เกจิ ปน ‘‘ทุรภิสมฺภว’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ปาปุณิตุํ อสกฺกุเณยฺย’’นฺติ อิมมตฺถํ คเหตฺวา ‘‘ยํ ทุรภิสมฺภวํ นิจฺจํ อมตํ ปทํ, ตํ ปตฺตุํ วายเม ธีโร’’ติ สมฺพนฺธํ วทนฺติฯ สพฺพากาเรนาติ สพฺพปฺปกาเรน วตฺตพฺพํ กิญฺจิปิ อเสเสตฺวา ทุติยสงฺคีติ สํวณฺณิตาติ อธิปฺปาโยฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ

ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา

อิมิสฺสา ปน สงฺคีติยา ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ นิกฺกฑฺฒิตา เต ทสสหสฺสา วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู ปกฺขํ ปริเยสมานา อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปํ ทุพฺพลปกฺขํ ลภิตฺวา วิสุํ มหาสงฺฆิกํ อาจริยกุลํ นาม อกํสุ, ตโต ภิชฺชิตฺวา อปรานิ ทฺเว อาจริยกุลานิ ชาตานิ โคกุลิกา จ เอกพฺโยหาริกา จฯ โคกุลิกนิกายโต ภิชฺชิตฺวา อปรานิ ทฺเว อาจริยกุลานิ ชาตานิ ปณฺณตฺติวาทา จ พาหุลิยา จฯ พหุสฺสุติกาติปิ เตสํเยว นามํ, เตสํเยว อนฺตรา เจติยวาทา นาม อปเร อาจริยวาทา อุปฺปนฺนาฯ เอวํ มหาสงฺฆิกาจริยกุลโต ทุติเย วสฺสสเต ปญฺจาจริยกุลานิ อุปฺปนฺนานิ, ตานิ มหาสงฺฆิเกหิ สทฺธิํ ฉ โหนฺติฯ

ตสฺมิํเยว ทุติเย วสฺสสเต เถรวาทโต ภิชฺชิตฺวา ทฺเว อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา มหิสาสกา จ วชฺชิปุตฺตกา จฯ ตตฺถ วชฺชิปุตฺตกวาทโต ภิชฺชิตฺวา อปเร จตฺตาโร อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา ธมฺมุตฺตริกา ภทฺทยานิกา ฉนฺนาคาริกา สมิติกาติฯ ปุน ตสฺมิํเยว ทุติเย วสฺสสเต มหิสาสกวาทโต ภิชฺชิตฺวา สพฺพตฺถิวาทา ธมฺมคุตฺติกาติ ทฺเว อาจริยวาทา อุปฺปนฺนาฯ ปุน สพฺพตฺถิวาทกุลโต ภิชฺชิตฺวา กสฺสปิกา นาม ชาตา, กสฺสปิเกสุปิ ภินฺเนสุ อปเร สงฺกนฺติกา นาม ชาตา, สงฺกนฺติเกสุ ภินฺเนสุ สุตฺตวาทา นาม ชาตาติ เถรวาทโต ภิชฺชิตฺวา อิเม เอกาทส อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา, เต เถรวาเทน สทฺธิํ ทฺวาทส โหนฺติฯ

อิติ อิเม จ ทฺวาทส มหาสงฺฆิกานญฺจ ฉ อาจริยวาทาติ สพฺเพ อฏฺฐารส อาจริยวาทา ทุติเย วสฺสสเต อุปฺปนฺนาฯ อฏฺฐารส นิกายาติปิ อฏฺฐารสาจริยกุลานีติปิ เอเตสํเยว นามํฯ เอเตสุ ปน สตฺตรส วาทา ภินฺนกา, เถรวาโทเวโก อสมฺภินฺนโกติ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ทีปวํเส –

‘‘นิกฺกฑฺฒิตา ปาปภิกฺขู, เถเรหิ วชฺชิปุตฺตกา;

อญฺญํ ปกฺขํ ลภิตฺวาน, อธมฺมวาที พหู ชนาฯ

‘‘ทสสหสฺสา สมาคนฺตฺวา, อกํสุ ธมฺมสงฺคหํ;

ตสฺมายํ ธมฺมสงฺคีติ, มหาสงฺคีติ วุจฺจติฯ

‘‘มหาสงฺคีติกา ภิกฺขู, วิโลมํ อกํสุ สาสเน;

ภินฺทิตฺวา มูลสงฺคหํ, อญฺญํ อกํสุ สงฺคหํฯ

‘‘อญฺญตฺร สงฺคหิตํ สุตฺตํ, อญฺญตฺร อกริํสุ เต;

อตฺถํ ธมฺมญฺจ ภินฺทิํสุ, วินเย นิกาเยสุ จ ปญฺจสุฯ

‘‘ปริยายเทสิตญฺจาปิ , อโถ นิปฺปริยายเทสิตํ;

นีตตฺถญฺเจว เนยฺยตฺถํ, อชานิตฺวาน ภิกฺขโวฯ

‘‘อญฺญํ สนฺธาย ภณิตํ, อญฺญํ อตฺถํ ฐปยิํสุ เต;

พฺยญฺชนจฺฉายาย เต ภิกฺขู, พหุํ อตฺถํ วินาสยุํฯ

‘‘ฉฑฺเฑตฺวาน เอกเทสํ, สุตฺตํ วินยคมฺภิรํ;

ปติรูปํ สุตฺตํ วินยํ, ตญฺจ อญฺญํ กริํสุ เตฯ

‘‘ปริวารํ อตฺถุทฺธารํ, อภิธมฺมํ ฉปฺปกรณํ;

ปฏิสมฺภิทญฺจ นิทฺเทสํ, เอกเทสญฺจ ชาตกํ;

เอตฺตกํ วิสฺสชฺเชตฺวาน, อญฺญานิ อกริํสุ เตฯ

‘‘นามํ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณานิ จ;

ปกติภาวํ วิชหิตฺวา, ตญฺจ อญฺญํ อกํสุ เตฯ

‘‘ปุพฺพงฺคมา ภินฺนวาทา, มหาสงฺคีติการกา;

เตสญฺจ อนุกาเรน, ภินฺนวาทา พหู อหุฯ

‘‘ตโต อปรกาลมฺหิ, ตสฺมิํ เภโท อชายถ;

โคกุลิกา เอกพฺโยหาริ, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโวฯ

‘‘โคกุลิกานํ ทฺเว เภทา, อปรกาลมฺหิ ชายถ;

พหุสฺสุติกา จ ปญฺญตฺติ, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโวฯ

‘‘เจติยา จ ปุนวาที, มหาสงฺคีติเภทกา;

ปญฺจ วาทา อิเม สพฺเพ, มหาสงฺคีติมูลกาฯ

‘‘อตฺถํ ธมฺมญฺจ ภินฺทิํสุ, เอกเทสญฺจ สงฺคหํ;

คนฺถญฺจ เอกเทสญฺหิ, ฉฑฺเฑตฺวา อญฺญํ อกํสุ เตฯ

‘‘นามํ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณานิ จ;

ปกติภาวํ วิชหิตฺวา, ตญฺจ อญฺญํ อกํสุ เตฯ

‘‘วิสุทฺธตฺเถรวาทมฺหิ, ปุน เภโท อชายถ;

มหิสาสกา วชฺชิปุตฺตกา, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโวฯ

‘‘วชฺชิปุตฺตกวาทมฺหิ, จตุธา เภโท อชายถ;

ธมฺมตฺตุริกา ภทฺทยานิกา, ฉนฺนาคาริกา จ สมิติฯ

‘‘มหิสาสกานํ ทฺเว เภทา, อปรกาลมฺหิ อชายถ;

สพฺพตฺถิวาทา ธมฺมคุตฺตา, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโวฯ

‘‘สพฺพตฺถิวาทานํ กสฺสปิกา, สงฺกนฺติ กสฺสปิเกน จ;

สงฺกนฺติกานํ สุตฺตวาที, อนุปุพฺเพน ภิชฺชถฯ

‘‘อิเม เอกาทส วาทา, ปภินฺนา เถรวาทโต;

อตฺถํ ธมฺมญฺจ ภินฺทิํสุ, เอกเทสญฺจ สงฺคหํ;

คนฺถญฺจ เอกเทสญฺหิ, ฉฑฺเฑตฺวา อญฺญํ อกํสุ เตฯ

‘‘นามํ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณานิ จ;

ปกติภาวํ วิชหิตฺวา, ตญฺจ อญฺญํ อกํสุ เตฯ

‘‘สตฺตรส ภินฺนวาทา, เอกวาโท อภินฺนโก;

สพฺเพวฏฺฐารส โหนฺติ, ภินฺนวาเทน เต สห;

นิคฺโรโธว มหารุกฺโข, เถรวาทานมุตฺตโมฯ

‘‘อนูนํ อนธิกญฺจ, เกวลํ ชินสาสนํ;

กณฺฏกา วิย รุกฺขมฺหิ, นิพฺพตฺตา วาทเสสกาฯ

‘‘ปฐเม วสฺสสเต นตฺถิ, ทุติเย วสฺสสตนฺตเร;

ภินฺนา สตฺตรส วาทา, อุปฺปนฺนา ชินสาสเน’’ติฯ

อปราปรํ ปน เหมวตา ราชคิริกา สิทฺธตฺถิกา ปุพฺพเสลิยา อปรเสลิยา วาชิริยาติ อญฺเญปิ ฉ อาจริยวาทา อุปฺปนฺนาฯ ปุริมกานํ ปน อฏฺฐารสนฺนํ อาจริยวาทานํ วเสน ปวตฺตมาเน สาสเน อโสโก ธมฺมราชา ปฏิลทฺธสทฺโธ ทิวเส ทิวเส พุทฺธปูชาย สตสหสฺสํ, ธมฺมปูชาย สตสหสฺสํ, สงฺฆปูชาย สตสหสฺสํ, อตฺตโน อาจริยสฺส นิคฺโรธตฺเถรสฺส สตสหสฺสํ, จตูสุ ทฺวาเรสุ เภสชฺชตฺถาย สตสหสฺสนฺติ ปญฺจ สตสหสฺสานิ ปริจฺจชนฺโต สาสเน อุฬารํ ลาภสกฺการํ ปวตฺเตสิฯ ตทา หตลาภสกฺกาเรหิ ติตฺถิเยหิ อุปฺปาทิตํ อเนกปฺปการํ สาสนมลํ วิโสเธตฺวา โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร ติปิฏกปริยตฺติธรานํ ปภินฺนปฏิสมฺภิทานํ ภิกฺขูนํ สหสฺสเมกํ คเหตฺวา ยถา มหากสฺสปตฺเถโร จ ยสตฺเถโร จ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิํสุ, เอวเมว สงฺคายนฺโต ตติยสงฺคีติํ อกาสิฯ อิทานิ ตํ ตติยสงฺคีติํ มูลโต ปภุติ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ติสฺโสปิ โข มหาพฺรหฺมา พฺรหฺมโลกโต จวิตฺวา โมคฺคลิพฺราหฺมณสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ เคเห ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสีติ โมคฺคลิพฺราหฺมณสฺส เคเห พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสีติ อตฺโถฯ เคหสฺส ปน ตนฺนิสฺสยตฺตา นิสฺสิเต นิสฺสยโวหารวเสน ‘‘เคเห ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสี’’ติ วุตฺตํ ยถา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺติ, สพฺโพ คาโม อาคโต’’ติฯ สตฺตวสฺสานีติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ อติจฺฉถาติ อติกฺกมิตฺวา อิจฺฉถ, อิธ ภิกฺขา น ลพฺภติ, อิโต อญฺญตฺถ คนฺตฺวา ภิกฺขํ ปริเยสถาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘โภ ปพฺพชิตา’’ติอาทิ พฺราหฺมโณ อตฺตโน เคเห ภิกฺขาลาภํ อนิจฺฉนฺโต อาหฯ ปฏิยาทิตภตฺตโตติ สมฺปาเทตฺวา ฐปิตภตฺตโตฯ ตทุปิยนฺติ ตทนุรูปํฯ อุปสมํ ทิสฺวาติ เถรสฺส กายจิตฺตวูปสมํ ปุนปฺปุนํ ทิสฺวา, ญตฺวาติ อตฺโถฯ อิริยาปถวูปสมสนฺทสฺสเนน หิ ตนฺนิพนฺธิโน จิตฺตสฺส โยนิโส ปวตฺติอุปสโมปิ วิญฺญายติฯ

ภิยฺโยโส มตฺตาย ปสีทิตฺวาติ ปุนปฺปุนํ วิเสสโต อธิกตรํ ปสีทิตฺวาฯ ภตฺตวิสฺสคฺคกรณตฺถายาติ ภตฺตกิจฺจกรณตฺถายฯ อธิวาเสตฺวาติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวาฯ

โสฬสวสฺสุทฺเทสิโกติ โสฬสวสฺโสติ อุทฺทิสิตพฺโพ โวหริตพฺโพติ โสฬสวสฺสุทฺเทโส, โสเยว โสฬสวสฺสุทฺเทสิโกฯ โสฬสวสฺโสติ วา อุทฺทิสิตพฺพตํ อรหตีติ โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก, โสฬสวสฺสานิ วา อุทฺทิสิตพฺพานิ อสฺสาติ โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก, โสฬสวสฺโสติ อุทฺเทโส วา อสฺส อตฺถีติ โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก, อตฺถโต ปน โสฬสวสฺสิโกติ วุตฺตํ โหติฯ ติณฺณํ เวทานํ ปารคูติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทสงฺขาตานํ ติณฺณํ เวทานํ ปคุณกรณวเสน ปารํ คโตติ ปารคูฯ ปารคูติ เจตฺถ นิจฺจสาเปกฺขตาย สมาสาทิกํ เวทิตพฺพํฯ ลคฺเคตฺวาติ โอลมฺเพตฺวาฯ น จ กาจีติ เอตฺถ จ-สทฺโท อวธารเณ, กาจิ กถา เนว อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ ปลฺลงฺกนฺติ นิสีทิตพฺพาสนํฯ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ เอตฺถาปิ ‘‘กถา’’ติ อิทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ กุปิโต อนตฺตมโนติ โกเปน กุปิโต, อนตฺตมโน โทมนสฺเสนฯ โทมนสฺสสมงฺคี หิ ปุคฺคโล ปีติสุเขหิ น อตฺตมโน น อตฺตจิตฺโตติ อนตฺตมโนติ วุจฺจติฯ น สกมโนติ วา อนตฺตมโน อตฺตโน วเส อฏฺฐิตจิตฺตตฺตาฯ

จณฺฑิกฺกภาเวติ จณฺฑิโก วุจฺจติ จณฺโฑ ถทฺธปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว จณฺฑิกฺกํ, ถทฺธภาโวติ อตฺโถฯ อิธ ปน ‘‘จณฺฑิกฺกภาเว’’ติ วุตฺตตฺตา จณฺฑิโกเยว จณฺฑิกฺกนฺติ คเหตพฺพํ, เตน ‘‘จณฺฑิกฺกภาเว’’ติ เอตฺถ ถทฺธภาเวติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กิญฺจิ มนฺตนฺติ กิญฺจิ เวทํฯ อญฺเญ เก ชานิสฺสนฺตีติ น เกจิ ชานิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ปุจฺฉิตฺวา สกฺกา ชานิตุนฺติ อตฺตโน ปเทสญาเณ ฐิตตฺตา เถโร เอวมาหฯ สพฺพญฺญุพุทฺธา เอว หิ ‘‘ปุจฺฉ, มาณว, ยทากงฺขสี’’ติอาทินา ปจฺเจกพุทฺธาทีหิ อสาธารณํ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรนฺติฯ สาวกา ปน ปเทสญาเณ ฐิตตฺตา ‘‘สุตฺวา เวทิสฺสามา’’ติ วา ‘‘ปุจฺฉิตฺวา สกฺกา ชานิตุ’’นฺติ วา วทนฺติฯ

