขุสมฺผสฺสชํ เจตนํ…เป.… มโนสมฺผสฺสชํ เจตนํ, รูปตณฺหํ…เป.… ธมฺมตณฺหํ, รูปวิตกฺกํ…เป.… ธมฺมวิตกฺกํ, รูปวิจารํ…เป.… ธมฺมวิจารนฺติอาทินา อนุปทธมฺมวิภาควเสนปิ สพฺเพว ธมฺมโกฏฺฐาเส อนวเสสโต วมิ อุคฺคิริ, อนเปกฺขปริจฺจาเคน ฉฑฺฑยิฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ยํ ตํ, อานนฺท, จตฺตํ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺฐํ, ตํ ตถาคโต ปุน ปจฺจาคมิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ (ที. นิ. 2.183)ฯ เอวมฺปิ ภาเค วมีติ ภควาฯ อถ วา ภาเค วมีติ สพฺเพปิ กุสลากุสเล สาวชฺชานวชฺเช หีนปณีเต กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค ธมฺเม อริยมคฺคญาณมุเขน วมิ อุคฺคิริ, อนเปกฺโข ปริจฺจชิ ปชหิ, ปเรสญฺจ ตถตฺตาย ธมฺมํ เทเสสิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ธมฺมาปิ โว, ภิกฺขเว , ปหาตพฺพา ปเคว อธมฺมา (ม. นิ. 240)ฯ กุลฺลูปมํ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ นิตฺถรณตฺถาย, โน คหณตฺถายา’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.240)ฯ เอวมฺปิ ภาเค วมีติ ภควาฯ

ขนฺธายตนธาตาทิ ธมฺมเภทา มเหสินา;

กณฺหา สุกฺกา ยโต วนฺตา, ตโตปิ ภควา มโตฯ

เตน วุตฺตํ –

‘‘ภาควา ภตวา ภาเค, ภเค จ วนิ ภตฺตวา;

ภเค วมิ ตถา ภาเค, วมีติ ภควา ชิโน’’ติฯ

เอตฺถ จ ยสฺมา สงฺเขปโต อตฺตหิตสมฺปตฺติปรหิตปฏิปตฺติวเสน ทุวิธา พุทฺธคุณา, ตาสุ อตฺตหิตสมฺปตฺติ ปหานสมฺปทาญาณสมฺปทาเภทโต ทุวิธา อานุภาวสมฺปทาทีนํ ตทวินาภาเวน ตทนฺโตคธตฺตาฯ ปรหิตปฏิปตฺติ ปโยคาสยเภทโต ทุวิธาฯ ตตฺถ ปโยคโต ลาภสกฺการาทินิรเปกฺขจิตฺตสฺส สพฺพทุกฺขนิยฺยานิกธมฺมูปเทโส, อาสยโต ปฏิวิรุทฺเธสุปิ นิจฺจํ หิเตสิตา ญาณปริปากกาลาคมนาทิปรหิตปฺปฏิปตฺติฯ อามิสปฏิคฺคหณาทินาปิ อตฺถจริยา ปรหิตปอปตฺติ โหติเยว, ตสฺมา เตสมฺปิ วิภาวนวเสน ปาฬิยํ ‘‘อรห’’นฺติอาทีนํ ปทานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ อรหนฺติ อิมินา ปเทน ปหานสมฺปทาวเสน ภควโต อตฺตหิตสมฺปตฺติ วิภาวิตา, สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลกวิทูติ จ อิเมหิ ปเทหิ ญาณสมฺปทาวเสนฯ นนุ จ ‘‘โลกวิทู’’ติ อิมินาปิ สมฺมาสมฺพุทฺธตา วิภาวียตีติ? สจฺจํ วิภาวียติ, อตฺถิ ปน วิเสโส ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ อิมินา สพฺพญฺญุตญฺญาณานุภาโว วิภาวิโต, ‘‘โลกวิทู’’ติ ปน อิมินา อาสยานุสยญาณาทีนมฺปิ อานุภาโว วิภาวิโตติฯ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโนติ อิมินา สพฺพาปิ ภควโต อตฺตหิตสมฺปตฺติ วิภาวิตาฯ สุคโตติ ปน อิมินา สมุทาคมโต ปฏฺฐาย ภควโต อตฺตหิตสมฺปตฺติ ปรหิตปฏิปตฺติ จ วิภาวิตาฯ อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานนฺติ อิเมหิ ปเทหิ ภควโต ปรหิตปฏิปตฺติ วิภาวิตาฯ พุทฺโธติ อิมินา ภควโต อตฺตหิตสมฺปตฺติ ปรหิตปฏิปตฺติ จ วิภาวิตาฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ วตฺวา ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ เตเนวาห ‘‘อตฺตนาปิ พุชฺฌิ, อญฺเญปิ สตฺเต โพเธสี’’ติอาทิ ฯ ภควาติ จ อิมินาปิ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย ภควโต สพฺพา อตฺตหิตสมฺปตฺติ ปรหิตปฏิปตฺติ จ วิภาวิตาฯ

อปโร นโย – เหตุผลสตฺตุปการวเสน สงฺเขปโต ติวิธา พุทฺธคุณาฯ ตตฺถ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน โลกวิทูติ อิเมหิ ปเทหิ ผลสมฺปตฺติวเสน พุทฺธคุณา วิภาวิตาฯ อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานนฺติ อิเมหิ สตฺตุปการวเสน พุทฺธคุณา ปกาสิตาฯ พุทฺโธติ อิมินา ผลวเสน สตฺตุปการวเสน จ พุทฺธคุณา วิภาวิตาฯ สุคโต ภควาติ ปน อิเมหิ ปเทหิ เหตุผลสตฺตุปการวเสน พุทฺธคุณา วิภาวิตาติ เวทิตพฺพํฯ

โส อิมํ โลกนฺติอาทีสุ โส ภควาติ โย ‘‘อรห’’นฺติอาทินา กิตฺติตคุโณ, โส ภควาฯ อิมํ โลกนฺติ นยิทํ มหาชนสฺส สมฺมุขามตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข อนวเสสํ ปริยาทายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อิทานิ วตฺตพฺพํ นิทสฺเสตี’’ติฯ ปชาตตฺตาติ ยถาสกํ กมฺมกิเลเสหิ นิพฺพตฺตตฺตาฯ สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ ปาริเสสญาเยนาติ เวทิตพฺพํ อิตเรสํ ปทนฺตเรหิ สงฺคหิตตฺตาฯ สเทวกนฺติ จ อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถฯ สมารกวจเนน ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ ปจฺจาสตฺติญาเยนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ หิ โส ชาโต ตํนิวาสี จฯ สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปจฺจตฺถิกา…เป.… สมณพฺราหฺมณคฺคหณนฺติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ อปจฺจตฺถิกานํ อสมิตาพาหิตปาปานญฺจ สมณพฺราหฺมณานํ สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน คหิตตฺตาฯ กามํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิวิเสสนานํ วเสน สตฺตวิสโย โลกสทฺโทติ วิญฺญายติ ตุลฺยโยควิสยตฺตา เตสํ, ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ ปน อตุลฺยโยเคปิ อยํ สมาโส ลพฺภตีติ พฺยภิจารทสฺสนโต ปชาคหณนฺติ อาห ‘‘ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณ’’นฺติฯ สเทวกาทิวจเนน อุปปตฺติเทวานํ, สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน วิสุทฺธิเทวานญฺจ คหิตตฺตา อาห ‘‘สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมุติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณ’’นฺติฯ ตตฺถ สมฺมุติเทวา ราชาโนฯ อวเสสมนุสฺสคฺคหณนฺติ สมณพฺราหฺมเณหิ อวเสสมนุสฺสคฺคหณํฯ ตีหิ ปเทหีติ สเทวกสมารกสพรฺหฺมกวจเนหิฯ ทฺวีหีติ สสฺสมณพฺราหฺมณิํ สเทวมนุสฺสนฺติ อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิฯ

อรูปี สตฺตา อตฺตโน อาเนญฺชวิหาเรน วิหรนฺตา ทิพฺพนฺตีติ เทวาติ อิมํ นิพฺพจนํ ลภนฺตีติ อาห ‘‘สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต’’ติฯ เตเนวาห ภควา ‘‘อากาสานญฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยต’’นฺติอาทิ (อ. นิ. 3.117)ฯ ฉกามาวจรเทวโลกสฺส สวิเสสํ มารสฺส วเส วตฺตนโต อาห ‘‘สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรเทวโลโก’’ติ ฯ อรูปีพฺรหฺมโลกสฺส วิสุํ คหิตตฺตา อาห ‘‘รูปี พฺรหฺมโลโก’’ติฯ จตุปริสวเสนาติ ขตฺติยปริสา, พฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวติํสมารพฺรหฺมปริสาติ อิมาสุ อฏฺฐสุ ปริสาสุ ขตฺติยาทิจตุปริสวเสนฯ อิตรา ปน จตสฺโส ปริสา สมารกคฺคหเณน คหิตา เอวาติฯ

กถํ ปเนตฺถ จตุปริสวเสน มนุสฺสโลโก คหิโต? ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิ’’นฺติ อิมินา สมณปริสา พฺราหฺมณปริสา จ คหิตา โหนฺติ, ‘‘สเทวมนุสฺส’’นฺติ อิมินา ขตฺติยปริสา คหปติปริสา จ คหิตา, ‘‘ปช’’นฺติ อิมินา ปน อิมาเยว จตสฺโส ปริสา วุตฺตา, จตุปริสสงฺขาตํ ปชนฺติ วุตฺตํ โหติ, กถํ ปน สมฺมุติเทเวหิ สห มนุสฺสโลโก คหิโต? เอตฺถาปิ ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิ’’นฺติ อิมินา สมณพฺราหฺมณา คหิตา, ‘‘สเทวมนุสฺส’’นฺติ อิมินา สมฺมุติเทวสงฺขาตา ขตฺติยา, คหปติสุทฺทสงฺขาตา อวเสสมนุสฺสา จ คหิตา โหนฺติฯ อิโต ปน อญฺเญสํ มนุสฺสสตฺตานํ อภาวโต ‘‘ปช’’นฺติ อิมินา จตูหิ ปกาเรหิ ฐิตา เอเตเยว มนุสฺสสตฺตา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ วิกปฺปทฺวเยปิ ปชาคฺคหเณน จตุปริสาทิวเสน ฐิตานํ มนุสฺสานํเยว คหิตตฺตา อิทานิ ‘‘ปช’’นฺติ อิมินา อวเสสสตฺเต สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุกาโม อาห ‘‘อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา’’ติฯ ตตฺถ นาคครุฬาทิวเสน อวเสสสตฺตโลโก เวทิตพฺโพฯ เอตฺถาปิ จตุปริสวเสน สมฺมุติเทเวหิ วา สห อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วาติ โยเชตพฺพํฯ จตุปริสสหิโต อวเสสสุทฺธนาคสุปณฺณเนรยิกาทิสตฺตโลโก, จตุธา ฐิตมนุสฺสสหิโต วา อวเสสนาคสุปณฺณเนรยิกาทิสตฺตโลโก คหิโตติ วุตฺตํ โหติฯ

เอตฺตาวตา ภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตน เตน วิเสเสน อภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโตติ อุกฺกํสคติวิชานเนนฯ ปญฺจสุ หิ คตีสุ เทวคติปริยาปนฺนาว เสฏฺฐา, ตตฺถาปิ อรูปิโน ทูรสมุสฺสาริตกิเลสทุกฺขตาย สนฺตปณีตอาเนญฺชวิหารสมงฺคิตาย อติวิย ทีฆายุกตายาติ เอวมาทีหิ วิเสเสหิ อติวิย อุกฺกฏฺฐาฯ พฺรหฺมา มหานุภาโวติ ทสสหสฺสิยํ มหาพฺรหฺมุโน วเสน วทติฯ ‘‘อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต’’ติ หิ วุตฺตํฯ อนุตฺตรนฺติ เสฏฺฐํ นวโลกุตฺตรํฯ อนุสนฺธิกฺกโมติ อตฺถานญฺเจว ปทานญฺจ อนุสนฺธานุกฺกโมฯ โปราณา ปเนตฺถ เอวํ วณฺณยนฺติ – สเทวกนฺติ เทวตาหิ สทฺธิํ อวเสสํ โลกํฯ สมารกนฺติ มาเรน สทฺธิํ อวเสสํ โลกํฯ สพฺรหฺมกนฺติ พฺรหฺเมหิ สทฺธิํ อวเสสํ โลกํฯ เอวํ สพฺเพปิ ติภวูปเค สตฺเต เทวมารพฺรหฺมสหิตตาสงฺขาเตหิ ตีหิ ปกาเรหิ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทีสุ ตีสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ทฺวีหิ ปเทหิ ปริยาทิยนฺโต ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิํ ปชํ สเทวมนุสฺส’’นฺติ อาหฯ เอวํ ปญฺจหิปิ ปเทหิ สเทวกตฺตาทินา เตน เตน ปกาเรน เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนนฺติฯ

อภิญฺญาติ ยการโลเปนายํ นิทฺเทโส, อภิชานิตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อภิญฺญาย อธิเกน ญาเณน ญตฺวา’’ติฯ อนุมานาทิปฏิกฺเขโปติ อนุมานอุปมานอตฺถาปตฺติอาทิปฏิกฺเขโป เอกปฺปมาณตฺตาฯ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณจารตาย หิ สพฺพปจฺจกฺขา พุทฺธา ภควนฺโตฯ อนุตฺตรํ วิเวกสุขนฺติ ผลสมาปตฺติสุขํฯ เตน วีถิมิสฺสาปิ กทาจิ ภควโต ธมฺมเทสนา โหตีติ หิตฺวาปีติ ปิสทฺทคฺคหณํฯ ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต ยสฺมิํ ขเณ ปริสา สาธุการํ วา เทติ, ยถาสุตํ วา ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขติ, ตํ ขณํ ปุพฺพภาเคน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ยถาปริจฺเฉทญฺจ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ฐิตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย ธมฺมํ เทเสติฯ อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโตติ อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส วเสน อปฺปํ วา, วิปญฺจิตญฺญุสฺส เนยฺยสฺส วา วเสน พหุํ วา เทเสนฺโตฯ อาทิกลฺยาณาทิปฺปการเมว เทเสตีติ อาทิมฺหิปิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา เทเสติฯ มชฺเฌปิ ปริโยสาเนปิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา เทเสตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ธมฺมสฺส หิ กลฺยาณตา นิยฺยานิกตาย นิยฺยานิกตา จ สพฺพโส อนวชฺชภาเวนฯ

สมนฺตภทฺทกตฺตาติ สพฺพภาเคหิ สุนฺทรตฺตาฯ ธมฺมสฺสาติ ปริยตฺติธมฺมสฺสฯ กิญฺจาปิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม ปรมตฺถโต โกจิ นตฺถิ, เยสุ ปน อวยเวสุ สมุทายรูเปน อเปกฺขิเตสุ คาถาติ สมญฺญา, ตํ ตโต ภินฺนํ วิย กตฺวา สํสามิโวหารํ อาโรเปตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฐมปาเทน อาทิกลฺยาณา’’ติอาทิมาหฯ เอกานุสนฺธิกนฺติ อิทํ นาติพหุวิภาคํ ยถานุสนฺธินา เอกานุสนฺธิกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิตรสฺส ปน เตเนว เทเสตพฺพธมฺมวิภาเคน อาทิมชฺฌปริโยสานภาคา ลพฺภนฺตีติฯ นิทาเนนาติ อานนฺทตฺเถเรน ฐปิตกาลเทสเทสกปริสาทิอปทิสนลกฺขเณน นิทานคนฺเถนฯ นิคเมนาติ ‘‘อิทมโวจา’’ติอาทิเกน ‘‘อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ วา ยถาวุตฺตตฺถนิคมเนนฯ สงฺคีติการเกหิ ฐปิตานิปิ หิ นิทานนิคมนานิ ทสฺเสตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ สตฺถุ เทสนาย อนุวิธานโต ตทนฺโตคธาเนวฯ เตเนว ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ ‘‘เอกานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส นิทานํ อาทิ, อิทมโวจาติ ปริโยสานํ, อุภินฺนมนฺตรา มชฺฌ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.190) วุตฺตํฯ

เอวํ สุตฺตนฺตปิฏกวเสน ธมฺมสฺส อาทิกลฺยาณาทิตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตีณิ ปิฏกานิ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สกโลปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สาสนธมฺโมติ –

