ปณฺฑรฏฺโฐ หิ อิธ ปุณฺฑรีกฏฺโฐ นามาติ วุตฺตํ ฯ ขีณาสโว จ ถทฺธภาวกรานํ กิเลสานํ อภาเวน สมเณสุ สมณสุขุมาโล นามาติ วุตฺโตฯ อปฺปทุกฺขฏฺเฐนปิ เจส สมณสุขุมาโลเยวาติฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

5. ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[191] ปญฺจเก – ตตฺราติ เตสุ ‘‘อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี’’ติอาทินา นเยน เหฏฺฐา อุทฺทิฏฺฐปุคฺคเลสุฯ ยฺวายนฺติ โย อยํฯ อารภตีติ เอตฺถ อารมฺภสทฺโท กมฺมกิริยาหิํสนวีริยวิโกปนาปตฺติวีติกฺกเมสุ วตฺตติฯ ตถา เหส ‘‘ยํกิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา’’ติ (สุ. นิ. 748) กมฺเม อาคโตฯ ‘‘มหายญฺญา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลา’’ติ (อ. นิ. 4.39) กิริยายํฯ ‘‘สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารภนฺตี’’ติ (ม. นิ. 2.51-52) หิํสเนฯ ‘‘อารภถ, นิกฺขมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน’’ติ (สํ. นิ. 1.185) วีริเยฯ ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.10, 194; ม. นิ. 1.293) วิโกปเนฯ ‘‘อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี’’ติ (อ. นิ. 5.142) อยํ ปน อาปตฺติวีติกฺกเม อาคโตฯ ตสฺมา อาปตฺติวีติกฺกมวเสน อารภติ เจว ตปฺปจฺจยา วิปฺปฏิสารี จ โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

ยถาภูตํ นปฺปชานาตีติ อนธิคตตฺตา ยถาสภาวโต น ชานาติฯ ยตฺถสฺสาติ ยสฺมิํ อสฺส, ยํ ฐานํ ปตฺวา เอตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตีติ อตฺโถฯ กิํ ปน ปตฺวา เต นิรุชฺฌนฺตีติ? อรหตฺตมคฺคํฯ ผลปฺปตฺตสฺส ปน นิรุทฺธา นาม โหนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ อิธ มคฺคกิจฺจวเสน ผลเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อารมฺภชาติ อาปตฺติวีติกฺกมสมฺภวาฯ วิปฺปฏิสารชาติ วิปฺปฏิสารโต ชาตาฯ ปวฑฺฒนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชเนน วฑฺฒนฺติฯ สาธูติ อายาจนสาธุฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาว อปรทฺธญฺจ วต อายสฺมตา, เอวํ สนฺเตปิ มยํ อายสฺมนฺตํ ยาจาม – ‘‘เทเสตพฺพยุตฺตกสฺส เทสนาย, วุฏฺฐาตพฺพยุตฺตกสฺส วุฏฺฐาเนน, อาวิกาตพฺพยุตฺตกสฺส อาวิกิริยาย, อารมฺภเช อาสเว ปหาย, สุทฺธนฺเต ฐิตภาวปจฺจเวกฺขเณน วิปฺปฏิสารเช อาสเว ปฏิวิโนเทตฺวา นีหริตฺวา วิปสฺสนาจิตฺตญฺเจว วิปสฺสนาปญฺญญฺจ ภาเวตู’’ติฯ อมุนา ปญฺจเมน ปุคฺคเลนาติ เอเตน ปญฺจเมน ขีณาสวปุคฺคเลนฯ สมสโม ภวิสฺสตีติ โลกุตฺตรคุเณหิ สมภาเวเนว สโม ภวิสฺสตีติ เอวํ ขีณาสเวน โอวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ

อารภติ น วิปฺปฏิสารี โหตีติ อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ ตํ ปน เทเสตุํ สภาคปุคฺคลํ ปริเยสติฯ ตสฺมา น วิปฺปฏิสารี โหติฯ องฺคุตฺตรฏฺฐกถายํ ปน ‘‘วุฏฺฐิตตฺตา น วิปฺปฏิสารี โหตี’’ติ วุตฺตํฯ น อารภติ วิปฺปฏิสารี โหตีติ อาปตฺติํ นาปชฺชติ, วินยปญฺญตฺติยํ ปน อโกวิทตฺตา อนาปตฺติยํ อาปตฺติสญฺญี หุตฺวา วิปฺปฏิสารี โหติฯ องฺคุตฺตรฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สกิํ อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ปจฺฉา กิญฺจาปิ นาปชฺชติ, วิปฺปฏิสารํ ปน วิโนเทตุํ น สกฺโกตี’’ติ วุตฺตํฯ น อารภติ น วิปฺปฏิสารี โหตีติ เนว อาปตฺติํ อาปชฺชติ, น วิปฺปฏิสารี โหติฯ กตโม ปเนส ปุคฺคโลติ? โอสฺสฏฺฐวีริยปุคฺคโลฯ โส หิ ‘‘กิํ เม อิมสฺมิํ พุทฺธกาเล ปรินิพฺพาเนน, อนาคเต เมตฺเตยฺยสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ วิสุทฺธสีโลปิ ปฏิปตฺติํ น ปูเรติฯ โสปิ ‘‘กิมตฺถํ อายสฺมา ปมตฺโต วิหรติ ปุถุชฺชนสฺส นาม คติ อนิพทฺธาฯ อายสฺมา หิ เมตฺเตยฺยสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สมฺมุขภาวํ ลเภยฺยปิ น ลเภยฺยาปีติ อรหตฺตตฺถาย วิปสฺสนํ ภาเวหี’’ติ โอวทิตพฺโพวฯ เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[192] ทตฺวา อวชานาตีติอาทีสุ – เอโก ภิกฺขุ มหาปุญฺโญ จตุปจฺจยลาภี โหติฯ โส จีวราทีนิ ลภิตฺวา อญฺญํ อปฺปปุญฺญํ อาปุจฺฉติฯ โสปิ ตสฺมิํ ปุนปฺปุนํ อาปุจฺฉนฺเตปิ คณฺหาติเยวฯ อถสฺส อิตโร โถกํ กุปิโต หุตฺวา มงฺกุภาวํ อุปฺปาเทตุกาโม วทติ – ‘‘อยํ อตฺตโน ธมฺมตาย จีวราทีนิ น ลภติ, อมฺเห นิสฺสาย ลภตี’’ติฯ เอวํ ปุคฺคโล ทตฺวา อวชานาติ นามฯ เอโก ปน เอเกน สทฺธิํ ทฺเว ตีณิ วสฺสานิ วสนฺโต ปุพฺเพ ตํ ปุคฺคลํ ครุํ กตฺวา ปจฺฉา คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล จิตฺตีการํ น กโรติ, อาสนาปิ น วุฏฺฐาติ, อุปฏฺฐานมฺปิ น คจฺฉติฯ เอวํ ปุคฺคโล สํวาเสน อวชานาติ นามฯ

อาเธยฺยมุโขติ อาทิโต เธยฺยมุโขฯ ปฐมวจนสฺมิํเยว ฐปิตมุโขติ อตฺโถฯ อธิมุจฺจิตา โหตีติ สทฺธาตา โหติฯ ตตฺรายํ นโย – เอโก ปุคฺคโล สารุปฺปํเยว ภิกฺขุํ ‘อสารุปฺโป เอโส’ติ กเถติ, ตํ สุตฺวา เอส นิฏฺฐํ คจฺฉติฯ ปุน อญฺเญน สภาเคน ภิกฺขุนา ‘สารุปฺโป อย’นฺติ วุตฺเตปิ ตสฺส วจนํ น คณฺหาติ ‘‘อสุเกน นาม ‘อสารุปฺโป อย’นฺติ อมฺหากํ กถิต’’นฺติ ปุริมภิกฺขุโนว กถํ คณฺหาติฯ อปโรปิสฺส ทุสฺสีลํ ‘สีลวา’ติ กเถติฯ ตสฺส วจนํ สทฺทหิตฺวา ปุน อญฺเญน ‘‘อสารุปฺโป เอส ภิกฺขุ, นายํ ตุมฺหากํ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺโต’’ติ วุตฺโตปิ ตสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวา ปุริมสฺเสว กถํ คณฺหาติฯ อปโร วณฺณมฺปิ กถิตํ คณฺหาติ, อวณฺณมฺปิ กถิตํ คณฺหาติเยวฯ อยมฺปิ อาเธยฺยมุโขเยว นามฯ อาธาตพฺพมุโข ยํ ยํ สุณาติ, ตตฺถ ตตฺถ ฐปิตมุโขติ อตฺโถฯ