ตีสุ เวเทสูติอาทีสุ ตโย เวทา ปุพฺเพ วุตฺตนยา เอวฯ

นิฆณฺฑูติ นามนิฆณฺฑุรุกฺขาทีนํ เววจนปฺปกาสกํ สตฺถํ, เววจนปฺปกาสกนฺติ จ ปริยายสทฺททีปกนฺติ อตฺโถ, เอเกกสฺส อตฺถสฺส อเนกปริยายวจนวิภาวกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ อเนเกสํ อตฺถานํ เอกสทฺทสฺส วจนียตาวิภาวนวเสนปิ ตสฺส คนฺถสฺส ปวตฺตตฺตาฯ วจนียวาจกภาเวน อตฺถํ สทฺทญฺจ นิขณฺเฑติ ภินฺทติ วิภชฺช ทสฺเสตีติ นิขณฺฑุ, โส เอว อิธ ข-การสฺส ฆ-การํ กตฺวา นิฆณฺฑูติ วุตฺโตฯ เกฏุภนฺติ กิริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการสตฺถํฯ เอตฺถ จ กิริยากปฺปวิกปฺโปติ วจีเภทาทิลกฺขณา กิริยา กปฺปียติ วิกปฺปียติ เอเตนาติ กิริยากปฺโป, โส ปน วณฺณปทพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต พหุวิกปฺโปติ กิริยากปฺปวิกปฺโปติ วุจฺจติฯ อิทญฺจ มูลกิริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โส หิ สตสหสฺสปริมาโณ นยาทิจริยาทิกํ ปกรณํฯ วจนตฺถโต ปน กิฏติ คเมติ กิริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสสปริยาทานโต คเมนฺโต ปูเรตีติ เกฏุภนฺติ วุจฺจติ, สห นิฆณฺฑุนา เกฏุเภน จ สนิฆณฺฑุเกฏุภา, ตโย เวทาฯ เตสุ สนิฆณฺฑุเกฏุเภสุฯ ฐานกรณาทิวิภาคโต นิพฺพจนวิภาคโต จ อกฺขรา ปเภทียนฺติ เอเตนาติ อกฺขรปฺปเภโท, สิกฺขา จ นิรุตฺติ จฯ สห อกฺขรปฺปเภเทนาติ สากฺขรปฺปเภทา, เตสุ สากฺขรปฺปเภเทสุฯ อิติหาสปญฺจเมสูติ อถพฺพนเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา ‘‘อิติห อาส อิติห อาสา’’ติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต ปุราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปญฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปญฺจมา, ตโย เวทาฯ เตสุ อิติหาสปญฺจเมสุฯ เนว อตฺตนา ปสฺสตีติ เนว สยํ ปสฺสติ, เนว ชานาตีติ อตฺโถฯ ปุจฺฉ, พฺยากริสฺสามีติ ‘‘สพฺพาปิ ปุจฺฉา เวเทสุเยว อนฺโตคธา’’ติ สลฺลกฺเขนฺโต เอวมาหฯ

ยสฺส จิตฺตนฺติอาทิปญฺหทฺวยํ จุติจิตฺตสมงฺคิโน ขีณาสวสฺส จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถ ปฐมปญฺเห อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชติฯ น นิรุชฺฌตีติ นิโรธกฺขณํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติฯ ตสฺส จิตฺตนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตโต ปฏฺฐาย จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปุจฺฉติฯ ยสฺส วา ปนาติอาทิเก ปน ทุติยปญฺเห นิรุชฺฌิสฺสตีติ ยสฺส จิตฺตํ ภงฺคกฺขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสติฯ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ภงฺคโต ปรภาเค สยํ วา อญฺญํ วา นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตีติ ปุจฺฉติฯ

อิเมสํ ปน ปญฺหานํ ปฐโม ปญฺโห วิภชฺชพฺยากรณีโย, ตสฺมา ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ (ยม. 2.จิตฺตยมก.63) เอวํ ปุฏฺเฐน สตา เอวมยํ ปญฺโห จ วิสฺสชฺเชตพฺโพ ‘‘ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, อิตเรสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, นิรุชฺฌิสฺสติ เจว อุปฺปชฺชิสฺสติ จา’’ติ (ยม. 2.จิตฺตยมก.63)ฯ เยสญฺหิ ปริจฺฉินฺนวฏฺฏทุกฺขานํ ขีณาสวานํ สพฺพปจฺฉิมสฺส จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ วตฺตติ, เตสํ ตเทว จุติจิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติฯ อุปฺปาทปฺปตฺตตาย อุปฺปชฺชติ นาม, ภงฺคํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติฯ ภงฺคํ ปน ปตฺวา ตํ เตสํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตโต อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อญฺญํ น อุปฺปชฺชิสฺสติฯ ฐเปตฺวา ปน ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิขีณาสวํ อิตเรสํ เสกฺขาเสกฺขปุถุชฺชนานํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิจิตฺตํ อุปฺปาทปฺปตฺตตาย อุปฺปชฺชติ นาม, ภงฺคํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติฯ ภงฺคํ ปน ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสเตว, อญฺญํ ปน ตสฺมิํ วา อญฺญสฺมิํ วา อตฺตภาเว อุปฺปชฺชิสฺสติ เจว นิรุชฺฌิสฺสติ จฯ ทุติโย ปน ปญฺโห อรหโต จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิยมิตตฺตา เอกํสพฺยากรณีโย, ตสฺมา ‘‘ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ ปุฏฺเฐน ‘‘อามนฺตา’’ติ วตฺตพฺพํฯ ขีณาสวสฺส หิ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิจุติจิตฺตํ ภงฺคํ ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสติ นาม, ตโต ปรํ นุปฺปชฺชิสฺสติฯ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย ปน อุปฺปชฺชติ เจว ภงฺคํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ จาติ วุจฺจติฯ

อยํ ปน มาณโว เอวมิเม ปญฺเห วิสฺสชฺเชตุมสกฺโกนฺโต วิฆาตํ ปาปุณิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มาณโว อุทฺธํ วา อโธ วา หริตุํ อสกฺโกนฺโต’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุทฺธํ วา อโธ วา หริตุํ อสกฺโกนฺโตติ อุปริมปเท วา เหฏฺฐิมปทํ, เหฏฺฐิมปเท วา อุปริมปทํ อตฺถโต สมนฺนาหริตุํ อสกฺโกนฺโตติ อตฺโถ, ปุพฺเพนาปรํ โยเชตฺวา ปญฺหสฺส อตฺถํ ปริจฺฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐานํ ตาว อาจิกฺขีติ ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย’’ติอาทิกํ ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐานํ ‘‘มนฺตสฺส อุปจาโร อย’’นฺติ ปฐมํ อาจิกฺขิฯ โสตาปนฺนานํ สีเลสุ ปริปูรการิตาย สมาทินฺนสีลโต นตฺถิ ปริหานีติ อาห ‘‘อภพฺโพ ทานิ สาสนโต นิวตฺติตุ’’นฺติฯ วฑฺเฒตฺวาติ อุปริมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺฐานํ วฑฺเฒตฺวาฯ

อปฺโปสฺสุกฺโก ภเวยฺย พุทฺธวจนํ คเหตุนฺติ อรหตฺตปฺปตฺติยา กตกิจฺจภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ โวหารวิธิมฺหิ เฉกภาวตฺถํ ‘‘อุปชฺฌาโย มํ ภนฺเต ตุมฺหากํ สนฺติกํ ปหิณี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อุทกทนฺตโปนํ อุปฏฺฐาเปสีติ ปริโภคตฺถาย อุทกญฺจ ทนฺตกฏฺฐญฺจ ปฏิยาเทตฺวา ฐเปสิฯ ทนฺเต ปุนนฺติ วิโสเธนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปนํ วุจฺจติ ทนฺตกฏฺฐํฯ คุณวนฺตานํ สงฺคเหตพฺพภาวโต เถโร สามเณรสฺส จ ขนฺติวีริยอุปฏฺฐานาทิคุเณ ปจฺจกฺขกรณตฺถํ วินาว อภิญฺญาย ปกติยา วีมํสมาโน ปุน สมฺมชฺชนาทิํ อกาสิฯ ‘‘สามเณรสฺส จิตฺตทมนตฺถํ อกาสี’’ติปิ วทนฺติฯ พุทฺธวจนํ ปฏฺฐเปสีติ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาเปตุํ อารภิฯ ฐเปตฺวา วินยปิฏกนฺติ เอตฺถ ‘‘สามเณรานํ วินยปริยาปุณนํ จาริตฺตํ น โหตีติ ฐเปตฺวา วินยปิฏกํ อวเสสํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาเปสี’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อวสฺสิโกว สมาโนติ อุปสมฺปทโต ปฏฺฐาย อปริปุณฺณเอกวสฺโสติ อธิปฺปาโยฯ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส หทเย ปติฏฺฐาปิตมฺปิ พุทฺธวจนํ โวหารวเสน ตสฺส หตฺเถ ปติฏฺฐาปิตํ นาม โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘หตฺเถ สกลํ พุทฺธวจนํ ปติฏฺฐาเปตฺวา’’ติฯ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ปรินิพฺพายิํสูติ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส หตฺเถ สกลสาสนปติฏฺฐาปเนน ทุติยสงฺคีติการกาโรปิตทณฺฑกมฺมโต มุตฺตา หุตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ปรินิพฺพายิํสุฯ

พินฺทุสารสฺส รญฺโญ เอกสตปุตฺตาติ เอตฺถ พินฺทุสาโร นาม สกฺยกุลปฺปสุโต จนฺทคุตฺตสฺส นาม รญฺโญ ปุตฺโตฯ ตถา หิ วิฏฏูภสงฺคาเม กปิลวตฺถุโต นิกฺขนฺตสกฺยปุตฺเตหิ มาปิเต โมริยนคเร ขตฺติยกุลสมฺภโว จนฺทคุตฺตกุมาโร ปาฏลิปุตฺเต ราชา อโหสิฯ ตสฺส ปุตฺโต พินฺทุสาโร นาม ราชกุมาโร ปิตุ อจฺจเยน ราชา หุตฺวา เอกสตปุตฺตกานํ ชนโก อโหสิฯ เอกสตนฺติ เอกญฺจ สตญฺจ เอกสตํ, เอเกนาธิกํ สตนฺติ อตฺโถฯ เอกาว มาตา อสฺสาติ เอกมาติกํ, อตฺตนา สโหทรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ น ตาว เอกรชฺชํ กตนฺติ อาห ‘‘อนภิสิตฺโตว รชฺชํ กาเรตฺวา’’ติฯ เอกรชฺชาภิเสกนฺติ สกลชมฺพุทีเป เอกาธิปจฺจวเสน กริยมานํ อภิเสกํฯ

ปุญฺญปฺปภาเวน ปาปุณิตพฺพาปิ ราชิทฺธิโย อรหตฺตมคฺเคน อาคตา ปฏิสมฺภิทาทโย อวเสสวิเสสา วิย ปโยคสมฺปตฺติภูตา อภิเสกานุภาเวเนว อาคตาติ อาห ‘‘อภิเสกานุภาเวน จสฺส อิมา ราชิทฺธิโย อาคตา’’ติฯ

ตตฺถ ราชิทฺธิโยติ ราชภาวานุคตปฺปภาวาฯ ยโตติ ยโต โสฬสฆฏโตฯ สาสเน อุปฺปนฺนสทฺโธติ พุทฺธสาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธฯ อสนฺธิมิตฺตาติ ตสฺสาว นามํฯ ตสฺสา กิร สรีเร สนฺธโย น ปญฺญายนฺติ, ตสฺมา เอวํนามิกา ชาตาติปิ วทนฺติฯ เทวตา เอว ทิวเส ทิวเส อาหรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เทวสิกนฺติ ทิวเส ทิวเสฯ อคทามลกนฺติ อปฺปเกเนว สรีรโสธนาทิสมตฺถํ สพฺพโทสหรณํ โอสธามลกํฯ อคทหรีตกมฺปิ ตาทิสเมว หรีตกํฯ เตสุ กิร ทฺวีสุ ยถากามเมกํ ปริภุญฺชติฯ ฉทฺทนฺตทหโตติ ฉทฺทนฺตทหสมีเป ฐิตเทววิมานโต กปฺปรุกฺขโต วาฯ ‘‘ฉทฺทนฺตทเห ตาทิสา รุกฺขวิเสสา สนฺติ, ตโต อาหรนฺตี’’ติปิ วทนฺติฯ ทิพฺพญฺจ ปานกนฺติ ทิพฺพผลรสปานกญฺจฯ อสุตฺตมยิกนฺติ กปฺปรุกฺขโต นิพฺพตฺตทิพฺพทุสฺสตฺตา สุตฺเตหิ น กตนฺติ อสุตฺตมยิกํฯ สุมนปุปฺผปฏนฺติ สพฺพตฺถ สุขุมํ หุตฺวา อุคฺคตปุปฺผานํ อตฺถิตาย สุมนปุปฺผปฏํ นาม ชาตํฯ อุฏฺฐิตสฺส สาลิโนติ สยํชาตสาลิโนฯ สมุทายาเปกฺขญฺเจตฺถ เอกวจนํ, สาลีนนฺติ อตฺโถฯ นว วาหสหสฺสานีติ เอตฺถ ‘‘จตสฺโส มุฏฺฐิโย เอโก กุฑุโว, จตฺตาโร กุฑุวา เอโก ปตฺโถ, จตฺตาโร ปตฺถา เอโก อาฬฺหโก, จตฺตาโร อาฬฺหกา เอกํ โทณํ, จตฺตาโร โทณา เอกมานิกา, จตสฺโส มานิกา เอกขารี, วีสติ ขาริโย เอโก วาโห, ตเทว เอกํ สกฏ’’นฺติ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาทีสุ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.โกกาลิกสุตฺตวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.181; อ. นิ. 3.10; 89) วุตฺตํฯ อิธ ปน ‘‘ทฺเว สกฏานิ เอโก วาโห’’ติ วทนฺติฯ นิตฺถุสกเณ กโรนฺตีติ ถุสกุณฺฑกรหิเต กโรนฺติฯ มธุํ กโรนฺตีติ อาคนฺตฺวา สมีปฏฺฐาเน มธุํ กโรนฺติฯ พลิกมฺมํ กโรนฺตีติ สพฺพตฺถ พลิกมฺมการกา รฏฺฐวาสิโน วิย มธุรสรํ วิกูชนฺตา พลิํ กโรนฺติฯ ‘‘อาคนฺตฺวา อากาเสเยว สทฺทํ กตฺวา อตฺตานํ อชานาเปตฺวา คจฺฉนฺตี’’ติ วทนฺติฯ

สุวณฺณสงฺขลิกาเยว พนฺธนํ สุวณฺณสงฺขลิกพนฺธนํฯ จตุนฺนํ พุทฺธานนฺติ กกุสนฺธาทีนํ จตุนฺนํ พุทฺธานํฯ อธิคตรูปทสฺสนนฺติ ปฏิลทฺธรูปทสฺสนํฯ อยํ กิร กปฺปายุกตฺตา จตุนฺนมฺปิ พุทฺธานํ รูปสมฺปตฺติํ ปจฺจกฺขโต อทฺทกฺขิฯ

กาฬํ นาม นาคราชานํ อานยิตฺวาติ เอตฺถ โส ปน นาคราชา คงฺคายํ นิกฺขิตฺตสุวณฺณสงฺขลิกาย คนฺตฺวา อตฺตโน ปาเทสุ ปติตสญฺญาย อาคโตติ เวทิตพฺโพฯ นนุ จ อโสกสฺส รญฺโญ อาณา เหฏฺฐา โยชนโต อุปริ ปวตฺตติ, อิมสฺส จ วิมานํ โยชนปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา ปติฏฺฐิตํ, ตสฺมา กถํ อยํ นาคราชา รญฺโญ อาณาย อาคโตติ? กิญฺจาปิ อตฺตโน วิมานํ โยชนปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา ปติฏฺฐิตํ, ตถาปิ รญฺโญ อาณาปวตฺติฏฺฐาเนน สห เอกาพทฺธตาย ตสฺส อาณํ อกาสิฯ ยถา หิ รชฺชสีมนฺตรวาสิโน มนุสฺสา เตหิ เตหิ ราชูหิ นิปฺปีฬิยมานา เตสํ เตสํ อาณาย ปวตฺตนฺติ, เอวํสมฺปทมิทนฺติ วทนฺติฯ