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;

สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติฯ (ที. นิ. 2.90; ธ. ป. 183; เนตฺติ. 30, 50) –

เอวํ วุตฺตสฺส สตฺถุสาสนสฺส ปกาสโก ปริยตฺติธมฺโมฯ สีลมูลกตฺตา สาสนสฺส ‘‘สีเลน อาทิกลฺยาโณ’’ติ วุตฺตํฯ สมถาทีนํ สาสนสมฺปตฺติยา เวมชฺฌภาวโต อาห ‘‘สมถวิปสฺสนามคฺคผเลหิ มชฺเฌกลฺยาโณ’’ติฯ นิพฺพานาธิคมโต อุตฺตริ กรณียาภาวโต วุตฺตํ ‘‘นิพฺพาเนน ปริโยสานกลฺยาโณ’’ติฯ

สาสเน สมฺมาปฏิปตฺติ นาม ปญฺญาย โหติ, ตสฺสา จ สีลํ สมาธิ จ มูลนฺติ อาห ‘‘สีลสมาธีหิ วา อาทิกลฺยาโณ’’ติฯ ปญฺญา ปน อนุโพธปอเวธวเสน ทุวิธาติ ตทุภยมฺปิ คณฺหนฺโต ‘‘วิปสฺสนามคฺเคหิ มชฺเฌกลฺยาโณ’’ติ อาหฯ ตสฺสา นิปฺผตฺติผลกิจฺจํ นิพฺพานสจฺฉิกิริยา, ตโต ปรํ กตฺตพฺพํ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ผลนิพฺพาเนหิ ปริโยสานกลฺยาโณ’’ติฯ ผลคฺคหเณน วา สอุปาทิเสสํ นิพฺพานมาห, อิตเรน อิตรํ ตทุภยญฺจ สาสนสมฺปตฺติยา โอสานนฺติ อาห ‘‘ผลนิพฺพาเนหิ ปริโยสานกลฺยาโณ’’ติฯ

พุทฺธสุโพธิตาย วา อาทิกลฺยาโณติ พุทฺธสฺส สุโพธิตา สมฺมาสมฺพุทฺธตา, ตาย อาทิกลฺยาโณ ตปฺปภวตฺตาฯ สพฺพโส สํกิเลสปฺปหานํ โวทานปาริปูรี จ ธมฺมสุธมฺมตา, ตาย มชฺเฌกลฺยาโณ ตํสรีรตฺตาฯ สตฺถารา ยถานุสิฏฺฐํ ตถา ปฏิปตฺติ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติ, ตาย ปริโยสานกลฺยาโณ ตาย สาสนสฺส โลเก สุปฺปติฏฺฐิตภาวโตฯ ตนฺติ สาสนธมฺมํฯ ตถตฺตายาติ ยถตฺตาย ภควตา ธมฺโม เทสิโต, ตถตฺตาย ตถภาวายฯ โส ปน อภิสมฺโพธิ ปจฺเจกโพธิ สาวกโพธีติ ติวิโธ อิโต อญฺญถา นิพฺพานาธิคมสฺส อภาวโตฯ ตตฺถ สพฺพคุเณหิ อคฺคภาวโต อิตรโพธิทฺวยมูลตาย จ ปฐมาย โพธิยา อาทิกลฺยาณตา, คุเณหิ เวมชฺฌภาวโต ทุติยาย มชฺเฌกลฺยาณตา, ตทุภยตาย วา โวสานตาย จ สาสนธมฺมสฺส ตติยาย ปริโยสานกลฺยาณตา วุตฺตาฯ

เอโสติ สาสนธมฺโมฯ นีวรณวิกฺขมฺภนโตติ วิมุตฺตายตนสีเส ฐตฺวา สทฺธมฺมํ สุณนฺตสฺส นีวรณานํ วิกฺขมฺภนสพฺภาวโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยถา ยถาวุโส, ภิกฺขุโน สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสติ, อญฺญตโร วา ครุฏฺฐานีโย สพฺรหฺมจารี, ตถา ตถา โส ตตฺถ ลภติ อตฺถเวทํ ลภติ ธมฺมเวท’’นฺติฯ

‘‘ยสฺมิํ , ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวโก โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, ปญฺจสฺส นีวรณานิ ตสฺมิํ สมเย ปหีนานิ โหนฺตี’’ติ –

จ อาทิฯ สมถวิปสฺสนาสุขาวหนโตติ สมถสุขสฺส วิปสฺสนาสุขสฺส จ สมฺปาปนโตฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุข’’นฺติอาทิ, ตถา –

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานตํฯ

อมานุสี รตี โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต’’ติ จฯ (ธ. ป. 374-373);

ตถา ปฏิปนฺโนติ ยถา สมถวิปสฺสนาสุขํ อาวหติ, ยถา วา สตฺถารา อนุสิฏฺฐํ, ตถา ปฏิปนฺโน สาสนธมฺโมฯ ตาทิภาวาวหนโตติ ฉฬงฺคุเปกฺขาวเสน อิฏฺฐาทีสุ ตาทิภาวสฺส โลกธมฺเมหิ อนุปเลปสฺส อาวหนโตฯ นาถปฺปภวตฺตาติ ปภวติ เอตสฺมาติ ปภโว, อุปฺปตฺติฏฺฐานํ, นาโถว ปภโว เอตสฺสาติ นาถปฺปภโว, ตสฺส ภาโว นาถปฺปภวตฺตํ, ตสฺมา สาสนธมฺมสฺส นาถเหตุกตฺตาติ อตฺโถฯ อตฺถสุทฺธิยา มชฺเฌกลฺยาโณติ นิรุปกฺกิเลสตาย นิยฺยานิกตา อตฺถสุทฺธิ, ตาย มชฺเฌกลฺยาโณฯ กิจฺจสุทฺธิยา ปริโยสานกลฺยาโณติ สุปฺปฏิปตฺติสงฺขาตกิจฺจสฺส สุทฺธิยา ปริโยสานกลฺยาโณ สุปฺปฏิปตฺติปริโยสานตฺตา สาสนธมฺมสฺสฯ ยถาวุตฺตมตฺถํ นิคเมนฺโต อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ

สาสนพฺรหฺมจริยนฺติอาทีสุ อวิเสเสน ติสฺโส สิกฺขา สกโล จ ตนฺติธมฺโม สาสนพฺรหฺมจริยํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กตเมสานํ โข, ภนฺเต, พุทฺธานํ ภควนฺตานํ พฺรหฺมจริยํ น จิรฏฺฐิติกมโหสี’’ติอาทิ (ปารา. 18)ฯ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณีย’’นฺติ (ปารา. 14)ฯ ยถานุรูปนฺติ ยถารหํฯ สิกฺขตฺตยสงฺคหญฺหิ สาสนพฺรหฺมจริยํ อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํ, ตถา มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ อิตรํ ปน ตนฺติธมฺมสงฺขาตํ สาสนพฺรหฺมจริยํ ยถาวุตฺเตนตฺเถน สาตฺถํ สพฺยญฺชนญฺจฯ อตฺถสมฺปตฺติยาติ สมฺปนฺนตฺถตายฯ สมฺปตฺติอตฺโถ หิ อิธ สหสทฺโทฯ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ยสฺส หิ ยาคุภตฺตาทิอิตฺถิปุริสาทิวณฺณนานิสฺสิตา เทสนา โหติ, น โส สาตฺถํ เทเสติ นิยฺยานตฺถวิรหโต ตสฺสา เทสนายฯ

ภควา ปน ตถารูปํ เทสนํ ปหาย จตุสติปฏฺฐานาทินิสฺสิตํ เทสนํ เทเสติ, ตสฺมา ‘‘อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํ เทเสตี’’ติ วุจฺจติ ฯ ยสฺส ปน เทสนา สิถิลธนิตาทิเภเทสุ พฺยญฺชเนสุ เอกปฺปกาเรเนว ทฺวิปฺปกาเรเนว วา พฺยญฺชเนน ยุตฺตตาย เอกพฺยญฺชนาทิยุตฺตา วา ทมิฬภาสา วิย, วิวฏกรณตาย โอฏฺเฐ อผุสาเปตฺวา อุจฺจาเรตพฺพโต สพฺพนิโรฏฺฐพฺยญฺชนา วา กิราตภาสา วิย, สพฺพตฺเถว วิสฺสชฺชนียยุตฺตตาย สพฺพวิสฺสฏฺฐพฺยญฺชนา วา ยวนภาสา วิย, สพฺพตฺเถว สานุสารตาย สพฺพนิคฺคหีตพฺยญฺชนา วา ปาทสิกาทิ มิลกฺขุภาสา วิย, ตสฺส พฺยญฺชนปาริปูริยา อภาวโต อพฺยญฺชนา นาม เทสนา โหติฯ สพฺพาปิ หิ เอสา พฺยญฺชเนกเทสวเสเนว ปวตฺติยา อปริปุณฺณพฺยญฺชนาติ กตฺวา ‘‘อพฺยญฺชนา’’ติ วุจฺจติฯ ภควา ปน –

‘‘สิถิลํ ธนิตญฺจ ทีฆรสฺสํ, ครุกํ ลหุกญฺจ นิคฺคหีตํ;

สมฺพนฺธํ ววตฺถิตํ วิมุตฺตํ, ทสธา พฺยญฺชนพุทฺธิยา ปเภโท’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.190; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.291; ปริ. อฏฺฐ. 485) –

เอวํ วุตฺตํ ทสวิธํ พฺยญฺชนํ อมกฺเขตฺวา ปริปุณฺณพฺยญฺชนเมว กตฺวา ธมฺมํ เทเสติ, ตสฺมา ‘‘พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํ เทเสตี’’ติ วุจฺจติฯ

อิทานิ ‘‘สาตฺถํ สพฺยญฺชน’’นฺติ เอตฺถ เนตฺตินเยนปิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺกาสนํ…เป.… สพฺยญฺชน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยทิปิ เนตฺติยํ ‘‘พฺยญฺชนมุเขน พฺยญฺชนตฺถคฺคหณํ โหตีติ อกฺขรํ ปท’’นฺติอาทินา พฺยญฺชนปทานิ ปฐมํ อุทฺทิฏฺฐานิ, อิธ ปน ปาฬิยํ ‘‘สาตฺถํ สพฺยญฺชน’’นฺติ อาคตตฺตา อตฺถปทานิเยว ปฐมํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺกาสนปกาสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สงฺเขปโต กาสนํ ทีปนํ สงฺกาสนํฯ กาสนนฺติ จ กาสียติ ทีปียติ วิภาวียตีติ อตฺโถฯ ‘‘มญฺญมาโน โข ภิกฺขุ พทฺโธ มารสฺส อมญฺญมาโน มุตฺโต’’ติอาทีสุ วิย สงฺเขเปน ทีปนํ สงฺกาสนํ นามฯ ตตฺตเกน หิ เตน ภิกฺขุนา ปฏิวิทฺธํฯ เตนาห ‘‘อญฺญาตํ ภควา’’ติอาทิฯ ปฐมํ กาสนํ ปกาสนํฯ ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺต’’นฺติ เอวมาทีสุ ปจฺฉา กถิตพฺพมตฺถํ ปฐมํ วจเนน ทีปนํ ปกาสนํ นามฯ อาทิกมฺมสฺมิญฺหิ อยํ ป-สทฺโท ‘‘ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปตี’’ติอาทีสุ วิยฯ ติกฺขินฺทฺริยาเปกฺขญฺเจตํ ปททฺวยํ อุทฺเทสภาวโตฯ ติกฺขินฺทฺริโย หิ สงฺเขปโต ปฐมญฺจ วุตฺตมตฺถํ ปฏิปชฺชติฯ

สํขิตฺตสฺส วิตฺถารวจนํ สกิํ วุตฺตสฺส ปุน วจนญฺจ วิวรณวิภชนานิ, ยถา ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ สงฺเขปโต สกิํเยว จ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺต’’นฺติอาทินา วิตฺถารโต วิวรณวเสน วิภชนวเสน จ ปุน วจนํฯ มชฺฌิมินฺทฺริยาเปกฺขเมตํ ปททฺวยํ นิทฺเทสภาวโตฯ วิวฏสฺส วิตฺถารตราภิธานํ วิภตฺตสฺส จ ปกาเรหิ ญาปนํ วิเนยฺยานํ จิตฺตปริโตสนํ อุตฺตานีกรณปญฺญาปนานิ, ยถา ‘‘ผสฺโส โหตี’’ติอาทินา วิวฏวิภตฺตสฺส อตฺถสฺส ‘‘กตโม ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ? โย ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส ผุสนา สํผุสนา’’ติอาทินา อุตฺตานีกิริยา ปญฺญาปนา จฯ มุทินฺทฺริยาเปกฺขเมตํ ปททฺวยํ ปฏินิทฺเทสภาวโตฯ

อถ วา ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺต’’นฺติ เอวํ ปฐมํ ทีปิตมตฺถํ ปุน ปากฏํ กตฺวา ทีปเนน ‘‘กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อาทิตฺตํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ, รูปา อาทิตฺตา’’ติ เอวมาทินา สํขิตฺตสฺส วิตฺถาราภิธาเนน สกิํ วุตฺตสฺส ปุนปิ อภิธาเนน วิตฺถาเรตฺวา เทสนํ วิวรณํ นามฯ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ สงฺเขเปน นิกฺขิตฺตสฺส ‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ นิทฺเทสวเสน วิวริเต กุสเล ธมฺเม ‘‘ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ เวทนา โหตี’’ติ วิภาคกรณํ วิภชนํ นามฯ วิวฏสฺส วิตฺถาราภิธาเนน วิภตฺตสฺส จ อุปมาภิธาเนน อุตฺตานิํ กโรตีติ วิวรเณน วิวริตตฺถสฺส ‘‘กตโม ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ? โย ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส ผุสนา สํผุสนา’’ติ อติวิวริตฺวา กถนํ, วิภชเนน วิภตฺตสฺส ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คาวี นิจฺจมฺมา, เอวเมว ขฺวายํ ภิกฺขเว ผสฺสาหาโร ทฏฺฐพฺโพติ วทามี’’ติ เอวมาทิอุปมากถนญฺจ อุตฺตานีกรณํ นามฯ ธมฺมํ สุณนฺตานํ ธมฺมเทสเนน วิจิตฺเตน อเนกวิเธน โสมนสฺสสฺส อุปฺปาทนํ อติขิณพุทฺธีนํ อเนกวิเธน ญาณติขิณกรณญฺจ ปญฺญตฺติ นาม โสตูนํ จิตฺตโตสเนน จิตฺตนิสาเนน จ ปญฺญาปนํ ปญฺญตฺตีติ กตฺวาฯ อตฺถปทสมาโยคโต สาตฺถนฺติ ปริยตฺติอตฺถสฺส สงฺกาสนาทิอตฺถปทรูปตฺตา ยถาวุตฺตฉอตฺถปทสมาโยคโต สาตฺถํฯ สงฺกาสนปกาสนาทโย หิ อตฺถาการตฺตา ‘‘อตฺถปทานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ อตฺโถเยว หิ พฺยญฺชนปเทหิ สงฺกาสียติ ปกาสียติ วิวรียติ วิภชียติ อุตฺตานี กรียติ ปญฺญาปียติฯ