โลโลติ สทฺธาทีนํ อิตฺตรกาลฏฺฐิติกตฺตา อสฺสทฺธิยาทีหิ ลุลิตภาเวน โลโลฯ อิตฺตรสทฺโธติ ปริตฺตสทฺโธ, อปริปุณฺณสทฺโธฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน ปุนปฺปุนํ ภชนวเสน สทฺธาว ภตฺติฯ เปมํ สทฺธาเปมํ เคหสิตเปมมฺปิ วฏฺฏติฯ ปสาโท สทฺธาปสาโทวฯ เอวํ ปุคฺคโล โลโล โหตีติ เอวํ อิตฺตรสทฺธาทิตาย ปุคฺคโล โลโล นาม โหติฯ หลิทฺทิราโค วิย , ถุสราสิมฺหิ โกฏฺฏิตขาณุโก วิย, อสฺสปิฏฺฐิยํ ฐปิตกุมฺภณฺฑํ วิย จ อนิพทฺธฏฺฐาโน มุหุตฺเตน ปสีทติ, มุหุตฺเตน กุปฺปติฯ

มนฺโท โมมูโหติ อญฺญาณภาเวน มนฺโท อวิสทตาย โมมูโหฯ มหามูฬฺโหติ อตฺโถฯ

[193] โยธาชีวูปเมสุ – โยธาชีวาติ ยุทฺธูปชีวิโนฯ รชคฺคนฺติ หตฺถิอสฺสาทีนํ ปาทปฺปหารภินฺนาย ภูมิยา อุคฺคตํ รชกฺขนฺธํฯ น สนฺถมฺภตีติ สนฺถมฺภิตฺวา ฐาตุํ น สกฺโกติฯ สหติ รชคฺคนฺติ รชกฺขนฺธํ ทิสฺวาปิ อธิวาเสติฯ ธชคฺคนฺติ หตฺถิอสฺสาทิปิฏฺเฐสุ วา รเถสุ วา อุสฺสาปิตานํ ธชานํ อคฺคํฯ อุสฺสารณนฺติ หตฺถิอสฺสรถาทีนญฺเจว พลกายสฺส จ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทํฯ สมฺปหาเรติ สมาคเต อปฺปมตฺตเกปิ ปหาเรฯ หญฺญตีติ วิหญฺญติ, วิฆาตํ อาปชฺชติฯ พฺยาปชฺชตีติ วิปตฺติํ อาปชฺชติ, ปกติภาวํ ชหติฯ

สหติ สมฺปหารนฺติ ทฺเว ตโย ปหาเร ปตฺวาปิ สหติ, อธิวาเสติ ฯ ตเมว สงฺคามสีสนฺติ ตเมว ชยขนฺธาวารฏฺฐานํฯ อชฺฌาวสตีติ สตฺตาหมตฺตํ อภิภวิตฺวา อาวสติฯ กิํ การณา? ลทฺธปฺปหารานํ ปหารชคฺคนตฺถญฺเจว กตกมฺมานํ วิเสสํ ญตฺวา ฐานนฺตรทานตฺถญฺจ อิสฺสริยสุขานุภวนตฺถญฺจฯ

[194] อิทานิ ยสฺมา สตฺถุ โยธาชีเวหิ กิจฺจํ นตฺถิ, อิมสฺมิํ ปน สาสเน ตถารูเป ปญฺจ ปุคฺคเล ทสฺเสตุํ อิทํ โอปมฺมํ อาภตํ, ตสฺมา เต ปุคฺคเล ทสฺเสนฺโต เอวเมวนฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ สํสีทตีติ มิจฺฉาวิตกฺกสฺมิํ วิสีทติ, อนุปวิสติฯ น สกฺโกติ พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุนฺติ พฺรหฺมจริยวาสํ อนุปจฺฉิชฺชมานํ โคเปตุํ น สกฺโกติฯ สิกฺขาทุพฺพลฺยํ อาวิกตฺวาติ สิกฺขาย ทุพฺพลภาวํ ปกาเสตฺวาฯ กิมสฺส รชคฺคสฺมินฺติ กิํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส รชคฺคํ นามาติ วทติฯ อภิรูปาติ อภิรูปวตีฯ ทสฺสนียาติ ทสฺสนโยคฺคาฯ ปาสาทิกาติ ทสฺสเนเนว จิตฺตปฺปสาทาวหาฯ ปรมายาติ อุตฺตมายฯ วณฺณโปกฺขรตายาติ สรีรวณฺเณน เจว องฺคสณฺฐาเนน จฯ