อาปาถํ กโรหีติ สมฺมุขํ กโรหิ, โคจรํ กโรหีติ อตฺโถฯ เตน นิมฺมิตํ พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺโตติ สมฺพนฺโธฯ กีทิสํ ตํ พุทฺธรูปนฺติ อาห ‘‘สกลสรีรวิปฺปกิณฺณา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปุญฺญปฺปภาวนิพฺพตฺตคฺคหณํ เตน นิมฺมิตานมฺปิ อสีติอนุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิตานํ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณานํ ภควโต ปุญฺญปฺปภาวนิพฺพตฺตอสีติอนุพฺยญฺชนาทีหิ สทิสตฺตา กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ เตน ตทา นิมฺมิตํ อเนกาการปริปุณฺณํ พุทฺธรูปํ ภควโต ปุญฺญปฺปภาเวน นิพฺพตฺตนฺติ สกฺกา วตฺตุํฯ อสีติอนุพฺยญฺชนํ ตมฺพนขตุงฺคนาสาทิฯ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณํ สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาทิฯ วิกสิต…เป.… สลิลตลนฺติ สูริยรสฺมิสมฺผสฺเสน วิกสิเตหิ วิกาสมุปคเตหิ กํ อลงฺกโรตีติ ‘‘กมล’’นฺติ ลทฺธนาเมหิ รตฺตปทุเมหิ นีลุปฺปลาทิเภเทหิ อุปฺปเลหิ เจว เสตปทุมสงฺขาเตหิ ปุณฺฑรีเกหิ จ ปฏิมณฺฑิตํ สมนฺตโต สชฺชิตํ ชลตลมิวฯ ตาราคณ…เป.… คคนตลนฺติ สพฺพตฺถ วิปฺปกิณฺณตารกคณสฺส รสฺมิชาลวิสเทหิ วิปฺผุริตาย ภาสมานาย โสภาย กนฺติยา สมุชฺชลํ สมฺมา ภาสมานํ คคนตลมิว อากาสตลมิวฯ สญฺฌาปฺปภา…เป.… กนกคิริสิขรนฺติ สญฺฌากาลสญฺชาตปฺปภานุราเคหิ อินฺทจาเปหิ วิชฺชุลตาหิ จ ปริกฺขิตฺตํ สมนฺตโต ปริวาริตํ กนกคิริสิขรมิว สุวณฺณปพฺพตกูฏมิวฯ วิมลเกตุมาลาติ เอตฺถ ‘‘เกตุมาลา นาม สีสโต นิกฺขมิตฺวา อุปริ มุทฺธนิ ปุญฺโช หุตฺวา ทิสฺสมานรสฺมิราสี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘มุทฺธนิ มชฺเฌ ปญฺญายมาโน อุนฺนตปฺปเทโสติปิ วทนฺตี’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ

ยสฺมา ปน อโสโก ธมฺมราชา สญฺชาตปีติโสมนสฺโส สตฺตาหํ นิราหาโร หุตฺวา ยถาฐิโตว อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ปสาทโสมฺเมหิ จกฺขูหิ นิรนฺตรํ พุทฺธรูปเมว โอโลเกสิ, ตสฺมา อกฺขีหิ ปูชา กตา นาม โหตีติ อาห ‘‘อกฺขิปูชํ นาม อกาสี’’ติฯ อถ วา จกฺขูนํ ตาทิสสฺส อิฏฺฐารมฺมณสฺส อุปฏฺฐาปเนน อกฺขีนํ ปูชา กตา นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อกฺขิปูชํ นาม อกาสี’’ติฯ

อิทฺธิวิภาวนาธิการปฺปสงฺเคน เจตํ วตฺถุ วุตฺตํ, นานุกฺกเมนฯ อยญฺเหตฺถ อนุกฺกโม – อโสโก กิร มหาราชา อุปริ วกฺขมานานุกฺกเมน สีหปญฺชเรน โอโลเกนฺโต นิคฺโรธสามเณรํ อิริยาปถสมฺปนฺนํ นาครชนนยนานิ อากฑฺฒนฺตํ ยุคมตฺตํ เปกฺขมานํ ทิสฺวา ปสีทิตฺวา สญฺชาตเปโม สพหุมาโน อามนฺตาเปตฺวา เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา สีหาสเน นิสีทาเปตฺวา โภเชตฺวา สามเณรสฺส วจนาทาเส ทิสฺสมานํ ทสพลสฺส ธมฺมกายํ ทิสฺวา รตนตฺตเย ปสีทิตฺวา สปริโส สรณสีเลสุ ปติฏฺฐาย ตโต ปฏฺฐาย อภิวฑฺฒมานสทฺโธ ปุพฺเพ โภชิยมานานิ ติตฺถิยสฏฺฐิสหสฺสานิ นีหริตฺวา ภิกฺขูนํ สฏฺฐิสหสฺสานํ สุวกาหตสาลิสมฺปาทิตภตฺตํ ปฏฺฐเปตฺวา เทวโตปนีตํ อโนตตฺตสลิลํ นาคลตาทนฺตกฏฺฐญฺจ อุปนาเมตฺวา นิจฺจสงฺฆุปฏฺฐานํ กโรนฺโต เอกทิวสํ สุวณฺณสงฺขลิกพนฺธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา กาฬํ นาคราชานํ อานยิตฺวา เตน นิมฺมิตํ วุตฺตปฺปการํ สิรีโสภคฺคสมฺปนฺนํ พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺโต ทีฆปุถุลนิจฺจลนยนปฺปภาหิ สตฺตาหํ อกฺขิปูชมกาสิฯ

อิทานิ ปน ยถานุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา อนุกฺกเมน ตสฺส สาสนาวตารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ราชา กิร อภิเสกํ ปาปุณิตฺวา’’ติอาทิฯ พาหิรกปาสณฺฑนฺติ พาหิรกปฺปเวทิตํ สมยวาทํฯ พาหิรกปฺปเวทิตา หิ สมยวาทา สตฺตานํ ตณฺหาปาสํ ทิฏฺฐิปาสญฺจ เฑนฺติ โอฑฺเฑนฺตีติ ‘‘ปาสณฺฑา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ปริคฺคณฺหีติ วีมํสมาโน ปริคฺคเหสิฯ พินฺทุสาโร พฺราหฺมณภตฺโต อโหสีติ อตฺตโน ปิตุ จนฺทคุตฺตสฺส กาลโต ปฏฺฐาย พฺราหฺมเณสุ สมฺภตฺโต อโหสิฯ

จนฺทเกน นาม กิร พฺราหฺมเณน สมุสฺสาหิโต จนฺทคุตฺตกุมาโร เตน ทินฺนนเย ฐตฺวา สกลชมฺพุทีเป เอกรชฺชมกาสิ, ตสฺมา ตสฺมิํ พฺราหฺมเณ สญฺชาตพหุมานวเสน จนฺทคุตฺตกาลโต ปฏฺฐาย สฏฺฐิสหสฺสมตฺตา พฺราหฺมณชาติกา ตสฺมิํ ราชกุเล นิจฺจภตฺติกา อเหสุํฯ พฺราหฺมณานนฺติ ปณฺฑรงฺคปริพฺพาชกาทิภาวมนุปคเต ทสฺเสติฯ ปณฺฑรงฺคปริพฺพาชกาทโย จ พฺราหฺมณชาติวนฺโตติ อาห ‘‘พฺราหฺมณชาติยปาสณฺฑาน’’นฺติฯ เอตฺถ ปน ทิฏฺฐิปาสาทีนํ โอฑฺฑนโต ปณฺฑรงฺคาทโยว ‘‘ปาสณฺฑา’’ติ วุตฺตาฯ สีหปญฺชเรติ มหาวาตปาเนฯ อุปสมปริพาหิเรนาติ อุปสมโต ปริพาหิเรน, อุปสมรหิเตนาติ อตฺโถฯ อนฺเตปุรํ อติหรถาติ อนฺเตปุรํ ปเวเสถ, อาเนถาติ วุตฺตํ โหติฯ

อมา สห ภวนฺติ กิจฺเจสูติ อมจฺจา, รชฺชกิจฺจโวสาปนกาฯ เทวาติ ราชานํ อาลปนฺติฯ ราชาโน หิ ทิพฺพนฺติ กามคุเณหิ กีฬนฺติ, เตสุ วา วิหรนฺติ วิชยสมตฺถตาโยเคน ปจฺจตฺถิเก วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ, อิสฺสริยฐานาทิสกฺการทานคหณํ ตํ ตํ อตฺถานุสาสนํ วา กโรนฺติ โวหรนฺติ, ปุญฺญานุภาวปฺปตฺตาย ชุติยา โชตนฺตีติ วา ‘‘เทวา’’ติ วุจฺจนฺติ ฯ ตถา หิ เต จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ รญฺเชนฺตา สยํ ยถาวุตฺเตหิ วิเสเสหิ ราชนฺติ ทิปฺปนฺติ โสภนฺตีติ ‘‘ราชาโน’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ นิคณฺฐาทโยติ เอตฺถ นิคณฺโฐ นาม ‘‘อมฺหากํ คณฺฐนกิเลโส สํสาเร ปลิพุทฺธนกิจฺโจ ราคาทิกิเลโส เขตฺตวตฺถุปุตฺตทาราทิวิสโย นตฺถิ, กิเลสคณฺฐิรหิตา มย’’นฺติ เอวํ วาทิตาย ‘‘นิคณฺฐา’’ติ ลทฺธนามา ติตฺถิยาฯ

อุจฺจาวจานีติ อุจฺจานิ จ อวจานิ จ, มหนฺตานิ เจว ขุทฺทกานิ จ, อถ วา วิสิฏฺฐานิ เจว ลามกานิ จาติ อตฺโถฯ ภทฺทปีฐเกสูติ เวตฺตมยปีเฐสุฯ สาโรติ สีลาทิคุณสาโรฯ ราชงฺคเณนาติ ราชนิเวสนทฺวาเร วิวเฏน ภูมิปฺปเทเสนฯ องฺคณนฺติ หิ กตฺถจิ กิเลสา วุจฺจนฺติ ‘‘ราโค องฺคณ’’นฺติอาทีสุ (วิภ. 924)ฯ ราคาทโย หิ องฺคนฺติ เอเตหิ ตํสมงฺคีปุคฺคลา นิหีนภาวํ คจฺฉนฺตีติ องฺคณานีติ วุจฺจนฺติฯ กตฺถจิ มลํ วา ปงฺโก วา ‘‘ตสฺเสว รชสฺส วา องฺคณสฺส วา ปหานาย วายมตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.184)ฯ อญฺชติ สมฺมกฺเขตีติ หิ องฺคณํ, มลาทิฯ กตฺถจิ ตถารูโป วิวฏปฺปเทโส ‘‘เจติยงฺคณํ โพธิยงฺคณ’’นฺติอาทีสุฯ อญฺชติ ตตฺถ ฐิตํ อติสุนฺทรตาย อภิพฺยญฺเชตีติ หิ องฺคณํ, วิวโฏ ภูมิปฺปเทโสฯ อิธาปิ โสเยว อธิปฺเปโตฯ

ทนฺตนฺติอาทีสุ กิเลสวิปฺผนฺทรหิตจิตฺตตาย ทนฺตํ, นิจฺจํ ปจฺจุปฏฺฐิตสตารกฺขตาย คุตฺตํ, จกฺขาทิอินฺทฺริยานํ สนฺตตาย สนฺตินฺทฺริยํ, ปาสาทิเกน อิริยาปเถน สมนฺนาคตตฺตา สมฺปนฺนอิริยาปถํฯ อิทานิ นิคฺโรธสามเณรํ สรูปโต วิภาเวตุกาโม อาห ‘‘โก ปนายํ นิคฺโรโธ นามา’’ติอาทิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถาติ เอตฺถ พินฺทุสารสฺส กิร เอกสตปุตฺเตสุ โมริยวํสชาย ธมฺมเทวิยา อโสกติสฺสนามานํ ทฺวินฺนํ ปุตฺตานํ มชฺเฌ เชฏฺโฐ อโสกกุมาโร อวนฺติรฏฺฐํ ภุญฺชติฯ ปิตรา เปสิโต ปาฏลิปุตฺตโต ปญฺญาสโยชนมตฺถเก วิฏฏูภภยาคตานํ สากิยานมาวาสํ เวฏิสํ นาม นครํ ปตฺวา ตตฺถ เวฏิสํ นาม เสฏฺฐิธีตรํ อาทาย อุชฺเชนีราชธานิยํ รชฺชํ กโรนฺโต มหินฺทํ นาม กุมารํ สงฺฆมิตฺตญฺจ กุมาริกํ ลภิตฺวา เตหิ สทฺธิํ รชฺชสุขมนุภวนฺโต ปิตุโน คิลานภาวํ สุตฺวา อุชฺเชนิํ ปหาย สีฆํ ปาฏลิปุตฺตํ อุปคนฺตฺวา ปิตุ อุปฏฺฐานํ กตฺวา ตสฺส อจฺจเยน รชฺชํ อคฺคเหสิฯ ตํ สุตฺวา ยุวราชา สุมนาภิธาโน กุชฺฌิตฺวา ‘‘อชฺช เม มรณํ วา โหตุ รชฺชํ วา’’ติ อฏฺฐนวุติภาติกปริวุโต สํวฏฺฏสาคเร ชลตรงฺคสงฺฆาโต วิย อชฺโฌตฺถรนฺโต อุปคจฺฉติฯ ตโต อโสโก อุชฺเชนีราชา สงฺคามํ ปกฺขนฺทิตฺวา สตฺตุมทฺทนํ กโรนฺโต สุมนํ นาม ราชกุมารํ คเหตฺวา ฆาเตสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘พินฺทุสารรญฺโญ กิร ทุพฺพลกาเลเยว อโสกกุมาโร อตฺตนา ลทฺธํ อุชฺเชนีรชฺชํ ปหาย อาคนฺตฺวา สพฺพนครํ อตฺตโน หตฺถคตํ กตฺวา สุมนํ นาม ราชกุมารํ อคฺคเหสี’’ติฯ

ปริปุณฺณคพฺภาติ ปริปกฺกคพฺภาฯ เอกํ สาลนฺติ สพฺพปริจฺฉนฺนํ เอกํ ปาสาทํฯ ‘‘เทวตาย ปน อานุภาเวน ตสฺมิํ ปาสาเท มหาชเนน อทิสฺสมานา หุตฺวา วาสํ กปฺเปสี’’ติ วทนฺติฯ นิพทฺธวตฺตนฺติ ‘‘เอกสฺส ทิวสสฺส เอตฺตก’’นฺติ นิยาเมตฺวา ฐปิตวตฺตํฯ เหตุสมฺปทนฺติ อรหตฺตูปนิสฺสยปุญฺญสมฺปทํฯ ขุรคฺเคเยวาติ ขุรกมฺมปริโยสาเนเยว, ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ตํ ปริคฺคณฺหนฺโต อนฺติมาย เกสวฏฺฏิยา โวโรปนาย สมกาลเมว จ อรหตฺตํ ปาปุณีติ วุตฺตํ โหติฯ สรีรํ ชคฺคิตฺวาติ ทนฺตกฏฺฐขาทนมุขโธวนาทีหิ สรีรปริกมฺมํ กตฺวาฯ