อกฺขรปทพฺยญฺชนาการนิรุตฺตินิทฺเทสสมฺปตฺติยาติ เอตฺถ ‘‘สฏฺฐิ วสฺสสหสฺสานี’’ติ เอวมาทีสุ ส-การ ทุ-การ โส-การาทิ วิย อุจฺจารณเวลาย อปริโยสิเต ปเท วณฺโณ อกฺขรํ ปริยายวเสน อกฺขรณโต อเววจนโตฯ น หิ วณฺณสฺส ปริยาโย วิชฺชติฯ ยถา หิ ปทํ สเววจนตาย อตฺถวเสน ปริยายํ จรนฺตํ สญฺจรนฺตํ วิย โหติ, น เอวํ วณฺโณ อเววจนตฺตาฯ เอกกฺขรํ วา ปทํ อกฺขรํ ‘‘มา เอวํ กิร ต’’นฺติอาทีสุ มา-การาทโย วิยฯ เกจิ ปน ‘‘ตีสุ ทฺวาเรสุ ปริสุทฺธปโยคภาเวน วิสุทฺธกรณฏฺฐานานํ จิตฺเตน ปวตฺติตเทสนาวาจาหิ อกฺขรณโต อเววจนโต อกถิตตฺตา อกฺขรนฺติ สญฺญิตาฯ ตํ ปารายนิกพฺราหฺมณานํ มนสา ปุจฺฉิตปญฺหานํ วเสน ภควตา รตนฆเร นิสีทิตฺวา สมฺมสิตปฏฺฐานมหาปกรณวเสน จ คเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ วิภตฺติยนฺตํ อตฺถสฺส ญาปนโต ปทํฯ ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ หิ ปทํฯ ตํ นามปทํ อาขฺยาตปทํ อุปสคฺคปทํ นิปาตปทนฺติ จตุพฺพิธํฯ ตตฺถ ผสฺโส เวทนา จิตฺตนฺติ เอวมาทิกํ ทพฺพปธานํ นามปทํฯ นามปเทหิ ทพฺพมาวิภูตรูปํ, กิริยา อนาวิภูตรูปาฯ ผุสติ เวทยติ วิชานาตีติ เอวมาทิกํ กิริยาปธานํ อาขฺยาตปทํฯ อาขฺยาตปเทหิ กิริยา อาวิภูตรูปา, ทพฺพมนาวิภูตรูปํฯ ยถา ‘‘จิรปฺปวาสิ’’นฺติ เอตฺถ ป-สทฺโท วสนกิริยาย วิโยควิสิฏฺฐตํ ทีเปติ, เอวํ กิริยาวิเสสทีปนโต กิริยาวิเสสาวโพธนิมิตฺตํฯ ป-อิติ เอวมาทิกํ อุปสคฺคปทํฯ กิริยาย ทพฺพสฺส จ สรูปวิเสสปฺปกาสนเหตุภูตํ เอวนฺติ เอวมาทิกํ นิปาตปทํฯ ‘‘เอวํ มนสิ กโรถ, มา เอวํ มนสากตฺถา’’ติอาทีสุ หิ กิริยาวิเสสทีปนโต กิริยาวิเสสสฺส โชตโก เอวํสทฺโท, ‘‘เอวํสีลา เอวํธมฺมา’’ติอาทีสุ ทพฺพวิเสสสฺสฯ สงฺเขปโต วุตฺตํ ปทาภิหิตํ อตฺถํ พฺยญฺเชตีติ พฺยญฺชนํ, วากฺยํฯ ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ สงฺเขเปน กถิตมตฺถํ ‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริย, จิตฺต, วีมํสสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติอาทินา ปากฏํ กโรตีติ วากฺยเมว พฺยญฺชนํ, ตํ ปน อตฺถโต ปทสมุทาโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ สอาขฺยาตํ สนิปาตํ สการกํ สวิเสสนํ วากฺยนฺติ หิ วทนฺติฯ นนุ จ ปเทนปิ อตฺโถ พฺยญฺชียตีติ ปทมฺปิ พฺยญฺชนนฺติ อาปชฺชตีติ? ตํ นฯ ปทมตฺตสวเนปิ หิ อธิการาทิวเสน ลพฺภมาเนหิ ปทนฺตเรหิ อนุสนฺธานํ กตฺวาว อตฺถสมฺปฏิปตฺติ โหตีติ วากฺยเมว อตฺถํ พฺยญฺชยตีติฯ

ปการโต วากฺยวิภาโค อากาโรฯ

‘‘ตตฺถ กตโม ฉนฺโท? โย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา’’ติ เอวมาทีสุ กถิตสฺเสว วากฺยสฺส อเนกวิเธน วิภาคกรณํ อากาโร นามฯ อาการาภิหิตํ นิพฺพจนํ นิรุตฺติฯ ‘‘ผสฺโส เวทนา’’ติ เอวมาทีสุ อากาเรน กถิตํ ‘‘ผุสตีติ ผสฺโส, เวทยตีติ เวทนา’’ติ นีหริตฺวา วิตฺถารวจนํ นิรุตฺติ นามฯ ‘‘นิพฺพานํ มคฺคติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ วา มคฺคียติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค’’ติอาทินา นิพฺพจนวิตฺถาโร นิรวเสสเทสนตฺตา นิทฺเทโสฯ อถ วา เวทยตีติ เวทนาติ นิพฺพจนลทฺธปเทสุ สุขทุกฺขอทุกฺขมสุขาสุ สุขยตีติ สุขา, ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา, เนว ทุกฺขยติ น สุขยตีติ อทุกฺขมสุขาติ อตฺถวิตฺถาโร นิรวเสเสน กถิตตฺตา นิทฺเทโส นามฯ เอเตสํ อกฺขราทีนํ พฺยญฺชนปทานํ สมฺปตฺติยา สมฺปนฺนตาย สพฺยญฺชนํฯ

เอวํ ปนสฺส อตฺถปทสมาโยโค พฺยญฺชนปทสมฺปตฺติ จ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ, ปเทหิ ปกาเสติ, พฺยญฺชเนหิ วิวรติ, อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานิํ กโรติ, นิทฺเทเสหิ ปญฺญเปติฯ ตถา หิ ปทาวยวคฺคหณมุเขน ปทคฺคหณํ, คหิเตน จ ปเทน ปทตฺถาวโพโธ คหิตปุพฺพสงฺเกตสฺส โหตีติ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสติฯ ยสฺมา ปน อกฺขเรหิ สํขิตฺเตน ทีปิยมาโน อตฺโถ ปทปริโยสาเน วากฺยสฺส อปริโยสิตตฺตา ปเทน ปฐมํ ปกาสิโต ทีปิโต โหติ, ตสฺมา ปเทหิ ปกาเสติฯ วากฺยปริโยสาเน ปน โส อตฺโถ วิวริโต วิวโฏ กโต โหตีติ พฺยญฺชเนหิ วิวรติฯ ยสฺมา จ ปกาเรหิ วากฺยเภเท กเต ตทตฺโถ วิภตฺโต นาม โหติ, ตสฺมา อากาเรหิ วิภชติฯ ตถา วากฺยาวยวานํ ปจฺเจกํ นิพฺพจนวิภาเค กเต โส อตฺโถ ปากโฏ โหตีติ นิรุตฺตีหิ อุตฺตานิํ กโรติฯ กตนิพฺพจเนหิ ปน วากฺยาวยเวหิ วิตฺถารวเสน นิรวเสสโต เทสิเตหิ เวเนยฺยานํ จิตฺตปริโตสนํ พุทฺธินิสานญฺจ กตํ โหตีติ นิทฺเทเสหิ ปญฺญเปติฯ อปิจ ภควา อกฺขเรหิ อุคฺฆเฏตฺวา ปเทหิ วิเนติ อุคฺฆฏิตญฺญุํ, พฺยญฺชเนหิ วิปญฺเจตฺวา อากาเรหิ วิเนติ วิปญฺจิตญฺญุํ, นิรุตฺตีหิ เนตฺวา นิทฺเทเสหิ วิเนติ เนยฺยํฯ เอวญฺจายํ ธมฺโม อุคฺฆฏิยมาโน อุคฺฆฏิตญฺญุํ วิเนติ, วิปญฺจิยมาโน วิปญฺจิตญฺญุํ, นียมาโน เนยฺยํฯ ตตฺถ อุคฺฆฏนา อาทิ, วิปญฺจนา มชฺเฌ, นยนํ อนฺเตฯ

เอวํ ตีสุ กาเลสุ ติธา เทสิโต โทสตฺตยวิธมโน คุณตฺตยาวโห ติวิธวิเนยฺยวินยโนติ เอวมฺปิ ติวิธกลฺยาโณยํ ธมฺโม อตฺถพฺยญฺชนปาริปูริยา สาตฺโถ สพฺยญฺชโนติ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ เนตฺติปกรเณ (เนตฺติ. 9) –

‘‘ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ, ปเทหิ ปกาเสติ, พฺยญฺชเนหิ วิวรติ, อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานิํ กโรติ, นิทฺเทเสหิ ปญฺญเปติฯ ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ จ ปเทหิ จ อุคฺฆเฏติ, พฺยญฺชเนหิ จ อากาเรหิ จ วิปญฺเจติ, นิรุตฺตีหิ จ นิทฺเทเสหิ จ วิตฺถาเรติฯ ตตฺถ อุคฺฆฏนา อาทิ, วิปญฺจนา มชฺเฌ, วิตฺถารนา ปริโยสานํฯ โสยํ ธมฺมวินโย อุคฺฆฏิยนฺโต อุคฺฆฏิตญฺญุํ ปุคฺคลํ วิเนติ, เตน นํ อาหุ อาทิกลฺยาโณติฯ วิปญฺจิยนฺโต วิปญฺจิตญฺญุํ ปุคฺคลํ วิเนติ, เตน นํ อาหุ มชฺเฌกลฺยาโณติฯ วิตฺถาริยนฺโต เนยฺยํ ปุคฺคลํ วิเนติ, เตน นํ อาหุ ปริโยสานกลฺยาโณตี’’ติฯ

อตฺถคมฺภีรตาติอาทีสุ อตฺโถ นาม ตนฺติอตฺโถฯ ธมฺโม ตนฺติฯ ปฏิเวโธ ตนฺติยา ตนฺติอตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธฯ เทสนา นาม มนสา ววตฺถาปิตาย ตนฺติยา เทสนาฯ เต ปเนเต อตฺถาทโย ยสฺมา สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท มนฺทพุทฺธีหิ ทุกฺโขคาหา อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา จ, ตสฺมา คมฺภีราฯ อถ วา อตฺโถ นาม เหตุผลํฯ ธมฺโม เหตุฯ เทสนา ปญฺญตฺติ, ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาโปฯ อนุโลมปฏิโลมสงฺเขปวิตฺถาราทิวเสน วา กถนํฯ ปฏิเวโธ อภิสมโย, อตฺถานุรูปํ ธมฺเมสุ, ธมฺมานุรูปํ อตฺเถสุ, ปญฺญตฺติปถานุรูปํ ปญฺญตฺตีสุ อวโพโธฯ เตสํ เตสํ วา ธมฺมานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ ลกฺขณสงฺขาโต อวิปรีตสภาโวฯ เตปิ เจเต อตฺถาทโย ยสฺมา อนุปจิตกุสลสมฺภาเรหิ ทุปฺปญฺเญหิ สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท ทุกฺโขคาหา อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา จ, ตสฺมา คมฺภีราฯ เตสุ ปฏิเวธสฺสปิ อตฺถสนฺนิสฺสิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อตฺถคมฺภีรตาปฏิเวธคมฺภีรตาหิ สาตฺถ’’นฺติ อตฺถคุณทีปนโตฯ ตาสํ ธมฺมเทสนานํ พฺยญฺชนสนฺนิสฺสิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ธมฺมคมฺภีรตาเทสนาคมฺภีรตาหิ สพฺยญฺชน’’นฺติ ตาสํ พฺยญฺชนสมฺปตฺติทีปนโตฯ

อตฺเถสุ ปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, อตฺถธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสุ ปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ อิมิสฺสาปิ ปฏิสมฺภิทาย อตฺถวิสยตฺตา อาห ‘‘อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาวิสยโต สาตฺถ’’นฺติ อตฺถสมฺปตฺติยา อสติ ตทภาวโตฯ ธมฺโมติ ตนฺติฯ นิรุตฺตีติ ตนฺติปทานํ นิทฺธาเรตฺวา วจนํฯ ตตฺถ ปเภทคตานิ ญาณานิ ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาติ อาห ‘‘ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาวิสยโต สพฺยญฺชน’’นฺติ อสติ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา ตทภาวโตฯ

ปริกฺขกชนปฺปสาทกนฺตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ ยสฺมา ปริกฺขกชนานํ กิํกุสลคเวสีนํ ปสาทาวหํ, ตสฺมา สาตฺถํฯ อตฺถสมฺปนฺนนฺติ ผเลน เหตุโน อนุมานํ นทีปูเรน วิย อุปริ วุฏฺฐิปวตฺติยาฯ สาตฺถกตา ปนสฺส ปณฺฑิตเวทนียตาย, สา ปรมคมฺภีรสณฺหสุขุมภาวโต เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘คมฺภีโร ทุทฺทโส’’ติอาทิฯ โลกิยชนปฺปสาทกนฺติ สพฺยญฺชนนฺติ ยสฺมา โลกิยชนสฺส ปสาทาวหํ, ตสฺมา สพฺยญฺชนํฯ โลกิยชโน หิ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา ตุสฺสติฯ อิธาปิ ผเลน เหตุโน อนุมานํฯ สพฺยญฺชนตา ปนสฺส สทฺเธยฺยตาย, สา อาทิกลฺยาณาทิภาวโต เวทิตพฺพาฯ อถ วา ปณฺฑิตเวทนียโต สาตฺถนฺติ ปญฺญาปทฏฺฐานตาย อตฺถสมฺปนฺนตํ อาห, ตโต ปริกฺขกชนปฺปสาทกํ สทฺเธยฺยโต สพฺยญฺชนนฺติ สทฺธาปทฏฺฐานตาย พฺยญฺชนสมฺปนฺนตํ, ตโต โลกิยชนปฺปสาทตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ คมฺภีราธิปฺปายโต สาตฺถนฺติ อธิปฺปายโต อคาธาปารตาย อตฺถสมฺปนฺนํ อญฺญถา ตทภาวโตฯ อุตฺตานปทโต สพฺยญฺชนนฺติ สุโพธสทฺทกตาย พฺยญฺชนสมฺปนฺนํ ปรมคมฺภีรสฺสปิ อตฺถสฺส วิเนยฺยานํ สุวิญฺเญยฺยภาวาปาทนโตฯ สพฺโพเปส อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํ, พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนนฺติ สพฺพปฐมํ วุตฺตสฺเสว อตฺถทฺวยสฺส ปปญฺโจติ ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา เจว ตตฺถ ตตฺถ สํวณฺณิตํฯ ตถา เหตฺถ วิกปฺปสฺส สมุจฺจยสฺส วา อคฺคหณํฯ อุปเนตพฺพสฺส อภาวโตติ ปกฺขิปิตพฺพสฺส โวทานตฺถสฺส อวุตฺตสฺส อภาวโตฯ เกวลสทฺโท สกลาธิวจนนฺติ อาห ‘‘สกลปริปุณฺณภาเวนา’’ติ , สพฺพภาเคหิ ปริปุณฺณตายาติ อตฺโถฯ อปเนตพฺพสฺสาติ สํกิเลสธมฺมสฺสฯ

พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ เอตฺถ ปน อยํ พฺรหฺมจริย-สทฺโท ทาเน เวยฺยาวจฺเจ ปญฺจสิกฺขาปทสีเล อปฺปมญฺญาสุ เมถุนวิรติยํ สทารสนฺโตเส วีริเย อุโปสถงฺเคสุ อริยมคฺเค สาสเนติ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ

‘‘กิํ เต วตํ กิํ ปน พฺรหฺมจริยํ,

กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ,

อิทญฺจ เต นาคมหาวิมานํฯ

‘‘อหญฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก,

สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา;

โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ,

สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จฯ

‘‘ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ,

ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ,

อิทญฺจ เม ธีร มหาวิมาน’’นฺติฯ –

อิมสฺมิญฺหิ ปุณฺณกชาตเก (ชา. 2.22.1592-1593, 1595) ทานํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ

‘‘เกน ปาณิ กามทโท, เกน ปาณิ มธุสฺสโว;

เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติฯ

‘‘เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;

เตน เม พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตี’’ติฯ –

อิมสฺมิํ องฺกุรเปตวตฺถุมฺหิ (เป. ว. 275, 277) เวยฺยาวจฺจํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘เอวํ โข ตํ ภิกฺขเว ติตฺติริยํ นาม พฺรหฺมจริยํ อโหสี’’ติ (จูฬว. 311) อิมสฺมิํ ติตฺติรชาตเก ปญฺจสิกฺขาปทสีลํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ตํ โข ปน เม ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย ยาวเทว พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา’’ติ อิมสฺมิํ มหาโควินฺทสุตฺเต (ที. นิ. 2.329) จตสฺโส อปฺปมญฺญาโย ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตาฯ ‘‘ปเร อพฺรหฺมจารี ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ พฺรหฺมจารี ภวิสฺสามา’’ติ อิมสฺมิํ สลฺเลขสุตฺเต (ม. นิ. 1.83) เมถุนวิรติ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตาฯ

‘‘มยญฺจ ภริยา นาติกฺกมาม,

อมฺเห จ ภริยา นาติกฺกมนฺติ;

