ตตฺถ สิคฺคโว จ จณฺฑวชฺชี จ ทฺเว อุปชฺฌายสฺเสว สนฺติเก ธมฺมวินยํ ปริยาปุณิตฺวา อปรภาเค ฉฬภิญฺญา อเหสุํฯ

ติสฺสสฺส ปน โมคฺคลิปุตฺตสฺส อนุปุพฺพกถา ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ วิชิตาวิโนติ วิชิตสพฺพกิเลสปฏิปกฺขตฺตา วิชิตวนฺโตฯ ปรมฺปรายาติ ปฏิปาฏิยา, อนุกฺกเมนาติ วุตฺตํ โหติฯ ชมฺพุสิริวฺหเยติ ชมฺพุสทิสนาเม, ชมฺพุนามเกติ วุตฺตํ โหติฯ มหนฺเตน หิ ชมฺพุรุกฺเขน อภิลกฺขิตตฺตา ทีโปปิ ‘‘ชมฺพู’’ติ วุจฺจติฯ อจฺฉิชฺชมานํ อวินสฺสมานํ กตฺวาฯ

วินยวํสนฺติอาทีหิ ตีหิ วินยปาฬิเยว กถิตา ปริยายวจนตฺตาฯ ปกตญฺญุตนฺติ เวยฺยตฺติยํ, ปฏุภาวนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ธุรคฺคาโห อโหสีติ ปธานคฺคาหี อโหสิ, สพฺเพสํ ปาโมกฺโข หุตฺวา คณฺหีติ วุตฺตํ โหติฯ ภิกฺขูนํ สมุทาโย สมูโห ภิกฺขุสมุทาโย, สมณคโณติ อตฺโถฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ

ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนา

‘‘ยทา นิพฺพายิํสู’’ติ สมฺพนฺโธฯ โชตยิตฺวา จ สพฺพธีติ ตเมว สทฺธมฺมํ สพฺพตฺถ ปกาสยิตฺวาฯ ‘‘ชุติมนฺโต’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน ‘‘ชุตีมนฺโต’’ติ วุตฺตํ, ปญฺญาโชติสมฺปนฺนาติ อตฺโถ, เตชวนฺโตติ วา, มหานุภาวาติ วุตฺตํ โหติฯ นิพฺพายิํสูติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิํสุฯ ปหีนสพฺพกิเลสตฺตา นตฺถิ เอเตสํ กตฺถจิ อาลโย ตณฺหาติ อนาลยา, วีตราคาติ วุตฺตํ โหติฯ

วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควตีติ วสฺสสตํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ วสฺสสตปรินิพฺพุโต, ภควา, ตสฺมิํ ปรินิพฺพานโต วสฺสสเต อติกฺกนฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ เวสาลิกาติ เวสาลีนิวาสิโนฯ วชฺชิปุตฺตกาติ วชฺชิรฏฺเฐ เวสาลิยํ กุลานํ ปุตฺตาฯ กปฺปติ สิงฺคีโลณกปฺโปติ สิงฺเคน โลณํ ปริหริตฺวา ปริหริตฺวา อโลณกปิณฺฑปาเตน สทฺธิํ ภุญฺชิตุํ กปฺปติ, น สนฺนิธิํ กโรตีติ อธิปฺปาโยฯ

กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโปติ ทฺวงฺคุลํ อติกฺกนฺตาย ฉายาย วิกาเล โภชนํ ภุญฺชิตุํ กปฺปตีติ อตฺโถฯ กปฺปติ คามนฺตรกปฺโปติ ‘‘คามนฺตรํ คมิสฺสามี’’ติ ปวาริเตน อนติริตฺตโภชนํ ภุญฺชิตุํ กปฺปตีติ อตฺโถฯ กปฺปติ อาวาสกปฺโปติ เอกสีมายํ นานาเสนาสเนสุ วิสุํ วิสุํ อุโปสถาทีนิ สงฺฆกมฺมานิ กาตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ กปฺปติ อนุมติกปฺโปติ ‘‘อนาคตานํ อาคตกาเล อนุมติํ คเหสฺสามี’’ติ เตสุ อนาคเตสุเยว วคฺเคน สงฺเฆน กมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา อนุมติํ คเหตุํ กปฺปติ, วคฺคกมฺมํ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ กปฺปติ อาจิณฺณกปฺโปติ อาจริยุปชฺฌาเยหิ อาจิณฺโณ กปฺปตีติ อตฺโถฯ โส ปน เอกจฺโจ กปฺปติ ธมฺมิโก, เอกจฺโจ น กปฺปติ อธมฺมิโกติ เวทิตพฺโพฯ กปฺปติ อมถิตกปฺโปติ ยํ ขีรํ ขีรภาวํ วิชหิตํ ทธิภาวํ อสมฺปตฺตํ, ตํ ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อนติริตฺตํ ภุญฺชิตุํ กปฺปตีติ อตฺโถฯ กปฺปติ ชโลคิํ ปาตุนฺติ เอตฺถ ชโลคีติ ตรุณสุราฯ ยํ มชฺชสมฺภารํ เอกโต กตํ มชฺชภาวมสมฺปตฺตํ, ตํ ปาตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ ชาตรูปรชตนฺติ สรสโต วิการํ อนาปชฺชิตฺวา สพฺพทา ชาตํ รูปเมว โหตีติ ชาตํ รูปเมตสฺสาติ ชาตรูปํ, สุวณฺณํฯ ธวลสภาวตาย ราชตีติ รชตํ, รูปิยํฯ สุสุนาคปุตฺโตติ สุสุนาคสฺส ปุตฺโตฯ

กากณฺฑกปุตฺโตติ กากณฺฑกพฺราหฺมณสฺส ปุตฺโตฯ วชฺชีสูติ ชนปทวจนตฺตา พหุวจนํ กตํฯ เอโกปิ หิ ชนปโท รุฬฺหีสทฺทตฺตา พหุวจเนน วุจฺจติฯ เยน เวสาลี, ตทวสรีติ เยน ทิสาภาเคน เวสาลี อวสริตพฺพา, ยสฺมิํ วา ปเทเส เวสาลี, ตทวสริ, ตํ ปตฺโตติ อตฺโถฯ มหาวเน กูฏาคารสาลายนฺติ เอตฺถ มหาวนํ นาม สยํชาตมโรปิมํ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนํฯ กปิลวตฺถุสามนฺตา ปน มหาวนํ หิมวนฺเตน สห เอกาพทฺธํ อปริจฺเฉทํ หุตฺวา มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ฐิตํ, อิทํ ตาทิสํ น โหตีติ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนนฺติ มหาวนํฯ กูฏาคารสาลา ปน มหาวนํ นิสฺสาย กเต อาราเม กูฏาคารํ อนฺโต กตฺวา หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนน หํสมณฺฑลากาเรน กตาฯ

ตทหุโปสเถติ เอตฺถ ตทหูติ ตสฺมิํ อหนิ, ตสฺมิํ ทิวเสติ อตฺโถฯ อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ, อุปวสิตพฺพทิวโสฯ

อุปวสนฺตีติ จ สีเลน วา สพฺพโส อาหารสฺส จ อภุญฺชนสงฺขาเตน อนสเนน วา ขีรปานมธุปานาทิมตฺเตน วา อุเปตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถฯ โส ปเนส ทิวโส อฏฺฐมีจาตุทฺทสีปนฺนรสีเภเทน ติวิโธฯ กตฺถจิ ปน ปาติโมกฺเขปิ สีเลปิ อุปวาเสปิ ปญฺญตฺติยมฺปิ อุโปสถสทฺโท อาคโตฯ ตถา เหส ‘‘อายามาวุโส กปฺปิน, อุโปสถํ คมิสฺสามา’’ติอาทีสุ ปาติโมกฺขุทฺเทเส อาคโตฯ ‘‘เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต โข วิสาเข อุโปสโถ อุปวุตฺโถ’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.43) สีเลฯ ‘‘สุทฺธสฺส เว สทา เผคฺคุ, สุทฺธสฺสุโปสโถ สทา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.79) อุปวาเสฯ ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.246; ม. นิ. 3.258) ปญฺญตฺติยญฺจ อาคโตฯ ตตฺถ อุเปจฺจ วสิตพฺพโต อุโปสโถ ปาติโมกฺขุทฺเทโสฯ อุเปเตน สมนฺนาคเตน หุตฺวา วสิตพฺพโต สนฺตาเน วาเสตพฺพโต อุโปสโถ สีลํฯ อสนาทิสํยมาทิํ วา อุเปจฺจ วสนฺตีติ อุโปสโถ อุปวาโสฯ ตถารูเป หตฺถิอสฺสวิเสเส อุโปสโถติ สมญฺญามตฺตโต อุโปสโถ ปญฺญตฺติฯ อิธ ปน ‘‘น, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ สภิกฺขุกา อาวาสา’’ติอาทีสุ (มหาว. 181) วิย อุโปสถทิวโส อธิปฺเปโต, ตสฺมา ตทหุโปสเถติ ตสฺมิํ อุโปสถทิวเสติ อตฺโถฯ กํสปาตินฺติ สุวณฺณปาติํฯ กหาปณมฺปีติอาทีสุ กหาปณสฺส สมภาโค อฑฺโฒฯ ปาโท จตุตฺถภาโคฯ มาสโกเยว มาสกรูปํฯ สพฺพํ ตาว วตฺตพฺพนฺติ อิมินา สตฺตสติกกฺขนฺธเก (จูฬว. 446 อาทโย) อาคตา สพฺพาปิ ปาฬิ อิธ อาเนตฺวา วตฺตพฺพาติ ทสฺเสติฯ สา กุโต วตฺตพฺพาติ อาห ‘‘ยาว อิมาย ปน วินยสงฺคีติยา’’ติอาทิฯ สงฺคายิตสทิสเมว สงฺคายิํสูติ สมฺพนฺโธฯ