สีหปญฺชเร จงฺกมตีติ สีหปญฺชรสมีเป อปราปรํ จงฺกมติฯ ตงฺขณญฺเญวาติ ตสฺมิํ ขเณเยวฯ

อยํ ชโนติ ราชงฺคเณ จรมานํ ชนํ ทิสฺวา วทติฯ ภนฺตมิคปฺปฏิภาโคติ อนวฏฺฐิตตฺตา กายจาปลฺเลน สมนฺนาคตตฺตา ภนฺตมิคสทิโสฯ อติวิย โสภตีติ สมฺพนฺโธฯ อาโลกิตวิโลกิตนฺติ เอตฺถ อาโลกิตํ นาม ปุรโตเปกฺขนํฯ อภิมุโขโลกนญฺหิ ‘‘อาโลกิต’’นฺติ วุจฺจติฯ วิโลกิตนฺติ อนุทิสาเปกฺขนํ, ยํ ทิสาภิมุขํ โอโลเกติ, ตทนุคตทิสาเปกฺขนนฺติ อตฺโถฯ สมิญฺชนํ ปพฺพสงฺโกจนํฯ ปสารณญฺจ เตสํเยว ปสารณํฯ โลกุตฺตรธมฺโมติ เสสชเนสุ อวิชฺชมาโน วิสิฏฺฐธมฺโมฯ เปมํ สณฺฐหีติ เปมํ ปติฏฺฐาสิ, อุปฺปชฺชีติ อตฺโถฯ วาณิชโก อโหสีติ มธุวาณิชโก อโหสิฯ

อตีเต กิร ตโย ภาตโร มธุวาณิชกา อเหสุํฯ เตสุ กนิฏฺโฐ มธุํ วิกฺกิณาติ, อิตเร อรญฺญโต อาหรนฺติฯ ตทา เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ ปณฺฑุกโรคาตุโร อโหสิฯ อปโร ปน ปจฺเจกพุทฺโธ ตทตฺถํ มธุภิกฺขาย จรมาโน นครํ ปาวิสิฯ ปวิฏฺฐญฺจ ตํ เอกา กุมฺภทาสี อุทกหรณตฺถํ ติตฺถํ คจฺฉมานา อทฺทสฯ ทิสฺวา จ ปุจฺฉิตฺวา อาคตการณญฺจ ญตฺวา ‘‘เอตฺถ, ภนฺเต, มธุวาณิชกา วสนฺติ, ตตฺถ คจฺฉถา’’ติ หตฺถํ ปสาเรตฺวา มธุอาปณํ ทสฺเสสิฯ โส จ ตตฺถ อคมาสิฯ ตํ ทิสฺวา กนิฏฺโฐ มธุวาณิโช สญฺชาตปีติโสมนสฺโส ‘‘เกนาคตาตฺถ, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ วิทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา มธุโน ปูเรตฺวา ททมาโน ปตฺตปุณฺณํ มธุํ อุคฺคนฺตฺวา มุขโต วิสฺสนฺทิตฺวา ภูมิยํ ปตมานํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘อิมินาหํ, ภนฺเต, ปุญฺญกมฺเมน ชมฺพุทีเป เอกรชฺชํ กเรยฺยํ, อาณา จ เม อากาเส ปถวิยญฺจ โยชนปฺปมาเณ ฐาเน ผรตู’’ติ ปตฺถนมกาสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ จ ‘‘เอวํ โหตุ อุปาสกา’’ติ วตฺวา คนฺธมาทนํ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส เภสชฺชมกาสิฯ

กนิฏฺโฐ ปน มธุวาณิโช มธุํ ทตฺวา เคเห นิสินฺโน อิตเร อรญฺญโต อาคเต ทิสฺวา เอวมาห ‘‘ตุมฺหากํ ภาตโร จิตฺตํ ปสาเทถ, มมญฺจ ตุมฺหากญฺจ มธุํ คเหตฺวา อีทิสสฺส นาม ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา อทาสิ’’นฺติฯ เตสุ เชฏฺโฐ กุชฺฌิตฺวา เอวมาห ‘‘จณฺฑาลาปิ กาสาวนิวาสิโน โหนฺติ, นนุ ตว หตฺถโต มธุํ ปฏิคฺคเหตฺวา คโต จณฺฑาโล ภวิสฺสตี’’ติฯ มชฺฌิโม ปน กุชฺฌิตฺวา ‘‘ตว ปจฺเจกพุทฺธํ คเหตฺวา ปรสมุทฺเท นิกฺขิปาหี’’ติ อาหฯ

ปจฺฉา ปน เตปิ ทฺเว ภาตโร กนิฏฺเฐน วุจฺจมานํ ทานานิสํสปฏิสํยุตฺตกถํ สุตฺวา อนุโมทิํสุเยวฯ สาปิ จ กุมฺภทาสี ‘‘ตสฺส มธุทายกสฺส อคฺคมเหสี ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนมกาสิฯ เตสุ กนิฏฺโฐ อโสโก ธมฺมราชา อโหสิ, สา จ กุมฺภทาสี อติวิย รูปโสภคฺคปฺปตฺตา อสนฺธิมิตฺตา นาม ตสฺส อคฺคมเหสี อโหสิฯ ปรสมุทฺทวาที ปน มชฺฌิโม อิมสฺมิํเยว ตมฺพปณฺณิทีเป เทวานํปิยติสฺโส นาม มหานุภาโว ราชา อโหสิฯ เชฏฺโฐ ปน จณฺฑาลวาทิตาย จณฺฑาลคาเม ชาโต นิคฺโรโธ นาม สามเณโร อโหสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปุพฺเพ หิ กิร ปุญฺญกรณกาเล เอส รญฺโญ เชฏฺฐภาตา วาณิชโก อโหสี’’ติฯ

ปุพฺเพ ว สนฺนิวาเสนาติ เอตฺถ (ชา. อฏฺฐ. 2.2.174) คาถาพนฺธวเสน วา-สทฺทสฺส รสฺสตฺตํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ, ปุพฺเพ สนฺนิวาเสน วาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ ปุพฺเพติ อตีตชาติยํฯ สนฺนิวาเสนาติ สหวาเสนฯ สหสทฺทตฺโถ หิ อยํ สํสทฺโทฯ ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วาติ ปจฺจุปฺปนฺเน วตฺตมานภเว หิตจรเณน วาฯ เอวํ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ สิเนหสงฺขาตํ เปมํ ชายเต อุปฺปชฺชติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เปมํ นาเมตํ ทฺวีหิปิ การเณหิ ชายติ, ปุริมภเว มาตา วา ปิตา วา ธีตา วา ปุตฺโต วา ภาตา วา ภคินี วา ปติ วา ภริยา วา สหาโย วา มิตฺโต วา หุตฺวา โย เยน สทฺธิํ เอกฏฺฐาเน นิวุตฺถปุพฺโพ, ตสฺส อิมินา ปุพฺเพ วา สนฺนิวาเสน ภวนฺตเรปิ อนุพนฺธนฺโต โส สิเนโห น วิชหติ, อิมสฺมิํ อตฺตภาเว กเตน ปจฺจุปฺปนฺเนน หิเตน วาติ เอวํ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ ตํ เปมํ นาม ชายตีติฯ กิํ วิยาติ อาห ‘‘อุปฺปลํ ว ยโถทเก’’ติฯ เอตฺถาปิ วา-สทฺทสฺส วุตฺตนเยเนว รสฺสตฺตํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ เจตฺถ วาสทฺโทฯ เตน ปทุมาทโย สงฺคณฺหาติฯ ยถา-สทฺโท อุปมายํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อุปฺปลญฺจ เสสญฺจ ปทุมาทิ อุทเก ชายมานํ ทฺเว การณานิ นิสฺสาย ชายติ อุทกญฺเจว กลลญฺจ, ตถา เอเตหิ ทฺวีหิ การเณหิ เปมํ ชายตีติฯ

รญฺโญ หตฺเถติ สนฺติกํ อุปคตสฺส รญฺโญ หตฺเถฯ

รญฺโญ อนุรูปนฺติ เอกูนสตภาตุกานํ ฆาติตตฺตา จณฺฑปกติตาย รชฺเช ฐิตตฺตา จ ‘‘ปมาทวิหารี อย’’นฺติ มญฺญมาโน ตทนุรูปํ ธมฺมปเท อปฺปมาทวคฺคํ เทเสตุํ อารภิฯ ตตฺถ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.23) อปฺปมาโทติ สติยา อวิปฺปวาโส, นิจฺจํ อุปฏฺฐิตาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ อมตปทนฺติ อมตํ วุจฺจติ นิพฺพานํฯ ตญฺหิ อชาตตฺตา น ชียติ น มียติ, ตสฺมา ‘‘อมต’’นฺติ วุจฺจติฯ อมตสฺส ปทํ อมตปทํ, อมตสฺส อธิคมุปาโยติ วุตฺตํ โหติฯ ปมาโทติ ปมชฺชนภาโว, มุฏฺฐสฺสจฺจสงฺขาตสฺส สติยา โวสฺสคฺคสฺเสตํ นามํฯ มจฺจุโนติ มรณสฺสฯ ปทนฺติ อุปาโย มคฺโคฯ ปมตฺโต หิ ชาติํ นาติวตฺตติ, ชาโต ปน ชียติ เจว มียติ จาติ ปมาโท มจฺจุโน ปทํ นาม โหติ, มรณํ อุปเนตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อญฺญาตํ ตาต, ปริโยสาเปหีติ อิมินา ‘‘สทา อปฺปมาเทน หุตฺวา วตฺติตพฺพนฺติ เอตฺตเกเนว มยา ญาตํ, ตุมฺเห ธมฺมเทสนํ นิฏฺฐเปถา’’ติ ตสฺมิํ ธมฺเม อตฺตโน ปฏิปชฺชิตุกามตํ ทีเปนฺโต ธมฺมเทสนาย ปริโยสานํ ปาเปตฺวา กถเน อุสฺสาหํ ชเนติฯ เกจิ ปน ‘‘อภาสีติ เอตฺถ ‘ภาสิสฺสามิ วิตกฺเกมี’ติ อตฺถํ คเหตฺวา ‘สพฺพํ อปฺปมาทวคฺคํ ภาสิสฺสามี’ติ สลฺลกฺขิตตฺตา อภาสีติ วุตฺตํ, รญฺญา ปน อฑฺฒคาถํ สุตฺวาว ‘อญฺญาตํ ตาต, ปริโยสาเปหี’ติ วุตฺตตฺตา ‘อุปริ น กเถสี’’’ติ วทนฺติฯ ‘‘ตํ ปน ยุตฺตํ น โหตี’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ธุวภตฺตานีติ นิจฺจภตฺตานิฯ วชฺชาวชฺชํ อุปนิชฺฌายตีติ อุปชฺฌาโยติ อาห ‘‘วชฺชาวชฺชํ ทิสฺวา โจเทตา สาเรตา จา’’ติฯ ตตฺถ วชฺชาวชฺชนฺติ ขุทฺทกํ มหนฺตญฺจ วชฺชํฯ โจเทตาติ ‘‘อิทํ ตยา ทุกฺกฏํ, อิทํ ทุพฺภาสิต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา โจเทตาฯ สาเรตาติ อตฺตโน วชฺชํ อสฺสรนฺตสฺส สติํ อุปฺปาเทตา, สมฺมาปฏิปตฺติยํ วา สาเรตา, ปวตฺเตตาติ อตฺโถฯ

‘‘เอวํ ตยา พุทฺธวจนํ สชฺฌายิตพฺพํ, เอวํ อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ ปฏิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทินา อาจารสฺส สิกฺขาปนโต อาจริโย นามาติ อาห ‘‘อิมสฺมิํ สาสเน สิกฺขิตพฺพกธมฺเมสุ ปติฏฺฐาเปตา’’ติฯ ตตฺถ สิกฺขิตพฺพกธมฺโม นาม สกลํ พุทฺธวจนํ สีลาทโย จ ธมฺมาฯ

‘‘ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จา’’ติ อิทํ ลพฺภมานวเสน วุตฺตํ ฯ อาจริยุปชฺฌายานนฺติ อิมินา ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ โยเชตพฺพา, มม จาติ อิมินา ปน ปพฺพชฺชาวฯ ตทา สามเณรภูมิยํ ฐิตตฺตา นิคฺโรธสฺส ภาวินิํ วา อุปสมฺปทํ สนฺธาย อุภยมฺปิ โยเชตพฺพํฯ สรณคมนวเสน ปพฺพชฺชาสิทฺธิโต ภิกฺขุสงฺฆสฺสปิ ปพฺพชฺชาย นิสฺสยภาโว เวทิตพฺโพฯ ภณฺฑุกมฺมวเสนปิ นิสฺสยภาโว ลพฺภเตวาติ คเหตพฺพํฯ ทิวเส ทิวเส วฑฺฒาเปนฺโตติ วุตฺตนเยเนว ทิวเส ทิวเส ตโต ตโต ทิคุณํ กตฺวา วฑฺฒาเปนฺโตฯ โปถุชฺชนิเกนาติ ปุถุชฺชนภาวานุรูเปนฯ นิคฺโรธตฺเถรสฺส อานุภาวกิตฺตนาธิการตฺตา ปุพฺเพ วุตฺตมฺปิ ปจฺฉา วตฺตพฺพมฺปิ สมฺปิณฺเฑตฺวา อาห ‘‘ปุน ราชา อโสการามํ นาม มหาวิหารํ กาเรตฺวา’’ติอาทิ ฯ เจติยปฏิมณฺฑิตานีติ เอตฺถ จยิตพฺพํ ปูเชตพฺพนฺติ เจติยํ, อิฏฺฐกาทีหิ จิตตฺตา วา เจติยํ, เจติเยหิ ปฏิมณฺฑิตานิ วิภูสิตานีติ เจติยปฏิมณฺฑิตานิฯ ธมฺเมนาติ ธมฺมโต อนเปเตนฯ

วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถารโต วิภาเวนฺโต อาห ‘‘เอกทิวสํ กิรา’’ติอาทิฯ อโสการาเม มหาทานํ ทตฺวาติ เอตฺถ กเต อาราเม ปจฺฉา การาปกสฺส รญฺโญ นามวเสน นิรุฬฺหํ นามปณฺณตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อโสการาเม’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘ตสฺมิํ ทิวเส ราชา อตฺตโน ฆเรเยว สพฺพํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา โภเชตฺวา อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉี’’ติ วทนฺติฯ มหาทานํ ทตฺวาติ โภเชตฺวา สพฺพปริกฺขารทานวเสน มหาทานํ ทตฺวาฯ วุตฺตญฺเหตํ ทีปวํเส –

‘‘นิเวสนํ ปเวเสตฺวา, นิสีทาเปตฺวาน อาสเน;

ยาคุํ นานาวิธํ ขชฺชํ, โภชนญฺจ มหารหํ;

อทาสิ ปยตปาณิ, ยาวทตฺถํ ยทิจฺฉกํฯ

‘‘ภุตฺตาวิภิกฺขุสงฺฆสฺส, โอนีตปตฺตปาณิโน;

เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน, อทาสิ ยุคสาฏกํฯ

‘‘ปาทอพฺภญฺชนํ เตลํ, ฉตฺตญฺจาปิ อุปาหนํ;

สพฺพํ สมณปริกฺขารํ, อทาสิ ผาณิตํ มธุํฯ

‘‘อภิวาเทตฺวา นิสีทิ, อโสกธมฺโม มหีปติ;

นิสชฺช ราชา ปวาเรสิ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปจฺจยํฯ

‘‘ยาวตา ภิกฺขู อิจฺฉนฺติ, ตาว เทมิ ยทิจฺฉกํ;

สนฺตปฺเปตฺวา ปริกฺขาเรน, ปวาเรตฺวาน ปจฺจเย;

ตโต อปุจฺฉิ คมฺภีรํ, ธมฺมกฺขนฺธํ สุเทสิต’’นฺติฯ

องฺคโต, มหาราช, นว องฺคานีติอาทิ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ นวกมฺมาธิฏฺฐายกํ อทาสีติ จตุราสีติวิหารสหสฺเสสุ กตฺตพฺพสฺส นวกมฺมสฺส อธิฏฺฐายกํ วิธายกํ กตฺวา อทาสิฯ เอกทิวสเมว สพฺพนคเรหิ ปณฺณานิ อาคมิํสูติ สพฺพวิหาเรสุ กิร ราหุนา จนฺทสฺส คหณทิวเส นวกมฺมํ อารภิตฺวา ปุน ราหุนา จนฺทสฺส คหณทิวเสเยว นิฏฺฐาเปสุํ, ตสฺมา เอกทิวสเมว ปณฺณานิ อาคมิํสูติ วทนฺติฯ อฏฺฐ สีลงฺคานีติ อฏฺฐ อุโปสถงฺคสีลานิฯ ‘‘สพฺพาลงฺการวิภูสิตายา’’ติ อิทํ อสมาทินฺนุโปสถงฺคานํ วเสน วุตฺตํฯ อมรวติยา ราชธานิยาติ ตาวติํสเทวนคเรฯ อลงฺกตปฏิยตฺตนฺติ อลงฺกตกรณวเสน สพฺพสชฺชิตํฯ