อญฺญตฺร ตาหิ พฺรหฺมจริยํ จราม,

ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มียเร’’ติฯ –

มหาธมฺมปาลชาตเก (ชา. 1.10.97) สทารสนฺโตโส ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโตฯ ‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ, สาริปุตฺต, จตุรงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมจริยํ จริตา, ตปสฺสี สุทํ โหมี’’ติ โลมหํสนสุตฺเต (ม. นิ. 1.155) วีริยํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ

‘‘หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;

มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี’’ติฯ –

เอวํ (ชา. 2.22.429) นิมิชาตเก อตฺตทมนวเสน กโต อฏฺฐงฺคิโก อุโปสโถ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโตฯ ‘‘อิทํ โข ปน เม, ปญฺจสิข, พฺรหฺมจริยํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย…เป.… อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ มหาโควินฺทสุตฺตสฺมิํเยว (ที. นิ. 2.329) อริยมคฺโค ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโตฯ ‘‘ตยิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชญฺญํ ปุถุภูตํ ยาวเทว มนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิต’’นฺติ ปาสาทิกสุตฺเต (ที. นิ. 3.174) สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลสาสนํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ อิมสฺมิมฺปิ ฐาเน อิทเมว ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘สิกฺขตฺตยปริคฺคหิตตฺตา’’ติอาทิฯ เสฏฺเฐหีติ พุทฺธาทีหิ เสฏฺเฐหิฯ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูตํ วา จริยํ พฺรหฺมจริยํฯ

สนิทานนฺติ เหฏฺฐา วุตฺตลกฺขเณน นิทาเนน สนิทานํฯ สอุปฺปตฺติกนฺติ สอฏฺฐุปฺปตฺติกํฯ เวเนยฺยานํ อนุรูปโตติ เวเนยฺยานํ จริยาทิอนุรูปโตฯ อตฺถสฺสาติ เทสิยมานสฺส สีลาทิอตฺถสฺสฯ เหตุทาหรณยุตฺตโตติ ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว’’ติ จ อาทินา ตตฺถ ตตฺถ เหตุปมคฺคหเณน เหตุทาหรเณหิ ยุตฺตโตฯ สทฺธาปฏิลาเภนาติ ‘‘เต ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภนฺตี’’ติอาทินา วุตฺตสทฺธาปฏิลาเภนฯ ปฏิปตฺติยาติ สีลวิสุทฺธิยาทิสมฺมาปฏิปตฺติยา, ปฏิปตฺตินิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ

อธิคมพฺยตฺติโตติ สจฺจปฺปฏิเวเธน อธิคมเวยฺยตฺติยสพฺภาวโต สาตฺถํ กปิลมตาทิ วิย ตุจฺฉํ นิรตฺถกํ อหุตฺวา อตฺถสมฺปนฺนนฺติ กตฺวาฯ ปริยตฺติยาติ ปริยตฺติธมฺมปริจเยนฯ อาคมพฺยตฺติโตติ ทุรกฺขาตธมฺเมสุ ปริจยํ กโรนฺตสฺส วิย สมฺโมหํ อชเนตฺวา พาหุสจฺจเวยฺยตฺติยสพฺภาวโต สพฺยญฺชนํฯ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา หิ สติ อาคมพฺยตฺตีติฯ สีลาทิปญฺจธมฺมกฺขนฺธยุตฺตโตติ สีลาทีหิ ปญฺจหิ ธมฺมโกฏฺฐาเสหิ อวิรหิตตฺตาฯ เกวลปริปุณฺณนฺติ อนวเสเสน สมนฺตโต ปุณฺณํ ปูริตํฯ นิรุปกฺกิเลสโตติ ทิฏฺฐิมานาทิอุปกฺกิเลสาภาวโตฯ นิตฺถรณตฺถายาติ วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสรณายฯ โลกามิสนิรเปกฺขโตติ กถญฺจิปิ ตณฺหาสนฺนิสฺสยสฺส อนิสฺสยโต ปริสุทฺธํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ‘‘อิมํ ธมฺมเทสนํ นิสฺสาย ลาภํ วา สกฺการํ วา ลภิสฺสามี’’ติ เทเสติ, ตสฺส อปริสุทฺธา เทสนา โหติฯ ภควา ปน โลกามิสนิรเปกฺโข หิตผรเณน เมตฺตาภาวนาย มุทุหทโย อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺฐิเตน จิตฺเตน เทเสติ, ตสฺมา ตสฺส เทสนา ปริสุทฺธาติฯ

สาธูติ อยํ สทฺโท ‘‘สาธุ เม ภนฺเต ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 4.95) อายาจเน ทิสฺสติฯ ‘‘สาธุ ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.86) สมฺปฏิจฺฉเนฯ ‘‘สาธุ สาธุ สาริปุตฺตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.349) สมฺปหํสเนฯ ‘‘เตน หิ พฺราหฺมณ สาธุกํ สุโณหี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 5.192) ทฬฺหีกมฺเม อาณตฺติยญฺจ ทิสฺสติฯ

‘‘สาธุ ธมฺมรุจิ ราชา, สาธุ ปญฺญาณวา นโร;

สาธุ มิตฺตานมทฺทุพฺโภ, ปาปสฺสากรณํ สุข’’นฺติฯ –

อาทีสุ (ชา. 2.18.101) สุนฺทเรฯ อิธาปิ สุนฺทเรเยว ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘สาธุ โข ปนาติ สุนฺทรํ โข ปนา’’ติฯ ตตฺถ สุนฺทรนฺติ ภทฺทกํฯ ภทฺทกตา จ ปสฺสนฺตสฺส หิตสุขาวหภาเวนาติ อาห ‘‘อตฺถาวหํ สุขาวห’’นฺติฯ ตตฺถ อตฺถาวหนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถสญฺญิตหิตาวหํฯ สุขาวหนฺติ ยถาวุตฺตติวิธสุขาวหํฯ ตถารูปานนฺติ ตาทิสานํ ฯ ยาทิเสหิ ปน คุเณหิ ภควา สมนฺนาคโต, เตหิ จตุปฺปมาณิกสฺส โลกสฺส สพฺพกาเลปิ อจฺจนฺตาย ปสาทนีโย เตสํ ยถาภูตสภาวตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถารูโป’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ยถาภุจฺจ…เป.… อรหตนฺติ อิมินา ธมฺมปฺปมาณานํ ลูขปฺปมาณานญฺจ สตฺตานํ ภควโต ปสาทาวหตํ ทสฺเสติ, ตํทสฺสเนน จ อิตเรสมฺปิ รูปปฺปมาณโฆสปฺปมาณานํ ปสาทาวหตา ทสฺสิตา โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ ตทวินาภาวโตฯ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโตติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธติ อาห ‘‘ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอวมชฺฌาสยํ กตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอตฺถ โกสิยสกุณวตฺถุ กเถตพฺพํฯ

[2] เยน วา การเณนาติ เหตุมฺหิ อิทํ กรณวจนํฯ เหตุอตฺโถ หิ กิริยาการณํ, น กรณํ วิย กิริยตฺโถ, ตสฺมา นานปฺปการคุณวิเสสาธิคมตฺถา อิธ อุปสงฺกมนกิริยาติ ‘‘อนฺเนน วสตี’’ติอาทีสุ วิย เหตุอตฺถเมเวตํ กรณวจนํ ยุตฺตํ, น กรณตฺถํ ตสฺส อยุชฺชมานตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘เยน วา การเณนา’’ติฯ อวิภาคโต หิ สตตปฺปวตฺตนิรติสยสาทุวิปุลามตรสสทฺธมฺมผลตายสฺส สาทุผลนิจฺจผลิตมหารุกฺเขน ภควา อุปมิโตฯ สาทุผลูปโภคาธิปฺปายคฺคหเณเนว หิ มหารุกฺขสฺส สาทุผลตา คหิตาติฯ อุปสงฺกมีติ อุปสงฺกมนฺโตฯ สมฺปตฺตกามตาย หิ กิญฺจิ ฐานํ คจฺฉนฺโต ตํตํปเทสาติกฺกมเนน อุปสงฺกมิ อุปสงฺกมนฺโตติ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ เตนาห ‘‘คโตติ วุตฺตํ โหตี’’ติ, อุปคโตติ อตฺโถฯ อุปสงฺกมิตฺวาติ ปุพฺพกาลกิริยานิทฺเทโสติ อาห ‘‘อุปสงฺกมนปริโยสานทีปน’’นฺติฯ ตโตติ ยํ ฐานํ ปตฺโต อุปสงฺกมีติ วุตฺโต, ตโต อุปคตฏฺฐานโตฯ อาสนฺนตรํ ฐานนฺติ ปญฺหํ วา ปุจฺฉิตุํ ธมฺมํ วา โสตุํ สกฺกุเณยฺยฏฺฐานํฯ

ยถา ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺโตติ ยถา ภควา ‘‘กจฺจิ เต พฺราหฺมณ ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนีย’’นฺติอาทินา ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺโต เตน พฺราหฺมเณน สทฺธิํ สมปฺปวตฺตโมโท อโหสิฯ ปุพฺพภาสิตาย ตทนุกรเณน เอวํ โสปิ พฺราหฺมโณ ภควตา สทฺธิํ สมปฺปวตฺตโมโท อโหสีติ โยชนาฯ ตํ ปน สมปฺปวตฺตโมทตํ อุปมาย ทสฺเสตุํ ‘‘สีโตทกํ วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมฺโมทิตนฺติ สํสนฺทิตํฯ เอกีภาวนฺติ สมฺโมทนกิริยาย สมานตํ เอกรูปตํฯ

ขมนียนฺติ ‘‘อิทํ จตุจกฺกํ นวทฺวารํ สรีรยนฺตํ ทุกฺขพหุลตาย สภาวโต ทุสฺสหํ, กจฺจิ ขมิตุํ สกฺกุเณยฺยนฺติ ปุจฺฉติฯ ยาปนียนฺติ ปจฺจยายตฺตวุตฺติกํ จิรปฺปพนฺธสงฺขาตาย ยาปนาย กจฺจิ ยาเปตุํ สกฺกุเณยฺยํฯ สีสโรคาทิอาพาธาภาเวน กจฺจิ อปฺปาพาธํฯ ทุกฺขชีวิกาภาเวน กจฺจิ อปฺปาตงฺกํฯ ตํตํกิจฺจกรเณ อุฏฺฐานสุขตาย กจฺจิ ลหุฏฺฐานํฯ ตทนุรูปพลโยคโต กจฺจิ พลํฯ สุขวิหารสมฺภเวน กจฺจิ ผาสุวิหาโร อตฺถีติ ตตฺถ ตตฺถ กจฺจิสทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ พลปฺปตฺตา ปีติ ปีติเยวฯ ตรุณปีติ ปาโมชฺชํฯ สมฺโมทํ ชเนติ กโรตีติ สมฺโมทนิกํ, ตเทว สมฺโมทนียนฺติ อาห ‘‘สมฺโมทชนนโต’’ติฯ สมฺโมทิตพฺพโต สมฺโมทนียนฺติ อิทํ ปน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺโมทิตุํ ยุตฺตภาวโต’’ติ อาหฯ สริตพฺพภาวโตติ อนุสฺสริตพฺพภาวโตฯ ‘‘สรณีย’’นฺติ วตฺตพฺเพ ทีฆํ กตฺวา ‘‘สารณีย’’นฺติ วุตฺตํฯ สุยฺยมานสุขโตติ อาปาถมธุรตมาหฯ อนุสฺสริยมานสุขโตติ วิมทฺทรมณียตํฯ พฺยญฺชนปริสุทฺธตายาติ สภาวนิรุตฺติภาเวน ตสฺสา กถาย วจนจาตุริยมาหฯ อตฺถปริสุทฺธตายาติ อตฺถสฺส นิรุปกฺกิเลสตํฯ อเนเกหิ ปริยาเยหีติ อเนเกหิ การเณหิฯ

อติทูรอจฺจาสนฺนปฏิกฺเขเปน นาติทูรนาจฺจาสนฺนํ นาม คหิตํ, ตํ ปน อวกํสโต อุภินฺนํ ปสาริตหตฺถาสงฺฆฏฺฏเนน ทฏฺฐพฺพํฯ คีวํ ปสาเรตฺวาติ คีวํ ปริวตฺตนวเสน ปสาเรตฺวาฯ เมติ กตฺตุอตฺเถ สามิวจนนฺติ อาห ‘‘มยา สุต’’นฺติฯ ชาติพฺราหฺมเณติ ชาติยา พฺราหฺมเณ, น พาหิตปาปตายาติ วุตฺตํ โหติฯ ขณฺฑิจฺจาทิภาวํ อาปาทิเตติ ขณฺฑิตทนฺตปลิตเกสาทิภาวํ สมฺปาปิเตฯ วุฑฺฒิมริยาทปฺปตฺเตติ วุฑฺฒิปริจฺเฉทํ สมฺปตฺเต, วุฑฺฒิปริยนฺตปฺปตฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ ชาติมหลฺลกตายาติ อุปฺปตฺติยา มหลฺลกภาเวนฯ มหตฺตํ ลาติ คณฺหาตีติ มหลฺลโก, ชาติยา มหลฺลโก, น วิภวาทินาติ ชาติมหลฺลโกฯ อทฺธานนฺติ ทีฆกาลํฯ กิตฺตโก ปน โสติ อาห ‘‘ทฺเว ตโย ราชปริวฏฺเฏ’’ติ, ทฺวินฺนํ ติณฺณํ ราชูนํ รชฺชปสาสนปฏิปาฏิโยติ อตฺโถฯ ‘‘อทฺธคเต’’ติ วตฺวา กถํ วโยคหณํ โอสานวยาเปกฺขนฺติ อาห ‘‘ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺเต’’ติฯ ปจฺฉิโม ตติยภาโคติ สตฺตสฏฺฐิโต ปฏฺฐาย ปจฺฉิมวโย โกฏฺฐาโสฯ

ทุติเย อตฺถวิกปฺเป ชิณฺเณติ นายํ ชิณฺณตา วโยมตฺเตน, อถ โข กุลปริวฏฺเฏน ปุราณตายาติ อาห ‘‘ชิณฺเณติ โปราเณ’’ติอาทิฯ เตน เตสํ พฺราหฺมณานํ กุลวเสน อุทิโตทิตภาวมาหฯ ‘‘วโยอนุปฺปตฺเต’’ติ อิมินา ชาติวุฑฺฒิยา วกฺขมานตฺตา คุณวุฑฺฒิยา ตโต สาติสยตฺตา จ ‘‘วุฑฺเฒติ สีลาจาราทิคุณวุฑฺฒิยุตฺเต’’ติ อาหฯ ตถา ชาติมหลฺลกตายปิ เตเนว วกฺขมานตฺตา มหลฺลเกติ ปเทน วิภวมหตฺตตา โยชิตาฯ มคฺคปฏิปนฺเนติ พฺราหฺมณานํ ปฏิปตฺติวิธิํ อุปคเต ตํ อโวกฺกมฺม จรณโตฯ อนฺติมวยนฺติ ปจฺฉิมวยํฯ

ปจฺจุฏฺฐานํ นาม อาสนา วุฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘นาสนา วุฏฺฐหตี’’ติ, นิสินฺนาสนโต น วุฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ชิณฺเณ…เป.… วโยอนุปฺปตฺเตติ อุปโยควจนํ อาสนา วุฏฺฐานกิริยาเปกฺขํ น โหติ, ตสฺมา ชิณฺเณ…เป.… วโยอนุปฺปตฺเต ทิสฺวาติ อชฺฌาหารํ กตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อถ วา ปจฺจุคฺคมนกิริยาเปกฺขํ อุปโยควจนํ, ตสฺมา น ปจฺจุฏฺเฐตีติ อุฏฺฐาย ปจฺจุคฺคมนํ น กโรตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปจฺจุคฺคมนมฺปิ หิ ปจฺจุฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อาจริยํ ปน ทูรโตว ทิสฺวา ปจฺจุฏฺฐาย ปจฺจุคฺคมนกรณํ ปจฺจุฏฺฐานํ นามา’’ติฯ นาสนา วุฏฺฐาตีติ อิมินา ปน ปจฺจุคฺคมนาภาวสฺส อุปลกฺขณมตฺตํ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิภาวเน นาม อตฺเถติ ปกติวิภาวนสงฺขาเต อตฺเถ, น อภิวาเทติ วาติ น อภิวาเทตพฺพนฺติ สลฺลกฺเขตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ตํ อญฺญาณนฺติ ‘‘อยํ มม อภิวาทนาทีนิ กาตุํ อรหรูโป น โหตี’’ติ อชานนวเสน ปวตฺตํ อญฺญาณํฯ โอโลเกนฺโตติ ‘‘ทุกฺขํ โข อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, กิํ นุ โข อหํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา สกฺกเรยฺยํ, ครุํ กเรยฺย’’นฺติอาทิสุตฺตวเสน (อ. นิ. 4.21) ญาณจกฺขุนา โอโลเกนฺโตฯ นิปจฺจการารหนฺติ ปณิปาตารหํฯ สมฺปติชาโตติ มุหุตฺตชาโต, ชาตสมนนฺตรเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ อุตฺตเรน มุโขติ อุตฺตราภิมุโข, อุตฺตรทิสาภิมุโขติ วุตฺตํ โหติฯ

สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา สกลํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอโลเกสินฺติ อิทํ ‘‘ธมฺมตา เอสา, ภิกฺขเว, สมฺปติชาโต โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺฐหิตฺวา อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ, เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน สพฺพา ทิสา วิโลเกติ, อาสภิญฺจ วาจํ ภาสตี’’ติ เอวํ ปาฬิยํ (ที. นิ. 2.31) สตฺตปทวีติหารูปริฏฺฐิตสฺส วิย สพฺพทิสานุวิโลกนสฺส กถิตตฺตา วุตฺตํ, น ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ, สตฺตปทวีติหารโต ปเคว ทิสาวิโลกนสฺส กตตฺตาฯ มหาสตฺโต หิ มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปุรตฺถิมทิสํ โอโลเกสิ, อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํฯ ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมานา ‘‘มหาปุริส อิธ ตุมฺเหหิ สทิโสปิ นตฺถิ, กุโต อุตฺตริตโร’’ติ อาหํสุฯ เอวํ จตสฺโส ทิสา จตสฺโส อนุทิสา เหฏฺฐา อุปรีติ ทสปิ ทิสา อนุวิโลเกตฺวา อตฺตโน สทิสํ อทิสฺวา ‘‘อยํ อุตฺตรา ทิสา’’ติ สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสีติ เวทิตพฺโพฯ โอโลเกสินฺติ มม ปุญฺญานุภาเวน โลกวิวรณปาฏิหาริเย ชาเต ปญฺญายมานํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ มํสจกฺขุนาว โอโลเกสินฺติ อตฺโถฯ

มหาปุริโสติ ชาติโคตฺตกุลปฺปเทสาทิวเสน มหนฺตปุริโสฯ อคฺโคติ คุเณหิ สพฺพปธาโนฯ เชฏฺโฐติ คุณวเสเนว สพฺเพสํ วุฑฺฒตโม, คุเณหิ มหลฺลกตโมติ วุตฺตํ โหติฯ เสฏฺโฐติ คุณวเสเนว สพฺเพสํ ปสตฺถตโมฯ อตฺถโต ปน ปจฺฉิมานิ ทฺเว ปุริมสฺเสว เววจนานีติ เวทิตพฺพํฯ ตยาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํฯ อุตฺตริตโรติ อธิกตโรฯ ปติมาเนสีติ ปูเชสิฯ อาสภินฺติ อุตฺตมํฯ มยฺหํ อภิวาทนาทิรโห ปุคฺคโลติ มยฺหํ อภิวาทนาทิกิริยาย อรโห อนุจฺฉวิโก ปุคฺคโลฯ นิจฺจสาเปกฺขตาย ปเนตฺถ สมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ ตถาคตาติ ตถาคตโต, ตถาคตสฺส สนฺติกาติ วุตฺตํ โหติฯ เอวรูปนฺติ อภิวาทนาทิสภาวํฯ ปริปากสิถิลพนฺธนนฺติ ปริปาเกน สิถิลพนฺธนํฯ

[3] ตํ วจนนฺติ ‘‘นาหํ ตํ พฺราหฺมณา’’ติอาทิวจนํฯ ‘‘นาหํ อรสรูโป, มาทิสา วา อรสรูปา’’ติ วุตฺเต พฺราหฺมโณ ถทฺโธ ภเวยฺยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตมุทุภาวชนนตฺถ’’นฺติฯ อยญฺหิ ปริยายสทฺโท เทสนาวารการเณสุ วตฺตตีติ เอตฺถ ปริยาเยติ เทเสตพฺพมตฺถํ อวคเมติ โพเธตีติ ปริยาโย, เทสนาฯ

ปริยายติ อปราปรํ ปริวตฺเตตีติ ปริยาโย , วาโรฯ ปริยายติ อตฺตโน ผลํ ปริคฺคเหตฺวา วตฺตติ, ตสฺส วา การณภาวํ คจฺฉตีติ ปริยาโย, การณนฺติ เอวํ ปริยายสทฺทสฺส เทสนาวารการเณสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ อญฺญาย สณฺฐเหยฺยาติ อรหตฺเต ปติฏฺฐเหยฺยฯ กตโม ปน โสติ ปริยายาเปกฺโข ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส, กตโม โส ปริยาโยติ อตฺโถฯ ชาติวเสนาติ ขตฺติยาทิชาติวเสนฯ อุปปตฺติวเสนาติ เทเวสุ อุปปตฺติวเสนฯ เสฏฺฐสมฺมตานมฺปีติ อปิ-สทฺเทน ปเคว อเสฏฺฐสมฺมตานนฺติ ทสฺเสติฯ อภินนฺทนฺตานนฺติ สปฺปีติกตณฺหาวเสน ปโมทมานานํฯ รชฺชนฺตานนฺติ พลวราควเสน รชฺชนฺตานํฯ รูปาทิปริโภเคน อุปฺปนฺนตณฺหายุตฺตโสมนสฺสเวทนา รูปโต นิพฺพตฺติตฺวา หทยตปฺปนโต อมฺพรสาทโย วิย ‘‘รูปรสา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อาวิญฺฉนฺตีติ อากฑฺฒนฺติฯ วตฺถารมฺมณาทิสามคฺคิยนฺติ วตฺถุอารมฺมณาทิการณสามคฺคิยํฯ อนุกฺขิปนฺโตติ อตฺตุกฺกํสนวเสน กถิเต พฺราหฺมณสฺส อสปฺปายภาวโต อตฺตานํ อนุกฺขิปนฺโต อนุกฺกํเสนฺโตฯ

เอตสฺมิํ ปนตฺเถ กรเณ สามิวจนนฺติ ‘‘ชหิตา’’ติ เอตสฺมิํ อตฺเถฯ ตถาคตสฺสาติ กรเณ สามิวจนํ, ตถาคเตน ชหิตาติ อตฺโถฯ มูลนฺติ ภวมูลํฯ ‘‘ตาลวตฺถุวตฺถุกตา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘โอฏฺฐมุโข’’ติอาทีสุ วิย มชฺเฌปทโลปํ กตฺวา อการญฺจ ทีฆํ กตฺวา ‘‘ตาลาวตฺถุกตา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตาลวตฺถุ วิย เนสํ วตฺถุ กตนฺติ ตาลาวตฺถุกตา’’ติฯ ตตฺถ ตาลสฺส วตฺถุ ตาลวตฺถุฯ ยถา อารามสฺส วตฺถุภูตปุพฺโพ ปเทโส อารามสฺส อภาเว ‘‘อารามวตฺถู’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ตาลสฺส ปติฏฺฐิโตกาโส สมูลํ อุทฺธริเต ตาเล ปเทสมตฺเต ฐิเต ตาลสฺส วตฺถุภูตปุพฺพตฺตา ‘‘ตาลวตฺถู’’ติ วุจฺจติฯ เนสนฺติ รูปรสาทีนํฯ กถํ ปน ตาลวตฺถุ วิย เนสํ วตฺถุ กตนฺติ อาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ รูปาทิปริโภเคน อุปฺปนฺนตณฺหายุตฺตโสมนสฺสเวทนาสงฺขาตรูปรสาทีนํ จิตฺตสนฺตานสฺส อธิฏฺฐานภาวโต วุตฺตํ ‘‘เตสํ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนปุพฺพภาเวน วตฺถุมตฺเต จิตฺตสนฺตาเน กเต’’ติฯ ตตฺถ ปุพฺเพติ ปุเร, สราคกาเลติ วุตฺตํ โหติฯ ตาลาวตฺถุกตาติ วุจฺจนฺตีติ ตาลวตฺถุ วิย อตฺตโน วตฺถุสฺส กตตฺตา รูปรสาทโย ‘‘ตาลาวตฺถุกตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เอเตน ปหีนกิเลสานํ ปุน อุปฺปตฺติยา อภาโว ทสฺสิโตฯ

อวิรุฬฺหิธมฺมตฺตาติ อวิรุฬฺหิสภาวตายฯ มตฺถกจฺฉินฺโน ตาโล ปตฺตผลาทีนํ อวตฺถุภูโต ตาลาวตฺถูติ อาห ‘‘มตฺถกจฺฉินฺนตาโล วิย กตา’’ติฯ เอเตน ‘‘ตาลาวตฺถุ วิย กตาติ ตาลาวตฺถุกตา’’ติ อยํ วิคฺคโห ทสฺสิโตฯ เอตฺถ ปน อวตฺถุภูโต ตาโล วิย กตาติ อวตฺถุตาลากตาติ วตฺตพฺเพ วิเสสนสฺส ปทสฺส ปรนิปาตํ กตฺวา ‘‘ตาลาวตฺถุกตา’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิมินา ปนตฺเถน อิทํ ทสฺเสติ – รูปรสาทิวจเนน วิปากธมฺมธมฺมา หุตฺวา ปุพฺเพ อุปฺปนฺนา กุสลากุสลธมฺมา คหิตา, เต อุปฺปนฺนาปิ มตฺถกสทิสานํ ตณฺหาวิชฺชานํ มคฺคสตฺเถน ฉินฺนตฺตา อายติํ ตาลปตฺตสทิเส วิปากกฺขนฺเธ นิพฺพตฺเตตุํ อสมตฺถา ชาตา, ตสฺมา ตาลาวตฺถุ วิย กตาติ ตาลาวตฺถุกตา รูปรสาทโยติฯ อิมสฺมิญฺหิ อตฺเถ ‘‘อภินนฺทนฺตาน’’นฺติ อิมินา ปเทน กุสลโสมนสฺสมฺปิ สงฺคหิตนฺติ วทนฺติฯ

อนภาวํกตาติ เอตฺถ อนุ-สทฺโท ปจฺฉา-สทฺเทน สมานตฺโถติ อาห ‘‘ยถา เนสํ ปจฺฉาภาโว น โหตี’’ติอาทิฯ อนุอภาวํ คตาติ ปจฺฉา อนุปฺปตฺติธมฺมตาวเสน อภาวํ คตา วินาสมุปคตา, ปหีนาติ อตฺโถฯ ‘‘อิมา อนจฺฉริยา คาถาโย ปฏิภํสู’’ติ (มหาว. 7, 8) เอตฺถ อนจฺฉริยสทฺทํ อุทาหรณวเสน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา อนุอจฺฉริยา อนจฺฉริยา’’ติฯ ตตฺถ อนุอจฺฉริยาติ สวนกาเล อุปรูปริ วิมฺหยกราติ อตฺโถฯ

ยญฺจ โข ตฺวํ วเทสิ, โส ปริยาโย น โหตีติ ยํ วนฺทนาทิสามคฺคิรสาภาวสงฺขาตํ การณํ อรสรูปตาย วเทสิ, ตํ การณํ น โหติ, น วิชฺชตีติ อตฺโถฯ นนุ จ พฺราหฺมโณ ยํ วนฺทนาทิสามคฺคิรสาภาวสงฺขาตํ ปริยายํ สนฺธาย ‘‘อรสรูโป ภวํ โคตโม’’ติ อาห, โส ปริยาโย นตฺถีติ วุตฺเต วนฺทนาทีนิ ภควา กโรตีติ อาปชฺชตีติ อิมํ อนิฏฺฐปฺปสงฺคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กสฺมา ปน ภควา เอวมาหา’’ติอาทิฯ

[4] สพฺพปริยาเยสูติ สพฺพวาเรสุฯ

สนฺธาย ภาสิตมตฺตนฺติ ยํ สนฺธาย พฺราหฺมโณ ‘‘นิพฺโภโค ภวํ โคตโม’’ติอาทิมาห, ภควา จ ยํ สนฺธาย นิพฺโภคตาทิํ อตฺตนิ อนุชานาติ, ตํ สนฺธาย ภาสิตมตฺตํ ฯ ฉนฺทราคปริโภโคติ ฉนฺทราควเสน ปริโภโคฯ อปรํ ปริยายนฺติ อญฺญํ การณํฯ

[5] กุลสมุทาจารกมฺมนฺติ กุลาจารสงฺขาตํ กมฺมํ, กุลจาริตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อกิริยนฺติ อกรณภาวํฯ ทุฏฺฐุ จริตํ ทุจฺจริตํ, กายทฺวาเร พาหุลฺลวุตฺติโต กายโต ปวตฺตํ ทุจฺจริตนฺติ กายทุจฺจริตํฯ ตํ สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ ปาณาติปาตอทินฺนาทานมิจฺฉาจารเจตนา เวทิตพฺพาติ เอตฺถ (อิติวุ. อฏฺฐ. 74) ปาโณติ ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ, โวหารโต สตฺโตฯ ชีวิตินฺทฺริยญฺเจตฺถ รูปารูปวเสน เวทิตพฺพํฯ รูปชีวิตินฺทฺริเย หิ วิโกปิเต อิตรมฺปิ ตํสมฺพนฺธตาย วินสฺสติฯ สตฺโตติ จ ขนฺธสนฺตาโน คเหตพฺโพฯ ตตฺถ หิ สตฺตปญฺญตฺติฯ สรเสเนว ปตนสภาวสฺส อนฺตรา เอว อตีว ปาตนํ อติปาโต, สณิกํ ปติตุํ อทตฺวา สีฆํ ปาตนนฺติ อตฺโถฯ อติกฺกมฺม วา สตฺถาทีหิ อภิภวิตฺวา ปาตนํ อติปาโต, ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต, ปาณวโธ ปาณฆาโตติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺถโต ปน ปาเณ ปาณสญฺญิโน ปรสฺส ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยคสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานมญฺญตรปฺปวตฺตา วธกเจตนาฯ ยาย หิ เจตนาย วตฺตมานสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส นิสฺสยภูเตสุ มหาภูเตสุ อุปกฺกมกรณเหตุกมหาภูตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกมหาภูตา นุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สา ตาทิสปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา ปาณาติปาโตฯ ลทฺธุปกฺกมานิ หิ ภูตานิ อิตรภูตานิ วิย น วิสทานีติ สมานชาติยานํ การณานิ น โหนฺติฯ

เอตฺถาห – ขเณ ขเณ นิรุชฺฌนสภาเวสุ สงฺขาเรสุ โก หนฺตา, โก วา หญฺญติ, ยทิ จิตฺตเจตสิกสนฺตาโน, โส อรูปตาย น เฉทนเภทนาทิวเสน วิโกปนสมตฺโถ, นปิ วิโกปนีโยฯ อถ รูปสนฺตาโน, โส อเจตนตาย กฏฺฐกลิงฺครูปโมติ น ตตฺถ เฉทนาทินา ปาณาติปาโต ลพฺภติ ยถา มตสรีเรฯ

ปโยโคปิ ปาณาติปาตสฺส ปหรณปฺปหาราทิ อตีเตสุ วา สงฺขาเรสุ ภเวยฺย อนาคเตสุ วา ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วา, ตตฺถ น ตาว อตีตานาคเตสุ สมฺภวติ เตสํ อภาวโต, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ จ สงฺขารานํ ขณิกตฺตา สรเสเนว นิรุชฺฌนสภาวตาย วินาสาภิมุเขสุ นิปฺปโยชโน ปโยโค สิยา, วินาสสฺส จ การณรหิตตฺตา น ปหรณปฺปหาราทิปฺปโยคเหตุกํ มรณํ, นิรีหกตาย จ สงฺขารานํ กสฺส โส ปโยโค, ขณิกตฺตา วธาธิปฺปายสมกาลภิชฺชนโต กสฺส กิริยา, ปริโยสานกาลานวฏฺฐานโต กสฺส วา ปาณาติปาตกมฺมพทฺโธติ?

