วินยานิสํสกถาวณฺณนา

เอตฺตาวตา จ ‘‘เกนาภต’’นฺติ อิมํ ปญฺหํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา อิทานิ ‘‘กตฺถ ปติฏฺฐิต’’นฺติ อิมํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต อาห ‘‘กตฺถ ปติฏฺฐิต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ เตลมิวาติ สีหเตลมิวฯ อธิมตฺตสติคติธีติมนฺเตสูติ เอตฺถ สตีติ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา ธารณกสติฯ คตีติ อุคฺคณฺหนกคติฯ ธีตีติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา คณฺหนกญาณํฯ คตีติ วา ปญฺญาคติฯ ธีตีติ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนวีริยํ สชฺฌายนวีริยํ ธารณวีริยญฺจฯ ลชฺชีสูติ ปาปชิคุจฺฉนกลกฺขณาย ลชฺชาย สมนฺนาคเตสุฯ กุกฺกุจฺจเกสูติ อณุมตฺเตสุปิ วชฺเชสุ โทสทสฺสาวิตาย กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย กุกฺกุจฺจการีสุฯ สิกฺขากาเมสูติ อธิสีลออจิตฺตอธิปญฺญาวเสน ติสฺโส สิกฺขา กามยมาเนสุ สมฺปิยายิตฺวา สิกฺขนฺเตสุฯ

อกตฺตพฺพโต นิวาเรตฺวา กตฺตพฺเพสุ ปติฏฺฐาปนโต มาตาปิตุฏฺฐานิโยติ วุตฺตํฯ อาจารโคจรกุสลตาติ เวฬุทานาทิมิจฺฉาชีวสฺส กายปาคพฺภิยาทีนญฺจ อกรเณน สพฺพโส อนาจารํ วชฺเชตฺวา ‘‘กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก อวีติกฺกโม’’ติ (วิภ. 511) เอวํ วุตฺตภิกฺขุสารุปฺปอาจารสมฺปตฺติยา เวสิยาทิอโคจรํ วชฺเชตฺวา ปิณฺฑปาตาทิอตฺถํ อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺฐานสงฺขาตโคจเรน จ สมฺปนฺนตฺตา สมณาจาเรสุ เจว สมณโคจเรสุ จ กุสลตาฯ อปิจ โย ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว สปฺปติสฺโส สพฺรหฺมจารีสุ สคารโว สปฺปติสฺโส หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน สุนิวตฺโถ สุปารุโต ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิญฺชิเตน ปสาริเตน โอกฺขิตฺตจกฺขุ อิริยาปถสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺญู ชาคริยมนุยุตฺโต สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโต อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ อารทฺธวีริโย ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ อาภิสมาจาริเกสุ สกฺกจฺจการี ครุจิตฺตีการพหุโล วิหรติ, อยํ วุจฺจติ อาจาโรฯ

โคจโร ปน อุปนิสฺสยโคจโร อารกฺขโคจโร อุปนิพนฺธโคจโรติ ติวิโธฯ

ตตฺถ ทสกถาวตฺถุคุณสมนฺนาคโต กลฺยาณมิตฺโต, ยํ นิสฺสาย อสฺสุตํ สุณาติ, สุตํ ปริโยทาเปติ, กงฺขํ วิตรติ , ทิฏฺฐิํ อุชุํ กโรติ, จิตฺตํ ปสาเทติ, ยสฺส วา ปน อนุสิกฺขมาโน สทฺธาย วฑฺฒติ, สีเลน, สุเตน, จาเคน, ปญฺญาย วฑฺฒติ, อยํ อุปนิสฺสยโคจโรฯ โย ปน ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วีถิปฏิปนฺโน โอกฺขิตฺตจกฺขุ ยุคมตฺตทสฺสาวี สํวุโต คจฺฉติ, น หตฺถิํ โอโลเกนฺโต, น อสฺสํ, น รถํ, น ปตฺติํ, น อิตฺถิํ, น ปุริสํ โอโลเกนฺโต, น อุทฺธํ โอโลเกนฺโต, น อโธ โอโลเกนฺโต, น ทิสาวิทิสมฺปิ เปกฺขมาโน คจฺฉติ, อยํ อารกฺขโคจโรฯ อุปนิพนฺธโคจโร ปน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, ยตฺถ ภิกฺขุ อตฺตโน จิตฺตํ อุปนิพนฺธติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย, ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติฯ อยํ อุปนิพนฺธโคจโรฯ อิติ อิมินา จ อาจาเรน อิมินา จ โคจเรน สมนฺนาคตตฺตา อาจารโคจรกุสลตาฯ เอวํ อนาจารํ อโคจรญฺจ วชฺเชตฺวา สทฺธาปพฺพชิตานํ ยถาวุตฺตอาจารโคจเรสุ กุสลภาโว วินยธรายตฺโตติ อยมานิสํโส วินยปริยตฺติยา ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพฯ

วินยปริยตฺติํ นิสฺสายาติ วินยปริยาปุณนํ นิสฺสายฯ อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุรกฺขิโตติ กถมสฺส อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุรกฺขิโต? อาปตฺติญฺหิ อาปชฺชนฺโต ฉหากาเรหิ อาปชฺชติ อลชฺชิตา, อญฺญาณตา, กุกฺกุจฺจปกตตา, อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา, สติสมฺโมสาติฯ วินยธโร ปน อิเมหิ ฉหากาเรหิ อาปตฺติํ นาปชฺชติฯ

กถํ อลชฺชิตาย นาปชฺชติ? โส หิ ‘‘ปสฺสถ โภ, อยํ กปฺปิยากปฺปิยํ ชานนฺโตเยว ปณฺณตฺติวีติกฺกมํ กโรตี’’ติ อิมํ ปรูปวาทํ รกฺขนฺโตปิ อกปฺปิยภาวํ ชานนฺโตเยว มทฺทิตฺวา วีติกฺกมํ น กโรติฯ เอวํ อลชฺชิตาย นาปชฺชติฯ สหสา อาปนฺนมฺปิ เทสนาคามินิํ เทเสตฺวา วุฏฺฐานคามินิยา วุฏฺฐหิตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐาติ, ตโต –

‘‘สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ นาปชฺชติ, อาปตฺติํ น ปริคูหติ;

อคติคมนญฺจ น คจฺฉติ, เอทิโส วุจฺจติ ลชฺชิปุคฺคโล’’ติฯ (ปริ. 359) –

อิมสฺมิํ ลชฺชิภาเว ปติฏฺฐิโตว โหติฯ

กถํ อญฺญาณตาย นาปชฺชติ? โส หิ กปฺปิยากปฺปิยํ ชานาติ, ตสฺมา กปฺปิยํเยว กโรติ, อกปฺปิยํ น กโรติฯ เอวํ อญฺญาณตาย นาปชฺชติฯ

กถํ กุกฺกุจฺจปกตตาย นาปชฺชติ? กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน วตฺถุํ โอโลเกตฺวา มาติกํ ปทภาชนํ อนฺตราปตฺติํ อนาปตฺติํ โอโลเกตฺวา กปฺปิยํ เจ โหติ, กโรติ, อกปฺปิยํ เจ, น กโรติฯ อุปฺปนฺนํ ปน กุกฺกุจฺจํ อวินิจฺฉินิตฺวาว ‘‘วฏฺฏตี’’ติ มทฺทิตฺวา น วีติกฺกมติฯ เอวํ กุกฺกุจฺจปกตตาย นาปชฺชติฯ

กถํ อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาทีหิ นาปชฺชติ? โส หิ กปฺปิยากปฺปิยํ ชานาติ, ตสฺมา อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญี น โหติ, กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญี น โหติ, สุปติฏฺฐิตา จสฺส สติ โหติ, อธิฏฺฐาตพฺพํ อธิฏฺเฐติ, วิกปฺเปตพฺพํ วิกปฺเปติฯ อิติ อิเมหิ ฉหากาเรหิ อาปตฺติํ นาปชฺชติ, อาปตฺติํ อนาปชฺชนฺโต อขณฺฑสีโล โหติ ปริสุทฺธสีโลฯ เอวมสฺส อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุรกฺขิโตฯ

กุกฺกุจฺจปกตานนฺติ กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน กุกฺกุจฺเจน อภิภูตานํฯ กถํ ปน กุกฺกุจฺจปกตานํ ปฏิสรณํ โหติ? ติโรรฏฺเฐสุ ติโรชนปเทสุ จ อุปฺปนฺนกุกฺกุจฺจา ภิกฺขู ‘‘อสุกสฺมิํ กิร วิหาเร วินยธโร วสตี’’ติ ทูรโตปิ ตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา กุกฺกุจฺจํ ปุจฺฉนฺติฯ โส เตหิ กตกมฺมสฺส วตฺถุํ โอโลเกตฺวา อาปตฺตานาปตฺติํ ครุกลหุกาทิเภทํ สลฺลกฺเขตฺวา เทสนาคามินิํ เทสาเปตฺวา วุฏฺฐานคามินิยา วุฏฺฐาเปตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐาเปติฯ เอวํ กุกฺกุจฺจปกตานํ ปฏิสรณํ โหติฯ