อธิกํ การํ อธิการํ, อธิกํ กิริยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โลกวิวรณํ นาม ปาฏิหาริยํ อกํสูติ เอตฺถ อเนกสหสฺสสงฺขฺยสฺส โอกาสโลกสฺส ตนฺนิวาสีสตฺตโลกสฺส จ วิวฏภาวกรณปาฏิหาริยํ โลกวิวรณํ นามฯ ตํ ปน กโรนฺโต อิทฺธิมา อนฺธการํ วา อาโลกํ กโรติ, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวฏํ, อนาปาถํ วา อาปาถํ กโรติฯ กถํ? อยญฺหิ ยถา ปฏิจฺฉนฺโนปิ ทูเร ฐิโตปิ อตฺตา วา ปโร วา ทิสฺสติ, เอวํ อตฺตานํ วา ปรํ วา ปากฏํ กาตุกาโม ปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย ‘‘อิทํ อนฺธการฏฺฐานํ อาโลกชาตํ โหตู’’ติ วา ‘‘อิทํ ปฏิจฺฉนฺนํ วิวฏํ โหตู’’ติ วา ‘‘อิทํ อนาปาถํ อาปาถํ โหตู’’ติ วา อาวชฺเชตฺวา ปุน ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อธิฏฺฐาติฯ สห อธิฏฺฐาเนน ยถาธิฏฺฐิตเมว โหติฯ อปเร ทูเร ฐิตาปิ ปสฺสนฺติ, สยมฺปิ ปสฺสิตุกาโม ปสฺสติ ภควา วิย เทโวโรหเณฯ

ภควา หิ เทวโลเก อภิธมฺมเทสนํ นิฏฺฐเปตฺวา สงฺกสฺสนครํ โอตรนฺโต สิเนรุมุทฺธนิ ฐตฺวา ปุรตฺถิมํ โลกธาตุํ โอโลเกสิ, อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ วิวฏานิ วิย หุตฺวา เอกงฺคณํ วิย หุตฺวา ปกาสิํสุฯ ยถา จ ปุรตฺถิเมน, เอวํ ปจฺฉิเมนปิ อุตฺตเรนปิ ทกฺขิเณนปิ สพฺพํ วิวฏมทฺทสฯ เหฏฺฐาปิ ยาว อวีจิ อุปริ จ ยาว อกนิฏฺฐภวนํ, ตาว อทฺทสฯ มนุสฺสาปิ เทเว ปสฺสนฺติ, เทวาปิ มนุสฺเสฯ ตตฺถ เนว มนุสฺสา อุทฺธํ อุลฺโลเกนฺติ, น เทวา อโธ โอโลเกนฺติ, สพฺเพ สมฺมุขสมฺมุขาว อญฺญมญฺญํ ปสฺสนฺติ, ตํ ทิวสํ โลกวิวรณํ นาม อโหสิฯ

อปิจ ตมฺพปณฺณิทีเป ตฬงฺครวาสี ธมฺมทินฺนตฺเถโรปิ อิมํ ปาฏิหาริยํ อกาสิฯ โส กิร เอกทิวสํ ติสฺสมหาวิหาเร เจติยงฺคณมฺหิ นิสีทิตฺวา ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อปณฺณกปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ อปณฺณกสุตฺตํ (อ. นิ. 3.16) กเถนฺโต เหฏฺฐามุขํ พีชนิํ อกาสิ, ยาว อวีจิโต เอกงฺคณํ อโหสิ, ตโต อุปริมุขํ อกาสิ, ยาว พฺรหฺมโลกา เอกงฺคณํ อโหสิฯ เถโร นิรยภเยน ตชฺเชตฺวา สคฺคสุเขน จ ปโลเภตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามี อนาคามี อรหนฺโตติ เอวํ ตสฺมิํ ทิวเสปิ โลกวิวรณํ นาม อโหสิฯ อิเม ปน ภิกฺขู ยถา อโสโก ธมฺมราชา อโสการาเม ฐิโต จตุทฺทิสา อนุวิโลเกนฺโต สมนฺตโต สมุทฺทปริยนฺตํ ชมฺพุทีปํ ปสฺสติ, จตุราสีติ จ วิหารสหสฺสานิ อุฬาราย วิหารมหปูชาย วิโรจมานานิ, เอวํ อธิฏฺฐหิตฺวา โลกวิวรณํ นาม ปาฏิหาริยํ อกํสุฯ

วิหารมหปูชายาติ วิหารมหสงฺขาตาย ปูชายฯ วิภูตินฺติ สมฺปตฺติํฯ เอวรูปํ ปีติปาโมชฺชนฺติ อีทิสํ ปริจฺจาคมูลกํ ปีติปาโมชฺชํฯ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส ภารมกาสีติ เถรสฺส มหานุภาวตฺตา ‘‘อุตฺตริปิ เจ กเถตพฺพํ อตฺถิ, ตมฺปิ โสเยว กเถสฺสตี’’ติ มญฺญมาโน ภิกฺขุสงฺโฆ รญฺญา ปุจฺฉิตปญฺหสฺส วิสชฺชนํ เถรสฺส ภารมกาสิฯ สาสนสฺส ทายาโท โหมิ, น โหมีติ สาสนสฺส ญาตโก อพฺภนฺตโร โหมิ, น โหมีติ อตฺโถฯ เยสํ สาสเน ปพฺพชิตา ปุตฺตธีตโร น สนฺติ, น เต สาสเน กตฺตพฺพกิจฺจํ อตฺตโน ภารํ กตฺวา วหนฺตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย เถโร เอวมาห ‘‘น โข, มหาราช, เอตฺตาวตา สาสนสฺส ทายาโท โหตี’’ติฯ

กถญฺจรหิ, ภนฺเต, สาสนสฺส ทายาโท โหตีติ เอตฺถ จรหีติ นิปาโต อกฺขนฺติํ ทีเปติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ เอวรูปํ ปริจฺจาคํ กตฺวาปิ สาสนสฺส ทายาโท น โหติ, อญฺญํ กิํ นาม กตฺวา โหตีติฯ

ติสฺสกุมารสฺส ปพฺพชิตกาลโต ปภุตีติ ยทา จ ติสฺสกุมาโร ปพฺพชิโต, เยน จ การเณน ปพฺพชิโต, ตํ สพฺพํ วิตฺถารโต อุตฺตริ อาวิ ภวิสฺสติฯ สกฺขสีติ สกฺขิสฺสสิฯ ปาโมชฺชชาโตติ สญฺชาตปาโมชฺโชฯ ปุตฺตานํ มนํ ลภิตฺวาติ เอตฺถ ปุตฺตีปิ สามญฺญโต ปุตฺตสทฺเทน วุตฺตาติ เวทิตพฺพา, ปุตฺโต จ ธีตา จ ปุตฺตาติ เอวํ เอกเสสนเยน วา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ธีตุสทฺเทน สห ปยุชฺชมาโน หิ ปุตฺตสทฺโท เอโกว อวสิสฺสติ, ธีตุสทฺโท นิวตฺตตีติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ สิกฺขาย ปติฏฺฐาเปสุนฺติ ตสฺมิํเยว สีมมณฺฑเล สิกฺขาสมฺมุติํ ทตฺวา ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีสุ วิกาลโภชนาเวรมณิปริโยสานาสุ ฉสุ สิกฺขาสุ สมาทปนวเสน สิกฺขาย ปติฏฺฐาเปสุํฯ สฏฺฐิวสฺสายปิ หิ สามเณริยา ‘‘ปาณาติปาตาเวรมณิํ ทฺเว วสฺสานิ อวีติกฺกมฺม สมาทานํ สมาทิยามี’’ติอาทินา (ปาจิ. 1078-1079) ฉ สิกฺขาโย สมาทิยิตฺวา สิกฺขิตพฺพาเยวฯ น หิ เอตาสุ ฉสุ สิกฺขาปเทสุ ทฺเว วสฺสานิ อสิกฺขิตสิกฺขํ สามเณริํ อุปสมฺปาเทตุํ วฏฺฏติฯ ฉ วสฺสานิ อภิเสกสฺส อสฺสาติ ฉพฺพสฺสาภิเสโก, อภิเสกโต ปฏฺฐาย อติกฺกนฺตฉวสฺโสติ วุตฺตํ โหติฯ

สพฺพํ เถรวาทนฺติ ทฺเว สงฺคีติโย อารุฬฺหา ปาฬิเยเวตฺถ ‘‘เถรวาโท’’ติ เวทิตพฺพาฯ สา หิ มหากสฺสปปภุตีนํ มหาเถรานํ วาทตฺตา ‘‘เถรวาโท’’ติ วุจฺจติฯ โกนฺตปุตฺตติสฺสตฺเถโรติ เอตฺถ โกนฺตสกุณิโย นาม กินฺนรชาติโยฯ ‘‘ตาสุ เอกิสฺสา กุจฺฉิยํ สยิโต มนุสฺสชาติโก รญฺญา โปสิโต โกนฺตปุตฺตติสฺสตฺเถโร นามา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ มหาวํเสปิ เจตํ วุตฺตํ –

‘‘ปุเร ปาฏลิปุตฺตมฺหา, วเน วนจโร จรํ;

โกนฺตกินฺนริยา สทฺธิํ, สํวาสํ กิร กปฺปยิฯ

‘‘เตน สํวาสมนฺวาย, สา ปุตฺเต ชนยี ทุเว;

ติสฺโส เชฏฺโฐ กนิฏฺโฐ ตุ, สุมิตฺโต นาม นามโตฯ

‘‘มหาวรุณตฺเถรสฺส , กาเล ปพฺพชิ สนฺติเก;

อรหตฺตํ ปาปุณิํสุ, ฉฬภิญฺญาคุณํ อุโภ’’ติฯ

เกจิ ปน เอวํ วทนฺติ ‘‘โกนฺตา นาม กฏฺฐวาหนรญฺโญ วํเส ชาตา เอกา ราชธีตาฯ ตํ ครุฬยนฺเตน อรญฺญคตํ เอโก วนจรโก อาเนตฺวา ตาย สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปสิฯ สา ตสฺส อุโภ ปุตฺเต วิชายิฯ ตตฺรายํ เชฏฺฐโก มาตุนาเมน โกนฺตปุตฺโต นาม ชาโต’’ติฯ กฏฺฐวาหนรญฺโญ กิร นคเร สพฺเพปิ วิภวสมฺปนฺนา นทีปพฺพตกีฬาทีสุ ครุฬสกุณสทิสํ ยนฺตํ กาเรตฺวา กฏฺฐวาหนราชา วิย ครุฬวาหเนน วิจรนฺติฯ

พฺยาธิปฏิกมฺมตฺถํ ภิกฺขาจารวตฺเตน อาหิณฺฑนฺโต ปสตมตฺตํ สปฺปิํ อลภิตฺวาติ ตทา กิร เชฏฺฐสฺส โกนฺตปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส กุจฺฉิวาโต สมุฏฺฐาสิฯ ตํ พาฬฺหาย ทุกฺขเวทนาย ปีฬิตํ กนิฏฺโฐ สุมิตฺโต นาม เถโร ทิสฺวา ‘‘กิเมตฺถ, ภนฺเต, ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ติสฺสตฺเถโร, ‘‘อาวุโส, ปสตมตฺตํ สปฺปิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา รญฺโญ นิเวทนํ ตสฺส คิลานปจฺจยํ ปจฺฉาภตฺตํ สปฺปิอตฺถาย จรณญฺจ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘ภิกฺขาจารเวลายเมว ปิณฺฑาย จรนฺเตน ตยา ยทิ สกฺกา ลทฺธุํ, เอวํ วิจริตฺวา ยํ ลทฺธํ, ตํ อาหรา’’ติ อาหฯ กนิฏฺโฐปิ วุตฺตนเยเนว ภิกฺขาจารวตฺเตน จรนฺโต ปสตมตฺตมฺปิ สปฺปิํ นาลตฺถฯ โส ปน กุจฺฉิวาโต พลวตโร สปฺปิฆฏสเตนปิ วูปสเมตุํ อสกฺกุเณยฺโย อโหสิฯ เถโร เตเนว พฺยาธิพเลน กาลมกาสิฯ เกจิ ปน ‘‘วิจฺฉิกนามเกน กีฏวิเสน ฑฏฺโฐ เถโร ตสฺส วิสเวเคน อธิมตฺตาย ทุกฺขเวทนาย สมนฺนาคโต ตํ วูปสเมตุํ วุตฺตนเยเนว ปสตมตฺตํ สปฺปิํ อลภิตฺวา ปรินิพฺพุโต’’ติ วทนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ มหาวํเส –

‘‘ปาเท กีฏวิเสนาสิ, ฑฏฺโฐ เชฏฺโฐ สเวทโน;

อาห ปุฏฺโฐ กนิฏฺเฐน, เภสชฺชํ ปสตํ ฆตํฯ

‘‘รญฺโญ นิเวทนํ เถโร, คิลานปจฺจเยปิ จ;

สปฺปิอตฺถญฺจ จรณํ, ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิกฺขิปิฯ

‘‘ปิณฺฑาย เจ จรํ สปฺปิํ, ลภเส ตฺวํ ตมาหร;

อิจฺจาห ติสฺสตฺเถโร โส, สุมิตฺตํ เถรมุตฺตมํฯ

‘‘ปิณฺฑาย จรตา เตน, น ลทฺธํ ปสตํ ฆตํ;

สปฺปิกุมฺภสเตนาปิ, พฺยาธิ ชาโต อสาธิโยฯ

‘‘เตเนว พฺยาธินา เถโร, ปตฺโต อายุกฺขยนฺติกํ;

โอวทิตฺวปฺปมาเทน, นิพฺพาตุํ มานสํ อกาฯ

‘‘อากาสมฺหิ นิสีทิตฺวา, เตโชธาตุวเสน โส;

ยถารุจิ อธิฏฺฐาย, สรีรํ ปรินิพฺพุโตฯ

‘‘ชาลา สรีรา นิกฺขมฺม, นิมํสฉาริกํ ฑหิ;

เถรสฺส สกลํ กายํ, อฏฺฐิกานิ ตุ โน ฑหี’’ติฯ

อปฺปมาเทน โอวทิตฺวาติ ‘‘อมฺหาทิสานมฺปิ เอวํ ปจฺจยา ทุลฺลภา, ตุมฺเห ลภมาเนสุ ปจฺจเยสุ อปฺปมชฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรถา’’ติ เอวํ อปฺปมาเทน โอวทิตฺวาฯ ปลฺลงฺเกนาติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสเนนฯ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เจตํ กรณวจนํฯ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวาติ เตโชธาตุกสิณารมฺมณํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวาฯ เถรสฺส สกฺการํ กตฺวาติ เถรสฺส ธาตุสกฺการํ กตฺวาฯ จตูสุ ทฺวาเรสุ โปกฺขรณิโย การาเปตฺวา เภสชฺชสฺส ปูราเปตฺวาติ เอกสฺมิํ ทฺวาเร จตสฺโส โปกฺขรณิโย การาเปตฺวา ตตฺถ เอกํ โปกฺขรณิํ สปฺปิสฺส ปูราเปตฺวา เอกํ มธุโน, เอกํ ผาณิตสฺส, เอกํ สกฺกราย ปูราเปสิฯ เสสทฺวาเรสุปิ เอวเมว การาเปสีติ วทนฺติฯ