ปุพฺเพ กตํ อุปาทายาติ ปุพฺเพ กตํ ปฐมสงฺคีติมุปาทายฯ สา ปนายํ สงฺคีตีติ สมฺพนฺโธฯ เตสูติ เตสุ สงฺคีติการเกสุ เถเรสุฯ วิสฺสุตาติ คณปาโมกฺขตาย วิสฺสุตา สพฺพตฺถ ปากฏาฯ ตสฺมิญฺหิ สนฺนิปาเต อฏฺเฐว คณปาโมกฺขา มหาเถรา อเหสุํ, เตสุ จ วาสภคามี สุมโนติ ทฺเว เถรา อนุรุทฺธตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกา, อวเสสา ฉ อานนฺทตฺเถรสฺสฯ เอเต ปน สพฺเพปิ อฏฺฐ มหาเถรา ภควนฺตํ ทิฏฺฐปุพฺพาฯ อิทานิ เต เถเร สรูปโต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพกามี จา’’ติอาทิฯ

สาณสมฺภูโตติ สาณเทสวาสี สมฺภูตตฺเถโร ฯ ทุติโย สงฺคโหติ สมฺพนฺโธฯ ปนฺนภาราติ ปติตกฺขนฺธภาราฯ ‘‘ภารา หเว ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ (สํ. นิ. 3.22) หิ วุตฺตํฯ กตกิจฺจาติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพสฺส ปริญฺญาปหานสอฉกิริยาภาวนาสงฺขาตสฺส โสฬสวิธสฺสปิ กิจฺจสฺส ปรินิฏฺฐิตตฺตา กตกิจฺจาฯ

อพฺพุทนฺติ อุปทฺทวํ วทนฺติ โจรกมฺมมฺปิ ภควโต วจนํ เถเนตฺวา อตฺตโน วจนสฺส ทีปนโต ฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘อพฺพุทํ คณฺโฑ’’ติ วุตฺตํฯ อิมนฺติ วกฺขมานนิทสฺสนํฯ สนฺทิสฺสมานา มุขา สมฺมุขาฯ อุปริพฺรหฺมโลกูปปตฺติยา ภาวิตมคฺคนฺติ อุปริพฺรหฺมโลเก อุปปตฺติยา อุปฺปาทิตชฺฌานํฯ ฌานญฺหิ ตตฺรูปปตฺติยา อุปายภาวโต อิธ ‘‘มคฺโค’’ติ วุตฺตํฯ อุปาโย หิ ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ – ตํ ตํ อุปปตฺติํ มคฺคติ คเวสติ ชเนติ นิปฺผาเทตีติ มคฺโคติ เอวํ เวทิตพฺโพฯ อตฺถโต จายํ มคฺโค นาม เจตนาปิ โหติ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ ตทุภยมฺปิฯ ‘‘นิรยญฺจาหํ, สาริปุตฺต, ชานามิ นิรยคามิญฺจ มคฺค’’นฺติ (ม. นิ. 1.153) หิ เอตฺถ เจตนา มคฺโค นามฯ