วิสารโท สงฺฆมชฺเฌ โวหรตีติ วิคโต สารโท ภยํ เอตสฺสาติ วิสารโท, อภีโตติ อตฺโถฯ อวินยธรสฺส หิ สงฺฆมชฺเฌ กเถนฺตสฺส ภยํ สารชฺชํ โอกฺกมติ, วินยธรสฺส ตํ น โหติฯ กสฺมา? ‘‘เอวํ กเถนฺตสฺส โทโส โหติ, เอวํ น โทโส’’ติ ญตฺวา กถนโตฯ

ปจฺจตฺถิเก สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺหาตีติ เอตฺถ ทฺวิธา ปจฺจตฺถิกา นาม อตฺตปจฺจตฺถิกา จ สาสนปจฺจตฺถิกา จฯ ตตฺถ เมตฺติยภุมฺมชกา จ ภิกฺขู วฑฺโฒ จ ลิจฺฉวี อมูลเกน อนฺติมวตฺถุนา โจเทสุํ, อิเม อตฺตปจฺจตฺถิกา นามฯ เย วา ปนญฺเญปิ ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา, สพฺเพ เต อตฺตปจฺจตฺถิกาฯ วิปรีตทสฺสนา ปน อริฏฺฐภิกฺขุกณฺฏกสามเณรเวสาลิกวชฺชิปุตฺตกา มหาสงฺฆิกาทโย จ อพุทฺธสาสนํ ‘‘พุทฺธสาสน’’นฺติ วตฺวา กตปคฺคหา สาสนปจฺจตฺถิกา นามฯ เต สพฺเพปิ สหธมฺเมน สหการเณน วจเนน ยถา ตํ อสทฺธมฺมํ ปติฏฺฐาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, เอวํ สุนิคฺคหิตํ กตฺวา นิคฺคณฺหาติฯ

สทฺธมฺมฏฺฐิติยา ปฏิปนฺโน โหตีติ เอตฺถ ปน ติวิโธ สทฺธมฺโม ปริยตฺติปฏิปตฺติอธิคมวเสนฯ ตตฺถ ติปิฏกํ พุทฺธวจนํ ปริยตฺติสทฺธมฺโม นามฯ เตรส ธุตงฺคคุณา จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ ทฺเวอสีติ มหาวตฺตานีติ อยํ ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม นามฯ จตฺตาโร มคฺคา จ จตฺตาริ ผลานิ จ, อยํ อธิคมสทฺธมฺโม นามฯ ตตฺถ เกจิ เถรา ‘‘โย โว, อานนฺท, มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา’’ติ (ที. นิ. 2.216) อิมินา สุตฺเตน ‘‘สาสนสฺส ปริยตฺติ มูล’’นฺติ วทนฺติฯ เกจิ เถรา ‘‘อิเม จ, สุภทฺท, ภิกฺขู สมฺมา วิหเรยฺยุํ, อสุญฺโญ โลโก อรหนฺเตหิ อสฺสา’’ติ อิมินา สุตฺเตน (ที. นิ. 2.214) ‘‘สาสนสฺส ปฏิปตฺติ มูล’’นฺติ วตฺวา ‘‘ยาว ปญฺจ ภิกฺขู สมฺมา ปฏิปนฺนา สํวิชฺชนฺติ, ตาว สาสนํ ฐิตํ โหตี’’ติ อาหํสุฯ อิตเร ปน เถรา ‘‘ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย สุปฺปฏิปนฺนสฺสปิ ธมฺมาภิสมโย นตฺถี’’ติ วตฺวา อาหํสุฯ สเจปิ ปญฺจ ภิกฺขู จตฺตาริ ปาราชิกานิ รกฺขณกา โหนฺติ, เต สทฺเธ กุลปุตฺเต ปพฺพาเชตฺวา ปจฺจนฺติเม ชนปเท อุปสมฺปาเทตฺวา ทสวคฺคคณํ ปูเรตฺวา มชฺฌิมชนปเทปิ อุปสมฺปทํ กริสฺสนฺติฯ เอเตนุปาเยน วีสติวคฺคสงฺฆํ ปูเรตฺวา อตฺตโนปิ อพฺภานกมฺมํ กตฺวา สาสนํ วุฑฺฒิํ วิรุฬฺหิํ คมยิสฺสนฺติฯ เอวมยํ วินยธโร ติวิธสฺสปิ สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺฐิติยา ปฏิปนฺโน โหตีติฯ เอวมยํ วินยธโร อิเม ปญฺจานิสํเส ปฏิลภตีติ เวทิตพฺโพฯ