สภายํ สตสหสฺสนฺติ นครมชฺเฌ วินิจฺฉยสาลายํ สตสหสฺสํฯ อิมินา สกลนครโต สมุฏฺฐิตํ อายํ นิทสฺเสติฯ ปญฺจสตสหสฺสานิ รญฺโญ อุปฺปชฺชนฺตีติ จ รฏฺฐโต อุปฺปชฺชนกํ อายํ ฐเปตฺวา วุตฺตํฯ ตโตติ ยถาวุตฺตปญฺจสตสหสฺสโตฯ นิคฺโรธตฺเถรสฺส เทวสิกํ สตสหสฺสํ วิสชฺเชสีติ กถํ ปน เถรสฺส สตสหสฺสํ วิสชฺเชสิ? ราชา กิร ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ สาฏเก ปริวตฺเตนฺโต ‘‘เถรสฺส จีวรํ นีต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม นีต’’นฺติ สุตฺวาว ปริวตฺเตติฯ เถโรปิ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ติจีวรํ ปริวตฺเตติฯ

ตสฺส หิ ติจีวรํ หตฺถิกฺขนฺเธ ฐเปตฺวา ปญฺจหิ จ คนฺธสมุคฺคสเตหิ ปญฺจหิ จ มาลาสมุคฺคสเตหิ สทฺธิํ ปาโตว อาหรียิตฺถ, ตถา ทิวา เจว สายญฺจฯ เถโรปิ น ภณฺฑิกํ พนฺธิตฺวา ฐเปสิ, สมฺปตฺตสพฺรหฺมจารีนํ อทาสิฯ ตทา กิร ชมฺพุทีเป ภิกฺขุสงฺฆสฺส เยภุยฺเยน นิคฺโรธตฺเถรสฺเสว สนฺตกํ จีวรํ อโหสิฯ เอวํ เถรสฺส ทิวเส ทิวเส สตสหสฺสํ วิสชฺเชสิฯ อุฬาโร ลาภสกฺกาโรติ เอตฺถ ลพฺภติ ปาปุณียตีติ ลาโภ, จตุนฺนํ ปจฺจยานเมตํ อธิวจนํฯ สกฺกจฺจํ กาตพฺโพ ทาตพฺโพติ สกฺกาโร, จตฺตาโร ปจฺจยาเยวฯ ปจฺจยา เอว หิ ปณีตปณีตา สุนฺทรสุนฺทรา อภิสงฺขริตฺวา กตา ‘‘สกฺกาโร’’ติ วุจฺจนฺติฯ อถ วา ปเรหิ กาตพฺพคารวกิริยา ปุปฺผาทีหิ ปูชา วา สกฺกาโรฯ

ทิฏฺฐิคตานีติ เอตฺถ ทิฏฺฐิเยว ทิฏฺฐิคตํ ‘‘คูถคตํ มุตฺตคตํ (ม. นิ. 2.119), สงฺขารคต’’นฺติอาทีสุ (มหานิ. 41) วิยฯ คนฺตพฺพาภาวโต วา ทิฏฺฐิยา คตมตฺตํ ทิฏฺฐิคตํ, ทิฏฺฐิยา คหณมตฺตนฺติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิปฺปกาโร วา ทิฏฺฐิคตํ, ทิฏฺฐิเภโทติ วุตฺตํ โหติฯ โลกิยา หิ วิธยุตฺตคตปฺปการสทฺเท สมานตฺเถ อิจฺฉนฺติฯ น โข ปเนตํ สกฺกา อิเมสํ มชฺเฌ วสนฺเตน วูปสเมตุนฺติ เตสญฺหิ มชฺเฌ วสนฺโต เตสุเยว อนฺโตคธตฺตา อาเทยฺยวจโน น โหติ, ตสฺมา เอวํ จินฺเตสิฯ ตทา ตสฺมิํ ฐาเน วสนฺตสฺส สุขวิหาราภาวโต ตํ ปหาย อิจฺฉิตพฺพสุขวิหารมตฺตํ คเหตฺวา วุตฺตํ ‘‘อตฺตนา ผาสุกวิหาเรน วิหริตุกาโม’’ติฯ อโหคงฺคปพฺพตนฺติ เอวํนามกํ ปพฺพตํฯ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนนาติ เอตฺถ ธมฺโมติ ภูตํ วตฺถุฯ วินโยติ โจทนา สารณา จฯ สตฺถุสาสนนฺติ ญตฺติสมฺปทา อนุสาวนสมฺปทา จ, ตสฺมา ภูเตน วตฺถุนา โจเทตฺวา สาเรตฺวา ญตฺติสมฺปทาย อนุสาวนสมฺปทาย จ อุกฺเขปนียาทิกมฺมวเสน นิคฺคยฺหมานาปีติ วุตฺตํ โหติฯ อพฺพุทํ เถนนฏฺเฐน, มลํ กิลิฏฺฐภาวกรณฏฺเฐน, กณฺฏกํ วิชฺฌนฏฺเฐนฯ อคฺคิํ ปริจรนฺตีติ อคฺคิหุตฺตกา วิย อคฺคิํ ปูเชนฺติ ฯ ปญฺจาตเป ตปฺปนฺตีติ จตูสุ ฐาเนสุ อคฺคิํ กตฺวา มชฺเฌ ฐตฺวา สูริยาตเปน ตปฺปนฺติฯ อาทิจฺจํ อนุปริวตฺตนฺตีติ อุทยกาลโต ปภุติ สูริยํ โอโลกยมานา ยาวตฺถงฺคมนา สูริยาภิมุขาว ปริวตฺตนฺติฯ โวภินฺทิสฺสามาติ ปคฺคณฺหิํสูติ วินาเสสฺสามาติ อุสฺสาหมกํสุฯ อวิสหนฺโตติ อสกฺโกนฺโตฯ

สตฺตทิวเสน รชฺชํ สมฺปฏิจฺฉาติ สตฺตทิวเส รชฺชสุขํ ตาว อนุภวฯ ตมตฺถํ สญฺญาเปสีติ กุกฺกุจฺจายิตมตฺถํ โพเธสิฯ กถํ สญฺญาเปสีติ อาห ‘‘โส กิรา’’ติอาทิฯ จิตฺตรูปนฺติ จิตฺตานุรูปํ, ยถากามนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กิสฺสาติ เกน การเณนฯ อเร ตฺวํ นาม ปริจฺฉินฺนมรณนฺติ สตฺตหิ ทิวเสหิ ปริจฺฉินฺนมรณํฯ วิสฺสตฺโถติ นิราสงฺกจิตฺโต, มรณสงฺการหิโต นิพฺภโยติ วุตฺตํ โหติฯ อสฺสาสปสฺสาสนิพทฺธํ มรณํ เปกฺขมานาติ ‘‘อโห วตาหํ ตทนฺตรํ ชีเวยฺยํ, ยทนฺตรํ อสฺสสิตฺวา ปสฺสสามิ ปสฺสสิตฺวา วา อสฺสสามิ, ภควโต สาสนํ มนสิ กเรยฺยํ, พหุ วต เม กตํ อสฺสา’’ติ เอวํ มรณสฺสติยา อนุยุญฺชนโต อสฺสาสปสฺสาสปฺปวตฺติกาลปฏิพทฺธํ มรณํ เปกฺขมานาฯ ตตฺถ อสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสวาโตฯ ปสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนวาโตฯ วุตฺตวิปริยาเยนปิ วทนฺติฯ

มิควํ นิกฺขมิตฺวาติ มิคมารณตฺถาย ‘‘อรญฺเญ มิคปริเยสนํ จริสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวาฯ ตตฺถ มิควนฺติ มิคานํ วานนโต เหสนโต พาธนโต ‘‘มิคว’’นฺติ ลทฺธสมญฺญํ มิควํฯ โยนกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรนฺติ โยนกวิสเย ชาตํ อิธาคนฺตฺวา ปพฺพชิตํ ธมฺมรกฺขิตนามเธยฺยํ มหาเถรํฯ หตฺถินาเคนาติ มหาหตฺถินาฯ มหนฺตปริยาโยปิ หิ นาคสทฺโทติ วทนฺติฯ อหินาคาทิโต วา วิเสสนตฺถํ ‘‘หตฺถินาเคนา’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺสาสยํ ตสฺส อชฺฌาสยํฯ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสวาติ อนาทเร สามิวจนํ, ตสฺมิํ ปสฺสนฺเตเยวาติ อตฺโถฯ อากาเส อุปฺปติตฺวาติ เอตฺถ อยํ วิกุพฺพนิทฺธิ น โหตีติ คิหิสฺสปิ อิมํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิฯ สา หิ ‘‘ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติ นาควณฺณํ วา, วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตี’’ติ เอวํ อาคตา อิทฺธิ ปกติวณฺณวิชหนวิการวเสน ปวตฺตตฺตา วิกุพฺพนิทฺธิ นามฯ อธิฏฺฐานิทฺธิยา ปน ปฏิกฺเขโป นตฺถิฯ ตถา จ วกฺขติ ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกวณฺณนายํ (จูฬว. อฏฺฐ. 252) ‘‘อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ เอตฺถ วิกุพฺพนิทฺธิปาฏิหาริยํ ปฏิกฺขิตฺตํ, อธิฏฺฐานิทฺธิ ปน อปฺปฏิกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา’’ติฯ ลคฺเคตฺวาติ อากาเส กายพนฺธนํ ปสาเรตฺวา ตตฺถ จีวรํ ลคฺเคตฺวาฯ

ฉณเวสนฺติ ตุฏฺฐิชนนเวสํ, อุสฺสวเวสนฺติ อตฺโถฯ ปฏิยาเทสุนฺติ ‘‘อาคตกาเล จีวราทีนํ ปริเยสนํ ภาริย’’นฺติ ปฐมเมว ปตฺตจีวรานิ สมฺปาเทสุํฯ ปธานฆรนฺติ ภาวนานุโยควเสน วีริยารมฺภสฺส อนุรูปํ วิวิตฺตเสนาสนํฯ โสปีติ รญฺโญ ภาคิเนยฺยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนุปพฺพชิโตติ อุฬารวิภเวน ขตฺติยชเนน อนุคนฺตฺวา ปพฺพชิโตฯ คนฺตฺวาติ อิทฺธิยา คนฺตฺวาฯ กุสลาธิปฺปาโยติ มนาปชฺฌาสโยฯ ทฺเวฬฺหกชาโตติ ‘‘อิเม ภิกฺขู น เอกมคฺเคน กเถนฺตี’’ติ สํสยมาปนฺโนฯ เอเกกํ ภิกฺขุสหสฺสปริวารนฺติ เอเกกสฺส เอเกกสหสฺสปริจฺฉินฺนํ ภิกฺขุปริวารญฺจฯ คณฺหิตฺวา อาคจฺฉถาติ วุตฺเตปิ ‘‘สาสนํ ปคฺคณฺหิตุํ สมตฺโถ’’ติ วุตฺตตฺตา เถรา ภิกฺขู ‘‘ธมฺมกมฺม’’นฺติ มญฺญมานา คตาฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ กุกฺกุจฺจํ น กาตพฺพํฯ กปฺปิยสาสนญฺเหตํ น คิหิกมฺมปฏิสํยุตฺตํฯ เถโร นาคจฺฉีติ กิญฺจาปิ ‘‘ราชา ปกฺโกสตี’’ติ วุตฺเตปิ ธมฺมกมฺมตฺถาย อาคนฺตุํ วฏฺฏติ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ปน เปสิเตปิ น อาคโต กิรฯ เถโร หิ สพฺพตฺถ วิขฺยาตวเสน สมฺภาวนุปฺปตฺติโต สมฺภาวิตสฺส จ อุทฺธํ กตฺตพฺพกิจฺจสิทฺธิโต อสารุปฺปวจนเลเสน น อาคจฺฉีติฯ มหลฺลโก นุ โข ภนฺเต เถโรติ กิญฺจาปิ ราชา เถรํ ทิฏฺฐปุพฺโพ, นามํ ปน สลฺลกฺเขตุํ อสกฺโกนฺโต เอวํ ปุจฺฉีติ วทนฺติฯ วยฺหนฺติ อุปริ มณฺฑปสทิสํ ปทรจฺฉนฺนํ, สพฺพปลิคุณฺฐิมํ วา ฉาเทตฺวา กตํ สกฏวิเสสํ วยฺหนฺติ วทนฺติฯ นาวาสงฺฆาฏํ พนฺธิตฺวาติ เอตฺถ นาวาติ โปโตฯ โส หิ โอรโต ปารํ ปตติ คจฺฉตีติ โปโต, สตฺเต เนตีติ นาวาติ จ วุจฺจติฯ เอกโต สงฺฆฏิตา นาวา นาวาสงฺฆาฏํ, ตถา ตํ พนฺธิตฺวาติ อตฺโถฯ

สาสนปจฺจตฺถิกานํ พหุภาวโต อาห ‘‘อารกฺขํ สํวิธายา’’ติฯ ยนฺติ ยสฺมา, เยน การเณนาติ อตฺโถฯ ‘‘อาคุํ น กโรตีติ นาโค’’ติ (จูฬว. เมตฺตคูมาณวปูจฺฉานิทฺเทส 27) วจนโต ปาปกรณาภาวโต สมโณ อิธ นาโค นามาติ มญฺญมานา ‘‘เอโก ตํ มหาราช สมณนาโค ทกฺขิณหตฺเถ คณฺหิสฺสตี’’ติ พฺยากริํสุฯ อพฺพาหิํสูติ อากฑฺฒิํสุฯ ‘‘รญฺโญ หตฺถคฺคหณํ ลีฬาวเสน กตํ วิย โหตีติ กสฺมาติอาทิโจทนํ กต’’นฺติ วทนฺติฯ พาหิรโตติ อุยฺยานสฺส พาหิรโตฯ ปสฺสนฺตานํ อติทุกฺกรํ หุตฺวา ปญฺญายตีติ อาห ‘‘ปเทสปถวีกมฺปนํ ทุกฺกร’’นฺติฯ อธิฏฺฐาเน ปเนตฺถ วิสุํ ทุกฺกรตา นาม นตฺถิฯ

สีมํ อกฺกมิตฺวาติ อนฺโตสีมํ สีมาย อพฺภนฺตรํ อกฺกมิตฺวาฯ อภิญฺญาปาทกนฺติ อภิญฺญาย ปติฏฺฐาภูตํฯ วิกุพฺพนิทฺธิยา เอว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ปถวีจลนํ อธิฏฺฐหิฯ รถสฺส อนฺโตสีมาย ฐิโต ปาโทว จลีติ เอตฺถ ปาโทติ รถจกฺกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตญฺหิ รถสฺส คมนกิจฺจสาธนโต ปาทสทิสตฺตา อิธ ‘‘ปาโท’’ติ วุตฺตํฯ สกฺขตีติ สกฺขิสฺสติฯ เอตมตฺถนฺติ วินา เจตนาย ปาปสฺส อสมฺภวสงฺขาตํ อตฺถํฯ เจตนาหนฺติ เอตฺถ ‘‘เจตนํ อห’’นฺติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพฯ เจตยิตฺวาติ เจตนํ ปวตฺตยิตฺวาฯ ทีปกติตฺติโรติ อตฺตโน นิสินฺนภาวสฺส ทีปนโต เอวํลทฺธนาโม ติตฺติโรฯ ยํ อรญฺญํ เนตฺวา สากุณิโก ตสฺส สทฺเทน อาคตาคเต ติตฺติเร คณฺหาติฯ