‘‘สทฺธา หิริยํ กุสลญฺจ ทานํ,

ธมฺมา เอเต สปฺปุริสานุยาตา;

เอตญฺหิ มคฺคํ ทิวิยํ วทนฺติ,

เอเตน หิ คจฺฉติ เทวโลก’’นฺติฯ (อ. นิ. 8.32; กถา. 479) –

เอตฺถ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา มคฺโค นามฯ ‘‘อยํ ภิกฺขเว มคฺโค อยํ ปฏิปทา’’ติ สงฺขารูปปตฺติสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 3.161) เจตนาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ มคฺโค นามฯ อิมสฺมิํ ฐาเน ฌานสฺส อธิปฺเปตตฺตา เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา คเหตพฺพาฯ

โมคฺคลิพฺราหฺมณสฺสาติ โลกสมฺมตสฺส อปุตฺตกสฺส โมคฺคลินามพฺราหฺมณสฺสฯ นนุ จ กถเมตํ นาม วุตฺตํ ‘‘โมคฺคลิพฺราหฺมณสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ คเหสฺสตี’’ติฯ กิํ อุปรูปปตฺติยา ปฏิลทฺธสมาปตฺตีนมฺปิ กามาวจเร อุปฺปตฺติ โหตีติ? โหติฯ สา จ กตาธิการานํ มหาปุญฺญานํ เจโตปณิธิวเสน โหติ, น สพฺเพสนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อถ มหคฺคตสฺส ครุกกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา ปริตฺตกมฺมํ กถมตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตีติ? เอตฺถ จ ตาว ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ อิทํ วุตฺตํ ‘‘นิกนฺติพเลเนว ฌานา ปริหายติ, ตโต ปริหีนชฺฌานา นิพฺพตฺตนฺตี’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘อนีวรณาวตฺถาย นิกนฺติยา ฌานสฺส ปริหานิ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพา’’ติ วตฺวา เอวเมตฺถ การณํ วทนฺติ ‘‘สติปิ มหคฺคตกมฺมุโน วิปากปฏิพาหนสมตฺถสฺส ปริตฺตกมฺมสฺสปิ อภาเว ‘อิชฺฌติ, ภิกฺขเว, สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’ติ (ที. นิ. 3.337; อ. นิ. 8.35; สํ. นิ. 4.352) วจนโต กามภเว เจโตปณิธิ มหคฺคตกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา ปริตฺตกมฺมุโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตี’’ติฯ

สาธุ สปฺปุริสาติ เอตฺถ สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโต, ตํ ยาจามาติ อตฺโถฯ หฏฺฐปหฏฺโฐติ จิตฺตปีณนวเสน ปุนปฺปุนํ สนฺตุฏฺโฐฯ อุทคฺคุทคฺโคติ สรีรวิการุปฺปาทนปีติวเสน อุทคฺคุทคฺโคฯ ปีติมา หิ ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ อุคฺคตตฺตา อพฺภุคฺคตตฺตา ‘‘อุทคฺโค’’ติ วุจฺจติฯ สาธูติ ปฏิสฺสุณิตฺวาติ ‘‘สาธู’’ติ ปฏิวจนํ ทตฺวาฯ ตีเรตฺวาติ นิฏฺฐเปตฺวาฯ ปุน ปจฺจาคมิํสูติ ปุน อาคมิํสุฯ เตน โข ปน สมเยนาติ ยสฺมิํ สมเย ทุติยสงฺคีติํ อกํสุ, ตสฺมิํ สมเยติ อตฺโถฯ นวกาติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘ทหรภิกฺขู’’ติ วุตฺตํฯ ตํ อธิกรณํ น สมฺปาปุณิํสูติ ตํ วชฺชิปุตฺตเกหิ อุปฺปาทิตํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตุํ น สมฺปาปุณิํสุ นาคมิํสุฯ โน อหุวตฺถาติ สมฺพนฺโธฯ อิทํ ทณฺฑกมฺมนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ปรินิพฺพุตาติ สมฺพนฺโธ, ยาว อตฺตโน อตฺตโน อายุปริมาณํ, ตาว ฐตฺวา ปรินิพฺพุตาติ อตฺโถฯ