วุจฺจเต – ยถาวุตฺตวธกเจตนาสหิโต สงฺขารานํ ปุญฺโช สตฺตสงฺขาโต หนฺตาฯ เตน ปวตฺติตวธปฺปโยคนิมิตฺตํ อปคตุสฺมาวิญฺญาณชีวิตินฺทฺริโย มตโวหารปฺปวตฺตินิพนฺธโน ยถาวุตฺตวธปฺปโยคกรเณ อุปฺปชฺชนารโห รูปารูปธมฺมสมูโห หญฺญติ, เกวโล วา จิตฺตเจตสิกสนฺตาโนฯ วธปฺปโยคาวิสยภาเวปิ ตสฺส ปญฺจโวการภเว รูปสนฺตานาธีนวุตฺติตาย รูปสนฺตาเน ปเรน ปโยชิตชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยควเสน ตนฺนิพฺพตฺติวินิพนฺธกวิสทิสรูปุปฺปตฺติยา วิหเต วิจฺเฉโท โหตีติ น ปาณาติปาตสฺส อสมฺภโว, นปิ อเหตุโก ปาณาติปาโต, น จ ปโยโค นิปฺปโยชโนฯ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ สงฺขาเรสุ กตปโยควเสน ตทนนฺตรํ อุปฺปชฺชนารหสฺส สงฺขารกลาปสฺส ตถา อนุปฺปตฺติโต ขณิกานํ สงฺขารานํ ขณิกมรณสฺส อิธ มรณภาเวน อนธิปฺเปตตฺตา สนฺตติมรณสฺส จ ยถาวุตฺตนเยน สเหตุกภาวโต น อเหตุกํ มรณํ, น จ กตฺตุรหิโต ปาณาติปาตปโยโค นิรีหเกสุปิ สงฺขาเรสุ สนฺนิหิตตามตฺเตน อุปการเกสุ อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปผลุปฺปาทนิยเตสุ การเณสุ กตฺตุโวหารสิทฺธิโต ยถา ‘‘ปทีโป ปกาเสติ, นิสากโรว จนฺทิมา’’ติฯ น จ เกวลสฺส วธาธิปฺปายสหภุโน จิตฺตเจตสิกกลาปสฺส ปาณาติปาโต อิจฺฉิตพฺโพ สนฺตานวเสน อวฏฺฐิตสฺเสว ปฏิชานนโตฯ สนฺตานวเสน วตฺตมานานญฺจ ปทีปาทีนํ อตฺถกิริยา ทิสฺสตีติ อตฺเถว ปาณาติปาเตน กมฺมพทฺโธฯ อยญฺจ วิจาโร อทินฺนาทานาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ วิภาเวตพฺโพฯ

โส (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.89; ธ. ส. อฏฺฐ. อกุสลกมฺมปถกถา) จ ปาณาติปาโต คุณวิรหิเตสุ ติรจฺฉานคตาทีสุ ปาเณสุ ขุทฺทเก ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหนฺเต มหาสาวชฺโชฯ กสฺมา? ปโยคมหนฺตตาย, ปโยคสมตฺเตปิ วตฺถุมหนฺตตายฯ

คุณวนฺเตสุ มนุสฺสาทีสุ อปฺปคุเณ ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาคุเณ มหาสาวชฺโชฯ สรีรคุณานํ ปน สมภาเว สติปิ กิเลสานํ อุปกฺกมานญฺจ มุทุตาย อปฺปสาวชฺโช, ติพฺพตาย มหาสาวชฺโชติ เวทิตพฺโพฯ

กายวาจาหิ น ทินฺนนฺติ อทินฺนํ, ปรสนฺตกํ, ตสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํฯ ปรสฺสหรณํ เถยฺยํ, โจริกาติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺถโต ปน ปรปริคฺคเห ปรปริคฺคหิตสญฺญิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานมญฺญตรทฺวารปฺปวตฺตา เถยฺยเจตนาฯ ตํ หีเน ปรสนฺตเก อปฺปสาวชฺชํ, ปณีเต มหาสาวชฺชํฯ กสฺมา? วตฺถุปณีตตายฯ วตฺถุสมตฺเต สติ คุณาธิกานํ สนฺตเก วตฺถุสฺมิํ มหาสาวชฺชํ, ตํตํคุณาธิกํ อุปาทาย ตโต ตโต หีนคุณสฺส สนฺตเก วตฺถุสฺมิํ อปฺปสาวชฺชํฯ

มิจฺฉา จรณํ มิจฺฉาจาโร, เมถุนสมาจาเรสุ เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโรฯ โส ปน ลกฺขณโต อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา อคมนียฏฺฐานวีติกฺกมเจตนาฯ โส ปเนส มิจฺฉาจาโร สีลาทิคุณวิรหิเต อคมนียฏฺฐาเน อปฺปสาวชฺโช, สีลาทิคุณสมฺปนฺเน มหาสาวชฺโชฯ ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา – อคมนียวตฺถุ, ตสฺมิํ เสวนจิตฺตํ, เสวนปโยโค, มคฺเคนมคฺคปฺปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติฯ เอโก ปโยโค สาหตฺถิโก เอวฯ

วจีทฺวาเร พาหุลฺลวุตฺติโต วาจโต ปวตฺตํ ทุจฺจริตนฺติ วจีทุจฺจริตํฯ ตํ สรูปโต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มุสาวาทปิสุณวาจาผรุสวาจาสมฺผปฺปลาปเจตนา เวทิตพฺพา’’ติฯ ตตฺถ มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุฯ มุสา วทียติ วุจฺจติ เอตายาติ มุสาวาโท, อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺญาเปตุกามสฺส ตถาวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกา เจตนาฯ โส ยมตฺถํ ภญฺชติ, ตสฺส อปฺปตาย อปฺปสาวชฺโช, มหนฺตตาย มหาสาวชฺโชฯ อปิจ คหฏฺฐานํ อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตาย นตฺถีติ อาทินยปฺปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, สกฺขินา หุตฺวา อตฺถภญฺชนตฺถํ วุตฺโต มหาสาวชฺโชฯ ปพฺพชิตานํ อปฺปกมฺปิ เตลํ วา สปฺปิํ วา ลภิตฺวา หสาธิปฺปาเยน ‘‘อชฺช คาเม เตลํ นที มญฺเญ สนฺทตี’’ติ ปูรณกถานเยน ปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, อทิฏฺฐํเยว ปน ทิฏฺฐนฺติอาทินา นเยน วทนฺตานํ มหาสาวชฺโชฯ ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ – อตถํ วตฺถุ, วิสํวาทนจิตฺตํ, ตชฺโช วายาโม, ปรสฺส ตทตฺถวิญฺญาปนนฺติฯ เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกวฯ

โส กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา วาจาย วา ปรวิสํวาทกกิริยากรเณ ทฏฺฐพฺโพฯ ตาย เจ กิริยาย ปโร ตมตฺถํ ชานาติ, อยํ กิริยาสมุฏฺฐาปิกเจตนากฺขเณเยว มุสาวาทกมฺมุนา พชฺฌติฯ ยสฺมา ปน ยถา กายกายปฏิพทฺธวาจาหิ ปรํ วิสํวาเทติ, ตถา ‘‘อิทมสฺส ภณาหี’’ติ อาณาเปนฺโตปิ, ปณฺณํ ลิขิตฺวา ปุรโต นิสฺสชฺชนฺโตปิ, ‘‘อยํ อตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพ’’ติ กุฏฺฏาทีสุ ลิขิตฺวา ฐเปนฺโตปิ, ตสฺมา เอตฺถ อาณตฺติกนิสฺสคฺคิยถาวราปิ ปโยคา ยุชฺชนฺติฯ อฏฺฐกถาสุ ปน อนาคตตฺตา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพาฯ

ปิสตีติ ปิสุณา, สมคฺเค สตฺเต อวยวภูเต วคฺเค ภินฺเน กโรตีติ อตฺโถฯ นิรุตฺตินเยน วา ปิยสุญฺญกรณโต ปิสุณาฯ ยาย หิ วาจาย ยสฺส ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺส หทเย อตฺตโน ปิยภาวํ, ปรสฺส จ ปิยสุญฺญภาวํ กโรติ, สา ปิสุณวาจาฯ ลกฺขณโต ปน สํกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส ปเรสํ วา เภทาย อตฺตโน ปิยกมฺยตาย วา กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา ปิสุณวาจา ปิสุณํ วทติ เอตายาติ กตฺวาฯ สา ยสฺส เภทํ กโรติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชาฯ ตสฺสา จตฺตาโร สมฺภารา – ภินฺทิตพฺโพ ปโร, ‘‘อิติ อิเม นานา ภวิสฺสนฺติ วินา ภวิสฺสนฺตี’’ติ เภทปุเรกฺขารตา วา ‘‘อิติ อหํ ปิโย ภวิสฺสามิ วิสฺสาสิโก’’ติ ปิยกมฺยตา วา, ตชฺโช วายาโม, ตสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติฯ ปเร ปน อภินฺเน กมฺมปถเภโท นตฺถิ, ภินฺเน เอว โหติฯ

ผรุสยตีติ ผรุสา, วาจาฯ ยาย หิ วาจาย อตฺตานมฺปิ ปรมฺปิ ผรุสํ สิเนหาภาเวน ลูขํ กโรติ, สา ผรุสวาจาฯ อถ วา สยมฺปิ ผรุสา โทมนสฺสสมุฏฺฐิตตฺตา สภาเวนปิ กกฺกสา เนว กณฺณสุขา น หทยสุขาติ ผรุสวาจาฯ เอตฺถ ปน ปเรสํ มมฺมจฺเฉทนวเสน ปวตฺติยา เอกนฺตนิฏฺฐุรตาย สภาเวน การณโวหาเรน จ วาจาย ผรุสสทฺทปฺปวตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ ตํ ผรุสํ วทติ เอตายาติ ผรุสวาจา, ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เอกนฺตผรุสา เจตนาฯ ตสฺสา อาวิภาวตฺถมิทํ วตฺถุ – เอโก กิร ทารโก มาตุ วจนํ อนาทิยิตฺวา อรญฺญํ คจฺฉติ, ตํ มาตา นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตี ‘‘จณฺฑา ตํ มหิํสี อนุพนฺธตู’’ติ อกฺโกสิฯ อถสฺส ตเถว อรญฺเญ มหิํสี อุฏฺฐาสิฯ ทารโก ‘‘ยํ มม มาตา มุเขน กเถสิ, ตํ มา โหตุฯ ยํ จิตฺเตน จินฺเตสิ, ตํ โหตู’’ติ สจฺจกิริยมกาสิฯ

มหิํสี ตตฺเถว พทฺธา วิย อฏฺฐาสิ ฯ เอวํ มมฺมจฺเฉทโกปิ ปโยโค จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติฯ มาตาปิตโร หิ กทาจิ ปุตฺตเก เอวมฺปิ วทนฺติ ‘‘โจรา โว ขณฺฑาขณฺฑิกํ กโรนฺตู’’ติ, อุปฺปลปตฺตมฺปิ จ เนสํ อุปริ ปตนฺตํ น อิจฺฉนฺติฯ อาจริยุปชฺฌายา จ กทาจิ นิสฺสิตเก เอวํ วทนฺติ ‘‘กิํ อิเม อหิริกา อโนตฺตปฺปิโน จรนฺติ, นิทฺธมถ เน’’ติฯ อถ จ เนสํ อาคมาธิคมสมฺปตฺติํ อิจฺฉนฺติ, ยถา จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ, เอวํ วจนสณฺหตาย อผรุสวาจาปิ น โหติฯ น หิ มาราเปตุกามสฺส ‘‘อิมํ สุขํ สยาเปถา’’ติ วจนํ อผรุสวาจา โหติ, จิตฺตผรุสตาย ปน เอสา ผรุสวาจาวฯ สา ยํ สนฺธาย ปวตฺติตา, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชาฯ ตสฺสา ตโย สมฺภารา – อกฺโกสิตพฺโพ ปโร, กุปิตจิตฺตํ, อกฺโกสนาติฯ

สํ สุขํ หิตญฺจ ผลติ วิสรติ วินาเสตีติ สมฺผํ, อตฺตโน ปเรสญฺจ อนุปการกํ ยํ กิญฺจิ, สมฺผํ ปลปติ เอตายาติ สมฺผปฺปลาโป, อนตฺถวิญฺญาปิกกายวจีปโยคสมอุฏฺฐาปิกา อกุสลเจตนาฯ โส อาเสวนมนฺทตาย อปฺปสาวชฺโช, อาเสวนมหนฺตตาย มหาสาวชฺโชฯ ตสฺส ทฺเว สมฺภารา – ภารตยุทฺธสีตาหรณาทินิรตฺถกกถาปุเรกฺขารตา, ตถารูปีกถากถนญฺจฯ ปเร ปน ตํ กถํ อคณฺหนฺเต กมฺมปถเภโท นตฺถิ, ปเรน ปน สมฺผปฺปลาเป คหิเตเยว โหติฯ

อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺฐิโยติ เอตฺถ ปรสมฺปตฺติํ อภิมุขํ ฌายตีติ อภิชฺฌา, ปรสมฺปตฺตีสุ โลโภฯ สา ปน ‘‘อโห วต อิทํ มมสฺสา’’ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณาฯ อทินฺนาทานํ วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จฯ ตสฺสา ทฺเว สมฺภารา – ปรภณฺฑํ, อตฺตโน ปริณามนญฺจฯ ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว ‘‘อโห วต อิทํ มมสฺสา’’ติ อตฺตโน น ปริณาเมติฯ

หิตสุขํ พฺยาปาเทติ วินาเสตีติ พฺยาปาโท, ปฏิโฆฯ โส ปรวินาสาย มโนปโทสลกฺขโณ ฯ โส ผรุสวาจา วิย อปฺปสาวชฺโช มหาสาวชฺโช จฯ ตสฺส ทฺเว สมฺภารา – ปรสตฺโต, ตสฺส จ วินาสนจินฺตาฯ ปรสตฺตวตฺถุเก หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว ‘‘อโห วตายํ อุจฺฉิชฺเชยฺย วินสฺเสยฺยา’’ติ ตสฺส วินาสนํ น จินฺเตติฯ

ยถาภุจฺจคหณาภาเวน มิจฺฉา ปสฺสตีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ สา ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนลกฺขณาฯ สมฺผปฺปลาโป วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จฯ อปิจ อนิยตา อปฺปสาวชฺชา, นิยตา มหาสาวชฺชาฯ ตสฺส ทฺเว สมฺภารา – วตฺถุโน คหิตาการวิปรีตตา, ยถา จ ตํ คณฺหาติ, ตถาภาเวน ตสฺสุปฏฺฐานนฺติฯ ตตฺถ นตฺถิกาเหตุกออริยทิฏฺฐีหิ เอว กมฺมปถเภโท โหติฯ

‘‘อเนกวิหิตานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมาน’’นฺติ สามญฺญวจเนปิ ปาริเสสญายโต วุตฺตาวเสสา อกุสลา ธมฺมา คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา เต ธมฺเม’’ติอาทิฯ เต ยถาวุตฺตกายทุจฺจริตาทิเก อกุสลธมฺเม ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ อเนกวิหิตาติ อเนกปฺปการาฯ

[6] อยํ โลกตนฺตีติ อยํ วุฑฺฒานํ อภิวาทนาทิกิริยาลกฺขณา โลกปฺปเวณีฯ อนาคามิพฺรหฺมานํ อลงฺการาทีสุ อนาคามิภิกฺขูนญฺจ จีวราทีสุ นิกนฺติวเสน ราคุปฺปตฺติ โหตีติ อนาคามิมคฺเคน ปญฺจกามคุณิกราคสฺเสว ปหานํ เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปญฺจกามคุณิกราคสฺสา’’ติฯ รูปาทีสุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ วตฺถุกามโกฏฺฐาเสสุ อุปฺปชฺชมาโน ราโค ‘‘ปญฺจกามคุณิกราโค’’ติ เวทิตพฺโพฯ โกฏฺฐาสวจโน เหตฺถ คุณสทฺโท ‘‘วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.4) วิยฯ ทฺวีสุ อกุสลจิตฺเตสูติ โทมนสฺสสหคเตสุ ทฺวีสุ อกุสลจิตฺเตสุฯ โมหสฺส สพฺพากุสลสาธารณตฺตา อาห ‘‘สพฺพากุสลสมฺภวสฺสา’’ติฯ อวเสสานนฺติ สกฺกายทิฏฺฐิอาทีนํฯ