ตาปสํ ปุจฺฉีติ อตีเต กิร เอกสฺมิํ ปจฺจนฺตคาเม เอโก สากุณิโก เอกํ ทีปกติตฺติรํ คเหตฺวา สุฏฺฐุ สิกฺขาเปตฺวา ปญฺชเร ปกฺขิปิตฺวา ปฏิชคฺคติฯ โส ตํ อรญฺญํ เนตฺวา ตสฺส สทฺเทน อาคตาคเต ติตฺติเร คณฺหาติฯ ติตฺติโร ‘‘มํ นิสฺสาย พหู มม ญาตกา นสฺสนฺติ, มยฺเหตํ ปาป’’นฺติ นิสฺสทฺโท อโหสิฯ โส ตสฺส นิสฺสทฺทภาวํ ญตฺวา เวฬุเปสิกาย ตํ สีเส ปหรติฯ ติตฺติโร ทุกฺขาตุรตาย สทฺทํ กโรติฯ เอวํ โส สากุณิโก ตํ นิสฺสาย ติตฺติเร คเหตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสิฯ อถ โส ติตฺติโร จินฺเตสิ ‘‘อิเม มรนฺตูติ มยฺหํ เจตนา นตฺถิ, ปฏิจฺจ กมฺมํ ปน มํ ผุสติฯ มยิ สทฺทํ อกโรนฺเต หิ เอเต นาคจฺฉนฺติ, กโรนฺเตเยวาคจฺฉนฺติ, อาคตาคเต อยํ คเหตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปติ, อตฺถิ นุ โข เอตฺถ มยฺหํ ปาปํ, นตฺถี’’ติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ‘‘โก นุ โข เม อิมํ กงฺขํ ฉินฺเทยฺยา’’ติ ตถารูปํ ปณฺฑิตํ อุปธาเรนฺโต จรติฯ อเถกทิวสํ โส สากุณิโก พหุเก ติตฺติเร คเหตฺวา ปจฺฉิํ ปูเรตฺวา ‘‘ปานียํ ปิวิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตสฺส ตาปสปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา อรญฺเญ วสนฺตสฺส อสฺสมํ คนฺตฺวา ตํ ปญฺชรํ โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก ฐเปตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา วาลิกาตเล นิปนฺโน นิทฺทํ โอกฺกมิฯ ติตฺติโร ตสฺส นิทฺทโมกฺกนฺตภาวํ ญตฺวา ‘‘มม กงฺขํ อิมํ ตาปสํ ปุจฺฉิสฺสามิ, ชานนฺโต เม กเถสฺสตี’’ติ ปญฺชเร นิสินฺโนเยว –

‘‘ญาตโก โน นิสินฺโนติ, พหุ อาคจฺฉเต ชโน;

ปฏิจฺจ กมฺมํ ผุสติ, ตสฺมิํ เม สงฺกเต มโน’’ติฯ (ชา. 1.4.75) –

ตาปสํ ปุจฺฉิฯ ตสฺสตฺโถ (ชา. อฏฺฐ. 3.75) – ภนฺเต, สจาหํ สทฺทํ น กเรยฺยํ, อยํ ติตฺติรชโน น อาคจฺเฉยฺย, มยิ ปน สทฺทํ กโรนฺเต ‘‘ญาตโก โน นิสินฺโน’’ติ อยํ พหุชโน อาคจฺฉติ, ตํ อาคตาคตํ ลุทฺโท คเหตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺโต มํ ปฏิจฺจ มํ นิสฺสาย เอตํ ปาณาติปาตกมฺมํ ผุสติ ปฏิลภติ วินฺทติ, ตสฺมิํ มํ ปฏิจฺจ กเต ปาเป ‘‘มม นุ โข เอตํ ปาป’’นฺติ เอวํ เม มโน สงฺกติ ปริสงฺกติ กุกฺกุจฺจํ อาปชฺชตีติฯ

น ปฏิจฺจ กมฺมํ ผุสตีติอาทิกาย ปน ตาปเสน วุตฺตคาถาย อยมตฺโถ – ยทิ ตว ปาปกิริยาย มโน น ปทุสฺสติ, ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ น โหติ, เอวํ สนฺเต ลุทฺเทน ตํ ปฏิจฺจ กตมฺปิ ปาปกมฺมํ ตํ น ผุสติ น อลฺลียติฯ ปาปกิริยาย หิ อปฺโปสฺสุกฺกสฺส นิราลยสฺส ภทฺรสฺส ปริสุทฺธสฺส สโต ตว ปาณาติปาตเจตนาย อภาวา ตํ ปาปํ น อุปลิมฺปติ, ตว จิตฺตํ น อลฺลียตีติฯ

สมยํ อุคฺคณฺหาเปสีติ อตฺตโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ลทฺธิํ อุคฺคณฺหาเปสิฯ สาณิปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวาติ เอตฺถ สาณิปาการนฺติ กรณตฺเถ อุปโยควจนํ, อตฺตานญฺจ เถรญฺจ ยถา เต ภิกฺขู น ปสฺสนฺติ, เอวํ สาณิปากาเรน สมนฺตโต ปริกฺขิปาเปตฺวาติ อตฺโถ, สาณิปาการํ วา สมนฺตโต ปริกฺขิปาเปตฺวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ สาณิปาการนฺตเรติ สาณิปาการสฺส อพฺภนฺตเรฯ เอกลทฺธิเกติ สมานลทฺธิเกฯ กิํ วทติ สีเลนาติ กิํวาทีฯ อถ วา โก กตโม วาโท กิํวาโท, โส เอตสฺส อตฺถีติ กิํวาทีฯ สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ วทนฺติ ปญฺญเปนฺติ สีเลนาติ สสฺสตวาทิโนฯ อถ วา วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, ทิฏฺฐิยา เอตํ อธิวจนํฯ สสฺสโต วาโท สสฺสตวาโท, โส เอเตสํ อตฺถีติ สสฺสตวาทิโน, สสฺสตทิฏฺฐิโนติ อตฺโถฯ อถ สสฺสโต วาโท เอเตสมตฺถีติ กสฺมา วุตฺตํ, เตสญฺหิ อตฺตา โลโก จ สสฺสโตติ อธิปฺเปโต, น วาโทติ? สจฺจเมตํฯ สสฺสตสหจริตตาย ปน วาโทปิ สสฺสโตติ วุตฺโต ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติฯ สสฺสโตติ วาโท เอเตสนฺติ วา อิติสทฺทโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ เย รูปาทีสุ อญฺญตรํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ คเหตฺวา ตํ สสฺสตํ อมตํ นิจฺจํ ธุวํ ปญฺญเปนฺติ, เต สสฺสตวาทิโนติ เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ นิทฺเทเส ปฏิสมฺภิทายญฺจ –

‘‘รูปํ อตฺตา เจว โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺติฯ เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตา เจว โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺตี’’ติฯ

อยญฺจ อตฺโถ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ อิมิสฺสา ปญฺจวิธาย สกฺกายทิฏฺฐิยา วเสน วุตฺโตฯ ‘‘รูปวนฺตํ อตฺตาน’’นฺติอาทิกาย ปน ปญฺจทสวิธาย สกฺกายทิฏฺฐิยา วเสน จตฺตาโร จตฺตาโร ขนฺเธ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตทญฺโญ โลโกติ ปญฺญเปนฺตีติ อยญฺจ อตฺโถ ลพฺภติฯ ตถา เอกํ ขนฺธํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา อญฺโญ อตฺตโน อุปโภคภูโต โลโกติ, สสนฺตติปติเต วา ขนฺเธ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตทญฺโญ โลโกติ ปญฺญเปนฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ วา เอกจฺจํ สสฺสตํ เอตสฺสาติ เอกจฺจสสฺสโต, เอกจฺจสสฺสตวาโทฯ โส เอเตสมตฺถีติ เอกจฺจสสฺสติกา, เอกจฺจสสฺสตวาทิโนฯ เต ทุวิธา โหนฺติ สตฺเตกจฺจสสฺสติกา สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกาติ ฯ ตตฺถ ‘‘อิสฺสโร นิจฺโจ, อญฺเญ สตฺตา อนิจฺจา’’ติ เอวํ ปวตฺตวาทา สตฺเตกจฺจสสฺสติกา เสยฺยถาปิ อิสฺสรวาทาฯ ‘‘นิจฺโจ พฺรหฺมา, อญฺเญ สตฺตา อนิจฺจา’’ติ เอวํ ปวตฺตวาทาปิ สตฺเตกจฺจสสฺสติกาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘ปรมาณโว นิจฺจา, ทฺวิอณุกาทโย อนิจฺจา’’ติ เอวํ ปวตฺตวาทา สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกา เสยฺยถาปิ กณาทวาทาทโยฯ ‘‘จกฺขาทโย อนิจฺจา, วิญฺญาณํ นิจฺจ’’นฺติ เอวํวาทิโนปิ สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกาติ เวทิตพฺพาฯ

นนุ ‘‘เอกจฺเจ ธมฺมา สสฺสตา, เอกจฺเจ อสสฺสตา’’ติ เอตสฺมิํ วาเท จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวสนฺนิฏฺฐานํ ยถาสภาวาวโพโธ เอว, ตยิทํ กถํ มิจฺฉาทสฺสนนฺติ? โก วา เอวมาห – ‘‘จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวสนฺนิฏฺฐานํ มิจฺฉาทสฺสน’’นฺติ, อสสฺสเตสุเยว ปน เกสญฺจิ ธมฺมานํ สสฺสตภาวาภินิเวโส อิธ มิจฺฉาทสฺสนํฯ

เตน ปน เอกวาเร ปวตฺตมาเนน จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวาวโพโธ วิทูสิโต สํสฏฺฐภาวโต, วิสสํสฏฺโฐ วิย สพฺโพ สปฺปิมณฺโฑ สกิจฺจกรณาสมตฺถตาย สมฺมาทสฺสนปกฺเข ฐเปตพฺพตํ นารหตีติฯ อสสฺสตภาเวน นิจฺฉิตาปิ วา จกฺขุอาทโย สมาโรปิตชีวสภาวา เอว ทิฏฺฐิคติเกหิ คยฺหนฺตีติ ตทวโพธสฺส มิจฺฉาทสฺสนภาโว น สกฺกา นิวาเรตุํฯ เอวญฺจ กตฺวา อสงฺขตาย จ สงฺขตาย จ ธาตุยา วเสน ยถากฺกมํ เอกจฺเจ ธมฺมา สสฺสตา, เอกจฺเจ อสสฺสตาติ เอวํ ปวตฺโต วิภชฺชวาโทปิ เอกจฺจสสฺสตวาโท อาปชฺชตีติ เอวํปการา โจทนา อนวกาสา โหติ อวิปรีตธมฺมสภาวสมฺปฏิปตฺติภาวโตฯ กามญฺเจตฺถ ปุริมสสฺสตวาเทปิ อสสฺสตานํ ธมฺมานํ สสฺสตาติ คหณํ วิเสสโต มิจฺฉาทสฺสนํ, สสฺสตานํ ปน สสฺสตาติ คาโห น มิจฺฉาทสฺสนํ ยถาสภาวคฺคหณภาวโตฯ อสสฺสเตสุเยว ปน เกจิเทว ธมฺมา สสฺสตาติ คเหตพฺพธมฺเมสุ วิภาคปฺปวตฺติยา อิมสฺส วาทสฺส วาทนฺตรตา วุตฺตาฯ น เจตฺถ สมุทายนฺโตคธตฺตา เอกเทสสฺส สปฺปเทสสสฺสตคฺคาโห นิปฺปเทสสสฺสตคฺคาเห สโมธานํ คจฺฉตีติ สกฺกา วตฺตุํ วาทิตพฺพิสยวิเสสวเสน วาททฺวยสฺส ปวตฺตตฺตาฯ อญฺเญ เอว หิ ทิฏฺฐิคติกา ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สสฺสตา’’ติ อภินิวิฏฺฐา, อญฺเญ เอกจฺจสสฺสตาติ สงฺขารานํ อนวเสสปริยาทานํ เอกเทสปริคฺคโห จ วาททฺวยสฺส ปริพฺยตฺโตเยวาติฯ

อนฺตานนฺติกาติ เอตฺถ อมติ คจฺฉติ เอตฺถ สภาโว โอสานนฺติ อนฺโต, มริยาทาฯ ตปฺปฏิเสเธน อนนฺโตฯ กสฺส ปนายํ อนฺตานนฺโตติ? โลกียติ สํสารนิสฺสรณตฺถิเกหิ ทิฏฺฐิคติเกหิ, โลกียติ วา เอตฺถ เตหิ ปุญฺญาปุญฺญํ ตพฺพิปาโก จาติ โลโกติ สงฺขฺยํ คตสฺส ปฏิภาคนิมิตฺตาทิสภาวสฺส อตฺตโนฯ อนฺโต จ อนนฺโต จ อนฺตานนฺโต จ เนวนฺตนานนฺโต จาติ อนฺตานนฺโต สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสเสน วา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทีสุ วิยฯ อนฺตานนฺตสหจริโต วาโท อนฺตานนฺโต ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติฯ อนฺตานนฺตสนฺนิสฺสโย วา ยถา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติฯ โส เอเตสมตฺถีติ อนฺตานนฺติกา, อนฺตานนฺตวาทิโนฯ ‘‘อนฺตวา อยํ โลโก, อนนฺโต อยํ โลโก, อนฺตวา จ อยํ โลโก อนนฺโต จ, เนวายํ โลโก อนฺตวา น ปนานนฺโต’’ติ เอวํ อนฺตํ วา อนนฺตํ วา อนฺตานนฺตํ วา เนวนฺตนานนฺตํ วา อารพฺภ ปวตฺตวาทาติ อตฺโถฯ

จตุพฺพิธา หิ อนฺตานนฺตวาทิโน อนฺตวาที อนนฺตวาที อนฺตานนฺตวาที เนวนฺตนานนฺตวาทีติฯ ตถา หิ โกจิ ปฏิภาคนิมิตฺตํ จกฺกวาฬปริยนฺตํ อวฑฺเฒตฺวา ตํ ‘‘โลโก’’ติ คเหตฺวา อนฺตสญฺญี โลกสฺมิํ โหติฯ จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา วฑฺฒิตกสิเณ ปน อนนฺตสญฺญี โหติฯ อุทฺธมโธ อวฑฺเฒตฺวา ปน ติริยํ วฑฺเฒตฺวา อุทฺธมโธ อนฺตสญฺญี ติริยํ อนนฺตสญฺญี โหติฯ โกจิ ปน ยสฺมา โลกสญฺญิโต อตฺตา อธิคตวิเสเสหิ มเหสีหิ กทาจิ อนนฺโต สกฺขิทิฏฺโฐ อนุสุยฺยติ, ตสฺมา เนวนฺตวาฯ ยสฺมา ปน เตหิเยว กทาจิ อนฺตวา สกฺขิทิฏฺโฐ อนุสุยฺยติ, ตสฺมา น ปน อนนฺโตติ เอวํ เนวนฺตนานนฺตสญฺญี โลกสฺมิํ โหติฯ เกจิ ปน ยทิ ปนายํ อตฺตา อนฺตวาสิยา, ทูรเทเส อุปปชฺชมานานุสฺสรณาทิกิจฺจนิปฺผตฺติ น สิยาฯ อถ อนนฺโต อิธ ฐิตสฺส เทวโลกนิรยาทีสุ สุขทุกฺขานุภวนมฺปิ สิยาฯ สเจ ปน อนฺตวา จ อนนฺโต จ, ตทุภยปฏิเสธโทสสมาโยโค, ตสฺมา อนฺตวา อนนฺโตติ จ อพฺยากรณีโย อตฺตาติ เอวํ ตกฺกนวเสน เนวนฺตนานนฺตสญฺญี โหตีติ วณฺณยนฺติฯ