กิํ ปน กตฺวา เต เถรา ปรินิพฺพุตาติ อาห ‘‘ทุติยํ สงฺคหํ กตฺวา’’ติอาทิฯ อนาคเตปิ สทฺธมฺมวุฑฺฒิยา เหตุํ กตฺวา ปรินิพฺพุตาติ สมฺพนฺโธฯ อิทานิ ‘‘เตปิ นาม เอวํ มหานุภาวา เถรา อนิจฺจตาย วสํ คตา, กิมงฺคํ ปน อญฺเญ’’ติ สํเวเชตฺวา โอวทนฺโต อาห ‘‘ขีณาสวา’’ติอาทิฯ อนิจฺจตาวสนฺติ อนิจฺจตาวสตฺตํ, อนิจฺจตายตฺตภาวํ อนิจฺจตาธีนภาวนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ชมฺมิํ ลามกํ ทุรภิสมฺภวํ อนภิภวนียํ อติกฺกมิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อนิจฺจตํ เอวํ ญตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

เกจิ ปน ‘‘ทุรภิสมฺภว’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ปาปุณิตุํ อสกฺกุเณยฺย’’นฺติ อิมมตฺถํ คเหตฺวา ‘‘ยํ ทุรภิสมฺภวํ นิจฺจํ อมตํ ปทํ, ตํ ปตฺตุํ วายเม ธีโร’’ติ สมฺพนฺธํ วทนฺติฯ สพฺพากาเรนาติ สพฺพปฺปกาเรน วตฺตพฺพํ กิญฺจิปิ อเสเสตฺวา ทุติยสงฺคีติ สํวณฺณิตาติ อธิปฺปาโยฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ

ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา

อิมิสฺสา ปน สงฺคีติยา ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ นิกฺกฑฺฒิตา เต ทสสหสฺสา วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู ปกฺขํ ปริเยสมานา อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปํ ทุพฺพลปกฺขํ ลภิตฺวา วิสุํ มหาสงฺฆิกํ อาจริยกุลํ นาม อกํสุ, ตโต ภิชฺชิตฺวา อปรานิ ทฺเว อาจริยกุลานิ ชาตานิ โคกุลิกา จ เอกพฺโยหาริกา จฯ โคกุลิกนิกายโต ภิชฺชิตฺวา อปรานิ ทฺเว อาจริยกุลานิ ชาตานิ ปณฺณตฺติวาทา จ พาหุลิยา จฯ พหุสฺสุติกาติปิ เตสํเยว นามํ, เตสํเยว อนฺตรา เจติยวาทา นาม อปเร อาจริยวาทา อุปฺปนฺนาฯ เอวํ มหาสงฺฆิกาจริยกุลโต ทุติเย วสฺสสเต ปญฺจาจริยกุลานิ อุปฺปนฺนานิ, ตานิ มหาสงฺฆิเกหิ สทฺธิํ ฉ โหนฺติฯ

ตสฺมิํเยว ทุติเย วสฺสสเต เถรวาทโต ภิชฺชิตฺวา ทฺเว อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา มหิสาสกา จ วชฺชิปุตฺตกา จฯ ตตฺถ วชฺชิปุตฺตกวาทโต ภิชฺชิตฺวา อปเร จตฺตาโร อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา ธมฺมุตฺตริกา ภทฺทยานิกา ฉนฺนาคาริกา สมิติกาติฯ ปุน ตสฺมิํเยว ทุติเย วสฺสสเต มหิสาสกวาทโต ภิชฺชิตฺวา สพฺพตฺถิวาทา ธมฺมคุตฺติกาติ ทฺเว อาจริยวาทา อุปฺปนฺนาฯ ปุน สพฺพตฺถิวาทกุลโต ภิชฺชิตฺวา กสฺสปิกา นาม ชาตา, กสฺสปิเกสุปิ ภินฺเนสุ อปเร สงฺกนฺติกา นาม ชาตา, สงฺกนฺติเกสุ ภินฺเนสุ สุตฺตวาทา นาม ชาตาติ เถรวาทโต ภิชฺชิตฺวา อิเม เอกาทส อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา, เต เถรวาเทน สทฺธิํ ทฺวาทส โหนฺติฯ