[7] ชิคุจฺฉติ มญฺเญติ ‘‘อหมภิชาโต รูปวา ปญฺญวา, กถํ นาม อญฺเญสํ อภิวาทนาทิํ กเรยฺย’’นฺติ ชิคุจฺฉติ วิย ชิคุจฺฉตีติ วา สลฺลกฺเขมิฯ อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐนาติ อญฺญาณสมฺภูตฏฺเฐนฯ อกุสเล ธมฺเม ชิคุจฺฉมาโน เตสํ สมงฺคีภาวมฺปิ ชิคุจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺตี’’ติฯ สมาปตฺตีติ เอตสฺเสว เววจนํ สมาปชฺชนา สมงฺคิภาโวติฯ มณฺฑนกชาติโยติ มณฺฑนสภาโว, มณฺฑนสีโลติ อตฺโถฯ เชคุจฺฉิตนฺติ ชิคุจฺฉนสีลตํฯ

[8] โลกเชฏฺฐกกมฺมนฺติ โลเก เชฏฺฐกานํ กตฺตพฺพกมฺมํ, โลเก วา เสฏฺฐสมฺมตํ กมฺมํฯ ตตฺราติ ยถาวุตฺเตสุ ทฺวีสุปิ อตฺถวิกปฺเปสุฯ

ปทาภิหิโต อตฺโถ ปทตฺโถ, พฺยญฺชนตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ วินยํ วา อรหตีติ เอตฺถ วินยนํ วินโย, นิคฺคณฺหนนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘นิคฺคหํ อรหตีติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ นนุ จ ปฐมํ วุตฺเตสุ ทฺวีสุปิ อตฺถวิกปฺเปสุ สกตฺเถ อรหตฺเถ จ ภทฺธิตปจฺจโย สทฺทลกฺขณโต ทิสฺสติ, น ปน ‘‘วินยาย ธมฺมํ เทเสตี’’ติ อิมสฺมิํ อตฺเถ, ตสฺมา กถเมตฺถ ตทฺธิตปจฺจโยติ อาห ‘‘วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺตี’’ติฯ วิจิตฺรตา เจตฺถ โลกปฺปมาณโต เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ ยสฺมิํ ยสฺมิํ อตฺเถ ตทฺธิตปฺปโยโค โลกสฺส, ตตฺถ ตตฺถ ตทฺธิตวุตฺติ โลกโต สิทฺธาติ วิจิตฺรา ตทฺธิตวุตฺติฯ ตสฺมา ยถา ‘‘มา สทฺทมกาสี’’ติ วทนฺโต ‘‘มาสทฺทิโก’’ติ วุจฺจติ, เอวํ วินยาย ธมฺมํ เทเสตีติ เวนยิโกติ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโยฯ

[9] กปณปุริโสติ คุณวิรหิตตาย ทีนมนุสฺโสฯ พฺยญฺชนานิ อวิจาเรตฺวาติ ติสฺสทตฺตาทิสทฺเทสุ วิย ‘‘อิมสฺมิํ อตฺเถ อยํ นาม ปจฺจโย’’ติ เอวํ พฺยญฺชนํ วิจารํ อกตฺวา, อนิปฺผนฺนปาฏิปทิกวเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ

[10] เทวโลกคพฺภสมฺปตฺติยาติ วตฺวา ฐเปตฺวา ภุมฺมเทเว เสเสสุ เทเวสุ คพฺภคฺคหณสฺส อภาวโต ปฏิสนฺธิเยเวตฺถ คพฺภสมฺปตฺตีติ เวทิตพฺพาติ วุตฺตเมวตฺถํ วิวริตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เทวโลกปฏิสนฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตตี’’ติฯ อสฺสาติ อภิวาทนาทิสามีจิกมฺมสฺสฯ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ โทสํ ทสฺเสนฺโตติ มาติโต อปริสุทฺธภาวํ ทสฺเสนฺโต, อกฺโกสิตุกามสฺส ทาสิยา ปุตฺโตติ ทาสิกุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺตภาเว โทสํ ทสฺเสตฺวา อกฺโกสนํ วิย ภควโต มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ โทสํ ทสฺเสตฺวา อกฺโกสนฺโตปิ เอวมาหาติ อธิปฺปาโยฯ คพฺภโตติ เทวโลกปฏิสนฺธิโตฯ เตเนวาห ‘‘อภพฺโพ เทวโลกูปปตฺติํ ปาปุณิตุนฺติ อธิปฺปาโย’’ติฯ หีโน วา คพฺโภ อสฺสาติ อปคพฺโภติ อิมสฺส วิคฺคหสฺส เอเกน ปริยาเยน อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เทวโลกคพฺภปริพาหิรตฺตา อายติํ หีนคพฺภปฏิลาภภาคีตี’’ติฯ

อิติ-สทฺทา เอ เหตุอตฺโถ, ยสฺมา อายติมฺปิ หีนคพฺภปฏิลาภภาคี, ตสฺมา หีโน วา คพฺโภ อสฺสาติ อปคพฺโภติ อธิปฺปาโยฯ

ปุน ตสฺเสว วิคฺคหสฺส โกธวเสน…เป.… ทสฺเสนฺโตติ เหฏฺฐา วุตฺตนยสฺส อนุรูปํ กตฺวา อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘หีโน วาสฺส มาตุกุจฺฉิสฺมิํ คพฺภวาโส อโหสีติ อธิปฺปาโย’’ติฯ คพฺภ-สทฺโท อตฺถิ มาตุกุจฺฉิปริยาโย ‘‘คพฺเภ วสติ มาณโว’’ติอาทีสุ (ชา. 1.15.363) วิย ฯ อตฺถิ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺตสตฺตปริยาโย ‘‘อนฺตมโส คพฺภปาตนํ อุปาทายา’’ติอาทีสุ (มหาว. 129) วิยฯ ตตฺถ มาตุกุจฺฉิปริยายํ คเหตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนาคเต คพฺภเสยฺยา’’ติฯ คพฺเภ เสยฺยา คพฺภเสยฺยาฯ อนุตฺตเรน มคฺเคนาติ อคฺคมคฺเคนฯ กมฺมกิเลสานํ มคฺเคน วิหตตฺตา อาห ‘‘วิหตการณตฺตา’’ติฯ อิตรา ติสฺโสปีติ อณฺฑชสํเสทชโอปปาติกาฯ เอตฺถ จ ยทิปิ ‘‘อปคพฺโภ’’ติ อิมสฺส อนุรูปโต คพฺภเสยฺยา เอว วตฺตพฺพา, ปสงฺคโต ปน ลพฺภมานํ สพฺพมฺปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติปิ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

อิทานิ สตฺตปริยายสฺส คพฺภสทฺทสฺส วเสน วิคฺคหนานตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิฯ อิมสฺมิํ ปน วิกปฺเป คพฺภเสยฺยา ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ อุภยมฺปิ คพฺภเสยฺยวเสเนว วุตฺตนฺติปิ วทนฺติฯ นนุ จ ‘‘อายติํ คพฺภเสยฺยา ปหีนา’’ติ (ปารา. 10) วุตฺตตฺตา คพฺภสฺส เสยฺยา เอว ปหีนา, น ปน คพฺโภติ อาปชฺชตีติ อาห ‘‘ยถา จา’’ติอาทิฯ อถ ‘‘อภินิพฺพตฺตี’’ติ เอตฺตกเมว อวตฺวา ปุนพฺภวคฺคหณํ กิมตฺถนฺติ อาห ‘‘อภินิพฺพตฺติ จ นามา’’ติอาทิฯ อปุนพฺภวภูตาติ ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชมานานํ ธมฺมานํ อภินิพฺพตฺติฯ

[11] ธมฺมธาตุนฺติ เอตฺถ ธมฺเม อนวเสเส ธาเรติ ยาถาวโต อุปธาเรตีติ ธมฺมธาตุ, ธมฺมานํ ยถาสภาวโต อวพุชฺฌนสภาโว, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปฏิวิชฺฌิตฺวาติ สจฺฉิกตฺวา, ปฏิลภิตฺวาติ อตฺโถ, ปฏิลาภเหตูติ วุตฺตํ โหติฯ เทสนาวิลาสปฺปตฺโต โหตีติ รุจิวเสน ปริวตฺเตตฺวา เทเสตุํ สมตฺถตา เทสนาวิลาโส, ตํ ปตฺโต อธิคโตติ อตฺโถฯ กรุณาวิปฺผารนฺติ สพฺพสตฺเตสุ มหากรุณาย ผรณํฯ

ตาทิคุณลกฺขณเมว ปุน อุปมาย วิภาเวตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปถวีสมจิตฺตต’’นฺติฯ ยถา ปถวี สุจิอสุจินิกฺเขปเฉทนเภทนาทีสุ น วิกมฺปติ, อนุโรธวิโรธํ น ปาปุณาติ, เอวํ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ ลาภาลาภาทีสุ อนุโรธวิโรธปฺปหานโต อวิกมฺปิตจิตฺตตาย ปถวีสมจิตฺตตนฺติ อตฺโถฯ อกุปฺปธมฺมตนฺติ เอตฺถ ‘‘อกุปฺปธมฺโม นาม ผลสมาปตฺตี’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ‘‘ปเรสุ ปน อกฺโกสนฺเตสุปิ อตฺตโน ปถวีสมจิตฺตตาลกฺขณํ อกุชฺฌนสภาวตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ’’ติ อมฺหากํ ขนฺติฯ ชราย อนุสฏนฺติ ชราย ปลิเวฐิตํฯ วฏฺฏขาณุภูตนฺติ อเนเกสํ อนยพฺยสนานํ นิปาตลกฺขณตฺถมฺภภูตตาย สํสารขาณุภูตํฯ พฺราหฺมณสฺส วุฑฺฒตาย อาสนฺนวุตฺติมรณนฺติ สมฺภาวนวเสน ‘‘อชฺช มริตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มหนฺเตน โข ปน อุสฺสาเหนาติ ‘‘สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ เอวํ สญฺชาตมหุสฺสาเหนฯ อปฺปฏิสมํ ปุเรชาตภาวนฺติ อนญฺญสาธารณํ ปุเรชาตภาวํฯ นตฺถิ เอตสฺส ปฏิสโมติ อปฺปฏิสโม, ปุเรชาตภาโวฯ

‘‘อปี’’ติ อวตฺวา ‘‘ปี’’ติ วทนฺโต ปิ-สทฺโทปิ วิสุํ อตฺถิ นิปาโตติ ทสฺเสติฯ สมฺภาวนตฺเถติ ‘‘อปิ นาเมวํ สิยา’’ติ วิกปฺปนตฺโถ สมฺภาวนตฺโถ, ตสฺมิํ โชตกตาย ปิสทฺโท วตฺตติฯ วจนสิลิฏฺฐตายาติ วจนสฺส มธุรภาวตฺถํ, มุทุภาวตฺถนฺติ อตฺโถฯ เอวญฺหิ โลเก สิลิฏฺฐวจนํ โหตีติ เอวํ เอกเมว คณนํ อวตฺวา อปราย คณนาย สทฺธิํ วจนํ โลเก สิลิฏฺฐวจนํ โหติ ยถา ‘‘ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานี’’ติฯ สมฺมา อธิสยิตานีติ ปาทาทีหิ อตฺตนา เนสํ กิญฺจิ อุปฆาตํ อกโรนฺติยา พหิวาตาทิปริสฺสยปริหารตฺถํ สมฺมเทว อุปริ สยิตานิฯ อุปริอตฺโถ เหตฺถ อธิ-สทฺโทฯ อุตุํ คณฺหาเปนฺติยาติ เตสํ อลฺลสิเนหปริยาทานตฺถํ อตฺตโน กายุสฺมาวเสน อุตุํ คณฺหาเปนฺติยาฯ เตนาห ‘‘อุสฺมีกตานี’’ติฯ สมฺมา ปริภาวิตานีติ สมฺมเทว สพฺพโส กุกฺกุฏวาสนาย วาสิตานิฯ เตนาห ‘‘กุกฺกุฏคนฺธํ คาหาปิตานี’’ติฯ

เอตฺถ จ สมฺมา ปริเสทนํ กุกฺกุฏคนฺธปริภาวนญฺจ สมฺมา อธิสยนนิปฺผตฺติยา อานุภาวนิปฺผาทิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สมฺมา อธิสยเนเนว หิ อิตรทฺวยํ อิชฺฌติ ฯ น หิ สมฺมา อธิสยนโต วิสุํ สมฺมา ปริเสทนสฺส สมฺมา ปริภาวนสฺส จ กรณํ อตฺถิ, เตน ปน สทฺธิํเยว อิตเรสํ ทฺวินฺนมฺปิ อิชฺฌนโต วุตฺตํ ‘‘เอวํ ตีหิ ปกาเรหิ ตานิ อณฺฑานิ ปริปาลิยมานานี’’ติฯ นขสิขาติ นขคฺคานิฯ มุขตุณฺฑกนฺติ มุขคฺคํฯ กปาลสฺส ตนุกตฺตาติ เอตฺถ ยถา กปาลสฺส ตนุตา อาโลกสฺส อนฺโต ปญฺญายมานสฺส การณํ, ตถา กปาลสฺส ตนุตาย นขสิขามุขตุณฺฑกานํ ขรตาย จ อลฺลสิเนหปริยาทานํ การณวจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สงฺกุฏิตหตฺถปาทาติ เอตฺถ หตฺถาติ ปกฺขาฯ น หิ กุกฺกุฏานํ ปกฺขโต อญฺโญ หตฺโถ นาม อตฺถิฯ เอตฺถาติ อาโลกฏฺฐาเนฯ ปกฺเข วิธุนนฺตาติ ปกฺเข จาเลนฺตาฯ นิกฺขมนฺตานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ, นิกฺขมนฺเตสูติ อตฺโถฯ

โส เชฏฺโฐ อิติ อสฺส วจนีโยติ โย ปฐมตรํ อณฺฑโกสโต นิกฺขนฺโต กุกฺกุฏโปตโก, โสเยว เชฏฺโฐติ วจนีโย อสฺส, ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ สมฺปฏิปาเทนฺโตติ สํสนฺเทนฺโตฯ ติภูมกปริยาปนฺนาปิ สตฺตา อวิชฺชาโกสสฺส อนฺโต ปวิฏฺฐา ตตฺถ ตตฺถ อปฺปหีนาย อวิชฺชาย เวฐิตตฺตาติ อาห ‘‘อวิชฺชาโกสสฺส อนฺโต ปวิฏฺเฐสุ สตฺเตสู’’ติฯ อณฺฑโกสนฺติ พีชกปาลํฯ โลกสนฺนิวาเสติ โลโก เอว โลกสนฺนิวาโสฯ สมฺมาสมฺโพธินฺติ เอตฺถ สมฺมาติ อวิปรีตตฺโถ, สํ-สทฺโท สามนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปติ, ตสฺมา สมฺมา อวิปรีเตนากาเรน สยเมว จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌตีติ สมฺมาสมฺโพธีติ มคฺโค วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘สมฺมา สามญฺจ โพธิ’’นฺติ, สมฺมา สยเมว จ พุชฺฌนกนฺติ อตฺโถฯ สมฺมาติ วา ปสตฺถวจโน, สํ-สทฺโท สุนฺทรวจโนติ อาห ‘‘อถ วา ปสตฺถํ สุนฺทรญฺจ โพธิ’’นฺติฯ โพธิสทฺทสฺส อเนกตฺถตํ ทสฺเสตฺวา อิธาธิปฺเปตมตฺถํ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสตุกาโม อาห ‘‘โพธีติ รุกฺโขปิ มคฺโคปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อพุชฺฌิ เอตฺถาติ รุกฺโข โพธิฯ สยํ พุชฺฌติ, พุชฺฌนฺติ วา เตน อริยาติ มคฺโค โพธิฯ สพฺพธมฺเม สพฺพาการโต พุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ โพธิฯ พุชฺฌียติ สจฺฉิกรียตีติ นิพฺพานํ โพธิฯ อนฺตรา จ โพธินฺติ ทุติยมุทาหรณํ วินาปิ รุกฺขสทฺเทน โพธิสทฺทสฺส รุกฺเข ปวตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ วรภูริเมธโสติ มหาปถวี วิย ปตฺถฏวรปญฺโญติ อตฺโถฯ อสพฺพคุณทายกตฺตาติ สพฺพคุณานํ อทายกตฺตาฯ

สพฺพคุเณ น ททาตีติ หิ อสพฺพคุณทายโก, อยุตฺตสมาโสยํ คมกตฺตา ยถา ‘‘อสูริยํปสฺสานิ มุขานี’’ติฯ