วินโย สํวรตฺถายาติอาทีสุ (ปริ. อฏฺฐ. 366) วินโยติ วินยสฺส ปริยาปุณนํ, วินโยติ วา วินยปญฺญตฺติ วุตฺตา, ตสฺมา สกลาปิ วินยปญฺญตฺติ วินยปริยาปุณนํ วา กายวจีทฺวารสํวรตฺถายาติ อตฺโถ, อาชีวปาริสุทฺธิปริโยสานสฺส สีลสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ อวิปฺปฏิสาโรติ ปาปปุญฺญานํ กตากตานุโสจนวเสน ปวตฺตจิตฺตวิปฺปฏิสาราภาโวฯ ปาโมชฺชนฺติ ทุพฺพลา ตรุณปีติฯ ปีตีติ พลวปีติฯ ปสฺสทฺธีติ กายจิตฺตทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิฯ สุขนฺติ กายิกํ เจตสิกญฺจ สุขํฯ ตญฺหิ ทุวิธมฺปิ สมาธิสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติฯ สมาธีติ จิตฺเตกคฺคตาฯ ยถาภูตญาณทสฺสนนฺติ สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโหฯ นิพฺพิทาติ วิปสฺสนาฯ อถ วา ยถาภูตญาณทสฺสนํ ตรุณวิปสฺสนา, อุทยพฺพยญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ จิตฺเตกคฺคตา หิ ตรุณวิปสฺสนาย อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติฯ นิพฺพิทาติ สิขาปฺปตฺตา วุฏฺฐานคามินิพลววิปสฺสนาฯ วิราโคติ อริยมคฺโคฯ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลํฯ จตุพฺพิโธปิ หิ อริยมคฺโค อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนนฺติ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถายาติ กญฺจิ ธมฺมํ อคฺคเหตฺวา อนวเสเสตฺวา ปรินิพฺพานตฺถาย, อปฺปจฺจยปรินิพฺพานตฺถายาติ อตฺโถฯ อปฺปจฺจยปรินิพฺพานสฺส หิ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ ปจฺจโย โหติ ตสฺมิํ อนุปฺปตฺเต อวสฺสํ ปรินิพฺพายิตพฺพโต, น จ ปจฺจเวกฺขณญาเณ อนุปฺปนฺเน อนฺตรา ปรินิพฺพานํ โหติฯ

เอตทตฺถา กถาติ อยํ วินยกถา นาม เอตทตฺถาย, อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถายาติ อตฺโถฯ เอวํ สพฺพตฺถปิฯ มนฺตนาปิ วินยมนฺตนาเอว, ‘‘เอวํ กริสฺสาม, น กริสฺสามา’’ติ วินยปฏิพทฺธสํสนฺทนาฯ เอตทตฺถา อุปนิสาติ อุปนิสีทติ เอตฺถ ผลํ ตปฺปฏิพทฺธวุตฺติตายาติ อุปนิสา วุจฺจติ การณํ ปจฺจโยติฯ ‘‘วินโย สํวรตฺถายา’’ติอาทิกา การณปรมฺปรา เอตทตฺถาติ อตฺโถฯ เอตทตฺถํ โสตาวธานนฺติ อิมิสฺสา ปรมฺปรปจฺจยกถาย โสตาวธานํ อิมํ กถํ สุตฺวา ยํ อุปฺปชฺชติ ญาณํ, ตมฺปิ เอตทตฺถํฯ ยทิทํ อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ ยทิทนฺติ นิปาโตฯ สพฺพลิงฺควิภตฺติวจเนสุ ตาทิโสว ตตฺถ ตตฺถ อตฺถโต ปริณาเมตพฺโพ, ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ – โย อยํ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวา จิตฺตสฺส อรหตฺตผลสงฺขาโต วิโมกฺโข, โสปิ เอตทตฺถาย อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถายาติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ โย อยํ อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขสงฺขาโต มคฺโค, เหฏฺฐา วุตฺตํ สพฺพมฺปิ เอตทตฺถเมวาติฯ

เอวญฺจ สติ อิมินา มหุสฺสาหโต สาธิตพฺพํ นิยตปฺปโยชนํ ทสฺสิตํ โหติฯ เหฏฺฐา ‘‘วิราโค…เป.… นิพฺพานตฺถายา’’ติ อิมินา ปน ลพฺภมานานิสํสผลํ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อาโยโคติ อุคฺคหณจินฺตนาทิวเสน ปุนปฺปุนํ อภิโยโคฯ

วินยานิสํสกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ

พาหิรนิทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา

[1