เอตฺถ จ ยุตฺตํ ตาว ปุริมานํ ติณฺณํ วาทีนํ อนฺตญฺจ อนนฺตญฺจ อนฺตานนฺตญฺจ อารพฺภ ปวตฺตวาทตฺตา อนฺตานนฺติกตฺตํ, ปจฺฉิมสฺส ปน ตทุภยปฏิเสธนวเสน ปวตฺตวาทตฺตา กถํ อนฺตานนฺติกตฺตนฺติ? ตทุภยปฏิเสธนวเสน ปวตฺตวาทตฺตา เอวฯ ยสฺมา อนฺตานนฺตปอเสธวาโทปิ อนฺตานนฺตวิสโย เอว ตํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตาฯ เอตทตฺถเมว หิ อารพฺภ ‘‘ปวตฺตวาทา’’ติ เหฏฺฐา วุตฺตํ, เอวํ สนฺเตปิ ยุตฺตํ ตาว ปจฺฉิมวาททฺวยสฺส อนฺตานนฺติกตฺตํ, อนฺตานนฺตานํ วเสน อุภยวิสยตฺตา เอเตสํ วาทสฺส, ปุริมวาททฺวยสฺส ปน กถํ วิสุํ อนฺตานนฺติกตฺตนฺติ? อุปจารวุตฺติยาฯ สมุทิเตสุ หิ อนฺตานนฺตวาเทสุ ปวตฺตมาโน อนฺตานนฺติกสทฺโท ตตฺถ นิรุฬฺหตาย ปจฺเจกมฺปิ อนฺตานนฺตวาทีสุ ปวตฺตติ ยถา อรูปชฺฌาเนสุ ปจฺเจกํ อฏฺฐวิโมกฺขปริยาโย, ยถา จ โลเก สตฺติสโยติฯ

อมราวิกฺเขปิกาติ เอตฺถ น มรติ น อุปจฺฉิชฺชตีติ อมราฯ กา สา? ‘‘เอวนฺติปิ เม โน, ตถาติปิ เม โน, อญฺญถาติปิ เม โน, โนติปิ เม โน, โน โนติปิ เม โน’’ติ (ที. นิ. 1.62) เอวํ ปวตฺตวาทวเสน ปริยนฺตรหิตา ทิฏฺฐิคติกสฺส ทิฏฺฐิ เจว วาจา จฯ

‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา วิวิโธ นานปฺปกาโร เขโป ปรวาทีนํ ขิปนํ วิกฺเขโป, อมราย ทิฏฺฐิยา วาจาย วา วิกฺเขโป อมราวิกฺเขโป, โส เอเตสมตฺถีติ อมราวิกฺเขปิกาฯ อถ วา อมราย ทิฏฺฐิยา วาจาย วิกฺขิปนฺตีติ อมราวิกฺเขปิโน, อมราวิกฺเขปิโน เอว อมราวิกฺเขปิกาฯ อถ วา อมรา นาม มจฺฉชาติ, สา อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนาทิวเสน อุทเก สนฺธาวมานา คเหตุํ น สกฺกา, เอวเมว อยมฺปิ วาโท เอกสฺมิํ สภาเว อนวฏฺฐานโต อิโต จิโต จ สนฺธาวติ, คาหํ น อุปคจฺฉตีติ อมราย วิกฺเขโป วิยาติ อมราวิกฺเขโปติ วุจฺจติฯ อยญฺหิ อมราวิกฺเขปิโก ‘‘อิทํ กุสล’’นฺติ วา ‘‘อกุสล’’นฺติ วา ปุฏฺโฐ น กิญฺจิ พฺยากโรติฯ ‘‘อิทํ กุสล’’นฺติ วา ปุฏฺโฐ ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติ วทติฯ ตโต ‘‘กิํ อกุสล’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ตถาติปิ เม โน’’ติ วทติฯ ‘‘กิํ อุภยโต อญฺญถา’’ติปิ วุตฺเต ‘‘อญฺญถาติปิ เม โน’’ติ วทติฯ ตโต ‘‘ติวิเธนปิ น โหติ, กิํ เต ลทฺธี’’ติ วุตฺเต ‘‘โนติปิ เม โน’’ติ วทติฯ ตโต ‘‘กิํ โน โน เต ลทฺธี’’ติ วุตฺเต ‘‘โน โนติปิ เม โน’’ติ วทติฯ เอวํ วิกฺเขปเมว อาปชฺชติ, เอกเมกสฺมิมฺปิ ปกฺเข น ติฏฺฐติฯ ตโต ‘‘อตฺถิ ปโร โลโก’’ติอาทินา ปุฏฺโฐปิ เอวเมว วิกฺขิปติ, น เอกสฺมิํ ปกฺเข ติฏฺฐติฯ โส วุตฺตปฺปกาโร อมราวิกฺเขโป เอเตสมตฺถีติ อมราวิกฺเขปิกาฯ

นนุ จายํ สพฺโพปิ อมราวิกฺเขปิโก กุสลาทโย ธมฺเม ปรโลกตฺถิกาทีนิ จ ยถาภูตํ อนวพุชฺฌมาโน ตตฺถ ตตฺถ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ปุจฺฉาย วิกฺเขปนมตฺตํ อาปชฺชติ, ตสฺส กถํ ทิฏฺฐิคติกภาโวฯ น หิ อวตฺตุกามสฺส วิย ปุจฺฉิตํ อชานนฺตสฺส วิกฺเขปกรณมตฺเตน ทิฏฺฐิคติกตา ยุตฺตาติ? วุจฺจเต – น เหว โข ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณมตฺเตน ตสฺส ทิฏฺฐิคติกตา, อถ โข มิจฺฉาภินิเวสวเสน สสฺสตาภินิเวสโตฯ มิจฺฉาภินิวิฏฺโฐเยว หิ ปุคฺคโล มนฺทพุทฺธิตาย กุสลาทิธมฺเม ปรโลกตฺถิกาทีนิ จ ยาถาวโต อสมฺปฏิปชฺชมาโน อตฺตนา อวิญฺญาตสฺส อตฺถสฺส ปรํ วิญฺญาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย มุสาวาทาทิภเยน จ วิกฺเขปํ อาปชฺชตีติฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘สตฺเตว อุจฺเฉททิฏฺฐิโย, เสสา สสฺสตทิฏฺฐิโย’’ติฯ อถ วา ปุญฺญปาปานํ ตพฺพิปากานญฺจ อนวโพเธน อสทฺทหเนน จ ตพฺพิสยาย ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณํเยว สุนฺทรนฺติ ขนฺติํ รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา อภินิวิสนฺตสฺส อุปฺปนฺนา วิสุํเยว เจสา เอกา ทิฏฺฐิ สตฺตภงฺคทิฏฺฐิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตโตเยว จ วุตฺตํ ‘‘ปริยนฺตรหิตา ทิฏฺฐิคติกสฺส ทิฏฺฐิ เจว วาจา จา’’ติฯ

อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกาติ เอตฺถ อธิจฺจ ยทิจฺฉกํ ยํ กิญฺจิ การณํ วินา สมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จาติ ทสฺสนํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํฯ อตฺตโลกสญฺญิตานญฺหิ ขนฺธานํ อธิจฺจุปฺปตฺติอาการารมฺมณํ ทสฺสนํ ตทาการสนฺนิสฺสยวเสน ปวตฺติโต ตทาการสหจริตตาย จ อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ ยถา ‘‘มญฺจา โฆสนฺติ, กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ จฯ ตํ เอเตสมตฺถีติ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกาฯ

สญฺญีวาทาติ สญฺญี วาโท เอเตสมตฺถีติ สญฺญีวาทา ‘‘พุทฺธํ อสฺส อตฺถีติ พุทฺโธ’’ติ ยถาฯ อถ วา สญฺญีติ ปวตฺโต วาโท สญฺญีสหจรณนเยนฯ สญฺญี วาโท เยสํ เต สญฺญีวาทาฯ ‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา, สญฺญีติ นํ ปญฺญเปนฺติ, อรูปี อตฺตา โหติ, รูปี จ อรูปี จ อตฺตา โหติ, เนว รูปี นารูปี จ อตฺตา โหติฯ อนฺตวา อตฺตา โหติ, อนนฺตวา อตฺตา โหติ, อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา โหติ, เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา โหติฯ เอกตฺตสญฺญี อตฺตา โหติ, นานตฺตสญฺญี อตฺตา โหติฯ ปริตฺตสญฺญี อตฺตา โหติ, อปฺปมาณสญฺญี อตฺตา โหติฯ เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ, เอกนฺตทุกฺขี อตฺตา โหติฯ สุขทุกฺขี อตฺตา โหติ, อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา, สญฺญีติ นํ ปญฺญเปนฺตี’’ติ (ที. นิ. 1.76) เอวํ โสฬสวิเธน วิภตฺตวาทานเมตํ อธิวจนํฯ

อสญฺญีวาทา เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา จ สญฺญีวาเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เกวลญฺหิ ‘‘สญฺญี อตฺตา’’ติ คณฺหนฺตานํ วเสน สญฺญีวาทา วุตฺตา, ‘‘อสญฺญี’’ติ จ ‘‘เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ จ คณฺหนฺตานํ วเสน อสญฺญีวาทา จ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา จ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ อสญฺญีวาทา ‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา, อสญฺญีติ นํ ปญฺญเปนฺติ, อรูปี อตฺตา โหติ, รูปี จ อรูปี จ อตฺตา โหติ, เนว รูปี นารูปี อตฺตา โหติฯ อนฺตวา อตฺตา โหติ, อนนฺตวา อตฺตา โหติ, อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา โหติ, เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา, อสญฺญีติ นํ ปญฺญเปนฺตี’’ติ เอวํ อฏฺฐวิเธน วิภตฺตาฯ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทาปิ เอวเมว ‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา, เนวสญฺญีนาสญฺญีติ นํ ปญฺญเปนฺตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.82) อฏฺฐวิเธน วิภตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

อุจฺเฉทวาทาติ ‘‘อยํ อตฺตา รูปี จาตุมหาภูติโก มาตาเปตฺติกสมฺภโว กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’ติ (ที. นิ. 1.85) เอวมาทินา นเยน ปวตฺตํ อุจฺเฉททสฺสนํ อุจฺเฉโท สหจรณนเยนฯ อุจฺเฉโท วาโท เยสํ เต อุจฺเฉทวาทา, อุจฺเฉทวาโท วา เอเตสมตฺถีติ อุจฺเฉทวาทา, อุจฺเฉทํ วทนฺตีติ วา อุจฺเฉทวาทาฯ

ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ เอตฺถ ทิฏฺฐธมฺโม นาม ทสฺสนภูเตน ญาเณน อุปลทฺธธมฺโม, ปจฺจกฺขธมฺโมติ อตฺโถฯ ตตฺถ ตตฺถ ปฏิลทฺธตฺตภาวสฺเสตํ อธิวจนํฯ ทิฏฺฐธมฺเม นิพฺพานํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ, อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ทุกฺขวูปสมนฺติ อตฺโถฯ ตํ วทนฺตีติ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาฯ เต ปน ‘‘ยโต โข โภ อยํ อตฺตา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, เอตฺตาวตา โข โภ อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.94) เอวมาทินา นเยน ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิพฺพานํ ปญฺญเปนฺติฯ เต หิ มนฺธาตุกามคุณสทิเส มานุสเก กามคุเณ, ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทวราชสฺส กามคุณสทิเส ทิพฺเพ จ กามคุเณ อุปคตานํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิพฺพานปฺปตฺติํ วทนฺติฯ

วิภชฺชวาทีติ เวรญฺชกณฺเฑ อาคตนเยเนว เวนยิกาทิภาวํ วิภชฺช วทตีติ วิภชฺชวาทีฯ

ตตฺถ หิ ภควตา ‘‘อหญฺหิ, พฺราหฺมณ, วินยาย ธมฺมํ เทเสมิ ราคสฺสา’’ติอาทิํ วตฺวา ‘‘โน จ โข ยํ ตฺวํ สนฺธาย วเทสี’’ติอาทินา เวรญฺชพฺราหฺมณสฺส อตฺตโน เวนยิกาทิภาโว วิภชฺช วุตฺโตติฯ อปิจ โสมนสฺสาทีนํ จีวราทีนญฺจ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพภาวํ วิภชฺช วทตีติ วิภชฺชวาที, สสฺสตุจฺเฉทวาเท วา วิภชฺช วทตีติ วิภชฺชวาที, ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทีนํ ฐปนียานํ ปญฺหานํ ฐปนโต ราคาทิขยสงฺขาตสฺส สสฺสตสฺส ราคาทิกายทุจฺจริตาทิอุจฺเฉทสฺส วจนโต วิภชฺชวาที, สสฺสตุจฺเฉทภูเต อุโภ อนฺเต อนุปคฺคมฺม มชฺฌิมปฏิปทาภูตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส เทสนโต วิภชฺชวาที, ภควาฯ ปรปฺปวาทํ มทฺทนฺโตติ ตสฺมิํ ตติยสงฺคีติกาเล อุปฺปนฺนํ วาทํ, ตโต ปฏฺฐาย ยาว สทฺธมฺมนฺตรธานา อายติํ อุปฺปชฺชนกวาทญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ

ตสฺมิญฺหิ สมาคเม อยํ เถโร ยานิ จ ตทา อุปฺปนฺนานิ วตฺถูนิ, ยานิ จ อายติํ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สพฺเพสมฺปิ เตสํ ปฏิพาหนตฺถํ สตฺถารา ทินฺนนยวเสเนว ตถาคเตน ฐปิตมาติกํ วิภชนฺโต สกวาเท ปญฺจ สุตฺตสตานิ, ปรวาเท ปญฺจาติ สุตฺตสหสฺสํ อาหริตฺวา ตทา อุปฺปนฺนวาทสฺส มทฺทนโต ปรปฺปวาทมทฺทนํ อายติํ อุปฺปชฺชนกวาทานํ ปฏิเสธนลกฺขณภาวโต อายติํ ปฏิเสธลกฺขณํ กถาวตฺถุปฺปกรณํ อกาสิฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ

ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนา

‘‘เกนาภต’’นฺติ อิมํ ปญฺหํ วิสชฺเชนฺเตน ชมฺพุทีเป ตาว อาจริยปรมฺปรา ยาว ตติยสงฺคีติ, ตาว ทสฺเสตฺวา อิทานิ สีหฬทีเป อาจริยปรมฺปรํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตติยสงฺคหโต ปน อุทฺธ’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ อิมํ ทีปนฺติ อิมํ ตมฺพปณฺณิทีปํฯ กญฺจิ กาลนฺติ กิสฺมิญฺจิ กาเลฯ โปราณาติ อฏฺฐกถาจริยาฯ ภทฺทนาโมติ ภทฺทสาลตฺเถโรฯ นามสฺส เอกเทเสนปิ หิ โวหาโร ทิสฺสติ ‘‘เทวทตฺโต ทตฺโต’’ติ ยถาฯ อาคุํ น กโรนฺตีติ นาคาฯ วินยปิฏกํ วาจยิํสูติ สมฺพนฺโธฯ ตมฺพปณฺณิยาติ ภุมฺมวจนํฯ นิกาเย ปญฺจ วาเจสุนฺติ วินยาภิธมฺมวชฺเช ทีฆนิกายาทิเก ปญฺจ นิกาเย จ วาเจสุํฯ สตฺต เจว ปกรเณติ ธมฺมสงฺคณีวิภงฺคาทิเก สตฺต อภิธมฺมปฺปกรเณ จ วาเจสุนฺติ อตฺโถฯ อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หิํสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน วา เมธา, ปญฺญา, สา เอตสฺส อตฺถีติ เมธาวีฯ ติเปฏโกติ ตีณิ ปิฏกานิ เอตสฺส อตฺถีติ ติเปฏโก, เตปิฏโกติ วุตฺตํ โหติ, ติปิฏกปริยตฺติธโรติ อตฺโถฯ ตารกานํ ราชาติ ตารกราชา, จนฺทิมาฯ อติโรจถาติ อติวิย วิโรจิตฺถฯ ปุปฺผนาโมติ มหาปทุมตฺเถโรฯ สทฺธมฺมวํสโกวิโทติ สทฺธมฺมตนฺติยา โกวิโทฯ ปุปฺผนาโมติ สุมนตฺเถโรฯ ชมฺพุทีเป ปติฏฺฐิโตติ สุมนตฺเถโร กิร เอกสฺมิํ สมเย สีหฬทีปมฺหิ สาสเน โอสกฺกมาเน ชมฺพุทีปํ คนฺตฺวา อุคฺคณฺหิตฺวา สาสนํ อนุรกฺขนฺโต ตตฺเถว ปติฏฺฐาสิฯ มคฺคโกวิทาติ สคฺคมคฺคโมกฺขมคฺเคสุ โกวิทาฯ