ติสฺโส วิชฺชาติ อุปนิสฺสยวโต สเหว อรหตฺตผเลน ติสฺโส วิชฺชา เทติฯ นนุ เจตฺถ ตีสุ วิชฺชาสุ อาสวกฺขยญาณสฺส มคฺคปริยาปนฺนตฺตา กถเมตํ ยุชฺชติ ‘‘มคฺโค ติสฺโส วิชฺชา เทตี’’ติ? นายํ โทโสฯ สติปิ อาสวกฺขยญาณสฺส มคฺคปริยาปนฺนภาเว อฏฺฐงฺคิเก มคฺเค สติ มคฺคญาเณน สทฺธิํ ติสฺโส วิชฺชา ปริปุณฺณา โหนฺตีติ ‘‘มคฺโค ติสฺโส วิชฺชา เทตี’’ติ วุจฺจติฯ ฉ อภิญฺญาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สาวกปารมิญาณนฺติ อคฺคสาวเกหิ ปฏิลภิตพฺพํ สพฺพเมว โลกิยโลกุตฺตรญาณํฯ ปจฺเจกโพธิญาณนฺติ เอตฺถาปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อพฺภญฺญาสินฺติ ชานิํฯ ชานนญฺจ น อนุสฺสวาทิวเสนาติ อาห ‘‘ปฏิวิชฺฌิ’’นฺติ, ปจฺจกฺขมกาสินฺติ อตฺโถฯ ปฏิเวโธปิ น ทูเร ฐิตสฺส ลกฺขณปฺปฏิเวโธ วิยาติ อาห ‘‘ปตฺโตมฺหี’’ติ, ปาปุณินฺติ อตฺโถฯ ปาปุณนญฺจ น สยํ คนฺตฺวาติ อาห ‘‘อธิคโตมฺหี’’ติ, สกสนฺตาเน อุปฺปาทนวเสน ปฏิลภินฺติ อตฺโถฯ

โอปมฺมสมฺปฏิปาทนนฺติ โอปมฺมตฺถสฺส อุปเมยฺเยน สมฺมเทว ปฏิปาทนํฯ อตฺเถนาติ อุปเมยฺยตฺเถนฯ ยถา กุกฺกุฏิยา อณฺเฑสุ ติวิธกิริยากรณํ กุกฺกุฏจฺฉาปกานํ อณฺฑโกสโต นิกฺขมนสฺส มูลการณํ, เอวํ โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนากรณํ อวิชฺชณฺฑโกสโต นิกฺขมนสฺส มูลการณนฺติ อาห ‘‘ยถา หิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา…เป.… ติวิธานุปสฺสนากรณ’’นฺติฯ ‘‘สนฺตาเน’’ติ วุตฺตตฺตา อณฺฑสทิสตา สนฺตานสฺส พหิ นิกฺขนฺตกุกฺกุฏจฺฉาปกสทิสตา พุทฺธคุณานํ, พุทฺธคุณาติ จ อตฺถโต พุทฺโธเยว ‘‘ตถาคตสฺส โข เอตํ, วาเสฏฺฐ, อธิวจนํ ธมฺมกาโย อิติปี’’ติ วจนโตฯ อวิชฺชณฺฑโกสสฺส ตนุภาโวติ พลววิปสฺสนาวเสน อวิชฺชณฺฑโกสสฺส ตนุภาโว, ปฏิจฺฉาทนสามญฺเญน จ อวิชฺชาย อณฺฑโกสสทิสตาฯ มุทุภูตสฺสปิ ขรภาวาปตฺติ โหตีติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘ถทฺธขรภาโว’’ติ วุตฺตํฯ ติกฺขขรวิปฺปสนฺนสูรภาโวติ เอตฺถ ปริคฺคยฺหมาเนสุ สงฺขาเรสุ วิปสฺสนาญาณสฺส สมาธินฺทฺริยวเสน สุขานุปฺปเวโส ติกฺขตา, อนุปวิสิตฺวาปิ สตินฺทฺริยวเสน อนติกฺกมนโต อกุณฺฐตา ขรภาโวฯ ติกฺโขปิ หิ เอกจฺโจ สโร ลกฺขํ ปตฺวา กุณฺโฐ โหติ, น ตถา อิทํฯ

สติปิ ขรภาเว สุขุมปฺปวตฺติวเสน กิเลสสมุทาจารสงฺโขภรหิตตาย สทฺธินฺทฺริยวเสน ปสนฺนภาโว, สติปิ จ ปสนฺนภาเว อนฺตรา อโนสกฺกิตฺวา กิเลสปจฺจตฺถิกานํ สุฏฺฐุ อภิภวนโต วีริยินฺทฺริยวเสน สูรภาโว เวทิตพฺโพฯ เอวมิเมหิ ปกาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาญาณเมว คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิปสฺสนาญาณสฺส ปริณามกาโลติ วิปสฺสนาย วุฏฺฐานคามินิภาวปฺปตฺติ, ตทา จ สา มคฺคญาณคพฺภํ ธาเรนฺตี วิย โหตีติ อาห ‘‘คพฺภคฺคหณกาโล’’ติฯ คพฺภํ คณฺหาเปตฺวาติ สงฺขารุเปกฺขาย อนนฺตรํ สิขาปฺปตฺตอนุโลมวิปสฺสนาวเสน มคฺควิชายนตฺถํ คพฺภํ คณฺหาเปตฺวาฯ อนุปุพฺพาธิคเตนาติ ปฐมมคฺคปฏิปาฏิยา อธิคเตนฯ อภิญฺญาปกฺเขติ โลกิยาภิญฺญาปกฺเขฯ โลกุตฺตราภิญฺญา หิ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาลิตาฯ โปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ ‘‘ฉอภิญฺญาปกฺเข’’ติ ลิขนฺติ, โส อปาโฐติ เวทิตพฺโพฯ เชฏฺโฐ เสฏฺโฐติ วุทฺธตมตฺตา เชฏฺโฐ, สพฺพคุเณหิ อุตฺตมตฺตา ปสตฺถตโมติ เสฏฺโฐฯ

อิทานิ ‘‘อารทฺธํ โข ปน เม พฺราหฺมณ วีริย’’นฺติอาทิกาย เทสนาย อนุสนฺธิํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวํ ภควา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปุพฺพภาคโต ปภุตีติ ภาวนาย ปุพฺพภาคิยวีริยารมฺภาทิโต ปฏฺฐายฯ จิตฺตเมวมุปฺปนฺนนฺติ เอวํ อุปริ วกฺขมานปริวิตกฺกวเสน จิตฺตมุปฺปนฺนนฺติ อตฺโถฯ ‘‘จิตฺตเมว อุปฺปนฺน’’นฺติปิ ปาโฐ, ตตฺถ จิตฺตเมว อุปฺปนฺนํ, น ตาว ภควติ ปสาโทติ อตฺโถฯ มุฏฺฐสฺสตินาติ วินฏฺฐสฺสตินา, สติวิรหิเตนาติ อตฺโถฯ สารทฺธกาเยนาติ สทรถกาเยนฯ โพธิมณฺเฑติ โพธิสงฺขาตสฺส ญาณสฺส มณฺฑภาวปฺปตฺเต ฐาเนฯ โพธีติ หิ ปญฺญา วุจฺจติ, สา เอตฺถ มณฺฑา ปสนฺนา ชาตาติ โส ปเทโส ‘‘โพธิมณฺโฑ’’ติ ปญฺญาโตฯ จตุรงฺคสมนฺนาคตนฺติ ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ, สรีเร อุปสุสฺสตุ มํสโลหิต’’นฺติ (ม. นิ. 2.184; สํ. นิ. 2.22; อ. นิ. 2.5; มหานิ. 196) เอวํ วุตฺตจตุรงฺคสมนฺนาคตํ วีริยํฯ ตตฺถ ตโจติ เอกํ องฺคํ นฺหารุ เอกํ องฺคํ อฏฺฐิ เอกํ องฺคํ มํสโลหิตํ เอกํ องฺคนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตโจ เอกํ องฺคนฺติ จ ตเจ นิรเปกฺขภาโว เอกํ องฺคนฺติ คเหตพฺพํฯ ปธานํ อนุยุญฺชนฺตสฺส หิ ตเจ ปลุชฺชมาเนปิ ตํนิมิตฺตํ อโวสานาปชฺชนํ ตสฺส วีริยสฺส เอกํ องฺคํ เอกํ การณํฯ เอวํ เสเสสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ปคฺคหิตนฺติ อารมฺภํ สิถิลํ อกตฺวา ทฬฺหปรกฺกมสงฺขาตุสฺสาหนภาเวน คหิตํฯ เตนาห ‘‘อสิถิลปฺปวตฺติตนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ

อสลฺลีนนฺติ อสงฺกุจิตํ โกสชฺชวเสน สงฺโกจํ อนาปนฺนํฯ อุปฏฺฐิตาติ โอคาหนสงฺขาเตน อปิลาปภาเวน อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ฐิตาฯ เตนาห ‘‘อารมฺมณาภิมุขีภาเวนา’’ติฯ สมฺโมสสฺส วิทฺธํสนวเสน ปวตฺติยา น สมฺมุฏฺฐาติ อสมฺมุฏฺฐาฯ กิญฺจาปิ จิตฺตปสฺสทฺธิวเสเนว จิตฺตเมว ปสฺสทฺธํ, กายปสฺสทฺธิวเสเนว จ กาโย ปสฺสทฺโธ โหติ, ตถาปิ ยสฺมา กายปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชมานา จิตฺตปสฺสทฺธิยา สเหว อุปฺปชฺชติ, น วินา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กายจิตฺตปสฺสทฺธิวเสนา’’ติฯ กายปสฺสทฺธิยา อุภเยสมฺปิ กายานํ ปสฺสมฺภนาวหตฺตา วุตฺตํ ‘‘รูปกาโยปิ ปสฺสทฺโธเยว โหตี’’ติฯ โส จ โขติ โส จ โข กาโยฯ วิคตทรโถติ วิคตกิเลสทรโถฯ นามกาเย หิ วิคตทรเถ รูปกาโยปิ วูปสนฺตทรถปริฬาโห โหติฯ สมฺมา อาหิตนฺติ นานารมฺมเณสุ วิธาวนสงฺขาตํ วิกฺเขปํ วิจฺฉินฺทิตฺวา เอกสฺมิํเยว อารมฺมเณ อวิกฺขิตฺตภาวาปาทเนน สมฺมเทว อาหิตํ ฐปิตํฯ เตนาห ‘‘สุฏฺฐุ ฐปิต’’นฺติอาทิฯ จิตฺตสฺส อเนกคฺคภาโว วิกฺเขปวเสน จญฺจลตา, สา สติ เอกคฺคตาย น โหตีติ อาห ‘‘เอกคฺคํ อจลํ นิปฺผนฺทน’’นฺติฯ เอตฺตาวตาติ ‘‘อารทฺธํ โข ปนา’’ติอาทินา วีริยสติปสฺสทฺธิสมาธีนํ กิจฺจสิทฺธิทสฺสเนนฯ

นนุ จ สทฺธาปญฺญานมฺปิ กิจฺจสิทฺธิ ฌานสฺส ปุพฺพปฏิปทาย อิจฺฉิตพฺพาติ? สจฺจํ อิจฺฉิตพฺพา, สา ปน นานนฺตริกภาเวน อวุตฺตสิทฺธาติ น คหิตาฯ อสติ หิ สทฺธาย วีริยารมฺภาทีนํ อสมฺภโวเยว, ปญฺญาปริคฺคเห จ เนสํ อสติ ญายารมฺภาทิภาโว น สิยา, ตถา อสลฺลีนาสมฺโมสตาทโย วีริยาทีนนฺติ อสลฺลีนตาทิคฺคหเณเนเวตฺถ ปญฺญากิจฺจสิทฺธิ คหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ฌานภาวนายํ วา สมาธิกิจฺจํ อธิกํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ สมาธิปริโยสานาว ฌานสฺส ปุพฺพปฏิปทา กถิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปฐมชฺฌานกถา

อิทานิ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินยปฺปวตฺตาย ปาฬิยา ฌานวิภงฺเค (วิภ. 508) วุตฺตมฺปิ อตฺถํ อฏฺฐกถานเยเนว สํวณฺเณตุกาโม วิภงฺคปาฬิยํ วุตฺตนเยน อวจเน การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘กิญฺจาปิ ตตฺถ กตเม กามา’’ติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ปตฺถนากาเรน ปวตฺโต ทุพฺพโล โลโภ ฉนฺทนฏฺเฐน ฉนฺโท, ตโต พลวา รญฺชนฏฺเฐน ราโค, ตโตปิ พลวตโร พหลราโค ฉนฺทราโคฯ นิมิตฺตานุพฺยญฺชนานิ สงฺกปฺเปติ เอเตนาติ สงฺกปฺโป, ตถาปวตฺโต โลโภฯ ตตฺถ นิมิตฺตสงฺกปฺปนา นาม อวยเว สโมธาเนตฺวา ‘‘อิตฺถี ปุริโส’’ติอาทินา เอกชฺฌํ กตฺวา อุปรูปริ กิเลสุปฺปตฺติยา นิมิตฺตสฺส กปฺปนาฯ อนุพฺยญฺชนสงฺกปฺปนา ปน ‘‘หตฺถา โสภนา, ปาทา โสภนา’’ติ เอวํ อนุพฺยญฺชนวเสน วิภชิตฺวา กปฺปนาติฯ กิเลสานญฺหิ อนุ อนุ พฺยญฺชนโต ปริพฺยญฺชนโต ปริพฺยตฺติวเสน อุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาวโต อนุพฺยญฺชนํ หตฺถปาทาทิอวยวา วุจฺจนฺติฯ ตโต พลวา รญฺชนฏฺเฐน ราโค, สงฺกปฺปวเสเนว ปวตฺโต ตโตปิ พลวตโร สงฺกปฺปราโคฯ สฺวายํ ปเภโท เอกสฺเสว โลภสฺส ปวตฺติอาการวเสน อวตฺถาเภทวเสน จ เวทิตพฺโพ ยถา ‘‘วจฺโฉ ทมฺโม พลีพทฺโท’’ติฯ กามาติ กิเลสกามา, กาเมนฺตีติ กามา, กาเมนฺติ เอเตหีติ วาฯ

เสยฺยถิทนฺติ อิมสฺส ตํ กตมํ, ตํ กถนฺติ วา อตฺโถฯ วิวิจฺจิตฺวาติ วิสุํ หุตฺวาฯ เตนาห ‘‘วินา หุตฺวา อปสกฺกิตฺวา’’ติ, ปชหนวเสน อปกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ วิวิจฺเจว กาเมหีติ เอตฺถ วิวิจฺจาติ อิมินา วิเวจนํ ฌานกฺขเณ กามานํ อภาวมตฺตํ วุตฺตํฯ วิวิจฺเจวาติ ปน อิมินา เอกํสโต กามานํ วิเวเจตพฺพตาทีปเนน ตปฺปฏิปกฺขตา ฌานสฺส กามวิเวกปฺปหานสฺส จ ฌานาธิคมูปายตา ทสฺสิตา โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฐมชฺฌาน’’นฺติอาทิํ วตฺวา ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อนฺธกาเร สติ ปทีโป วิยาติ เอเตน ยถา ปทีปาภาเวน รตฺติยํ อนฺธการาภิภโว, เอวํ ฌานาภาเวน จิตฺตสนฺตติยํ กามาภิภโวติ ทสฺเสติฯ

เอตนฺติ ปุพฺพปเทเยว อวธารณวจนํ, น โข ปน เอวํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘กาเมหิ เอวา’’ติ อวธารณสฺส อกตตฺตาฯ ตนฺนิสฺสรณโตติ นิสฺสรนฺติ นิคฺคจฺฉนฺติ เอเตน, เอตฺถ วาติ นิสฺสรณํฯ เก นิคฺคจฺฉนฺติ? กามาฯ เตสํ กามานํ นิสฺสรณํ ปหานํ ตนฺนิสฺสรณํ, ตโต กามนิสฺสรณโตติ อตฺโถฯ กถํ ปน สมาเน วิกฺขมฺภเน กามานเมเวตํ นิสฺสรณํ, น พฺยาปาทาทีนนฺติ โจทนํ ยุตฺติโต อาคมโต จ สาเธตุํ ‘‘กามธาตู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กามธาตุสมติกฺกมนโตติ สกลสฺสปิ กามภวสฺส สมติกฺกมปฏิปทาภาวโตฯ