[196] อูหสตีติ อวหสติฯ อุลฺลปตีติ กเถติฯ อุชฺชคฺฆตีติ ปาณิํ ปหริตฺวา มหาหสิตํ หสติฯ อุปฺปณฺเฑตีติ อุปฺปณฺฑนกถํ กเถติฯ

[197] อภินิสีทตีติ อภิภวิตฺวา สนฺติเก วา เอกาสเน วา นิสีทติฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ อชฺโฌตฺถรตีติ อวตฺถรติฯ

[198] วินิเวเฐตฺวา วินิโมเจตฺวาติ คหิตฏฺฐานโต ตสฺส หตฺถํ วินิเวเฐตฺวา เจว, โมเจตฺวา จฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[199] ปิณฺฑปาติเกสุ – มนฺทตฺตา โมมูหตฺตาติ เนว สมาทานํ ชานาติ, น อานิสํสํ; อตฺตโน ปน มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา อญฺญาเณเนว ปิณฺฑปาติโก โหติฯ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโตติ ปิณฺฑปาติกสฺส เม สโต ‘‘อยํ ปิณฺฑปาติโก’’ติ จตุปจฺจยสกฺการํ กริสฺสนฺติฯ ลชฺชี, อปฺปิจฺโฉติอาทีหิ จ คุเณหิ สมฺภาเวสฺสนฺตีติฯ เอวํ ปาปิกาย อิจฺฉาย ฐตฺวา ตาย ปาปิจฺฉาย อภิภูโต หุตฺวา ปิณฺฑปาติโก โหติฯ

อุมฺมาทวเสน ปิณฺฑาย จรนฺโต ปน อุมฺมาทา จิตฺตวิกฺเขปา ปิณฺฑปาติโก นาม โหติฯ วณฺณิตนฺติ อิทํ ปิณฺฑปาติกงฺคํ นาม พุทฺเธหิ จ พุทฺธสาวเกหิ จ วณฺณิตํ ปสตฺถนฺติ ปิณฺฑปาติโก โหติฯ อปฺปิจฺฉตํเยว นิสฺสายาติอาทีสุ – ‘‘อิติ อปฺปิจฺโฉ ภวิสฺสามิ, อิทํ เม ปิณฺฑปาติกงฺคํ อปฺปิจฺฉตาย สํวตฺติสฺสติ; ‘อิติ สนฺตุฏฺโฐ ภวิสฺสามิ อิทํ เม ปิณฺฑปาติกงฺคํ สนฺตุฏฺฐิยา สํวตฺติสฺสติ’; ‘อิติ กิเลเส สํลิขิสฺสามิ’, อิทํ เม ปิณฺฑปาติกงฺคํ กิเลสสลฺเลขนตฺถาย สํวตฺติสฺสตี’’ติ ปิณฺฑปาติโก โหติฯ อิทมตฺถิตนฺติ อิมาย กลฺยาณาย ปฏิปตฺติยา อตฺถิกภาวํ, อิมินา วา ปิณฺฑปาตมตฺเตน อตฺถิกภาวํฯ ยํ ยํ ลทฺธํ เตน เตเนว ยาปนภาวํ นิสฺสายาติ อตฺโถฯ อคฺโคติ เชฏฺฐโกฯ เสสานิ ตสฺเสว เววจนานิฯ

ควา ขีรนฺติ คาวิโต ขีรํ นาม โหติ, น วินา คาวิยาฯ ขีรมฺหา ทธีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวเมวนฺติ ยถา เอเตสุ ปญฺจสุ โครเสสุ สปฺปิมณฺโฑ อคฺโค; เอวเมวํ อิเมสุ ปญฺจสุ ปิณฺฑปาติเกสุ ยฺวายํ อปฺปิจฺฉตาทีนิ นิสฺสาย ปิณฺฑปาติโก โหติฯ อยํ อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จฯ อิเมสุ ปน ปญฺจสุ ปิณฺฑปาติเกสุ ทฺเวว ชนา ปิณฺฑปาติกา , ตโย น ปิณฺฑปาติกาฯ นามมตฺเตน ปน ปิณฺฑปาติกาติ เวทิตพฺพาฯ ขลุปจฺฉาภตฺติกาทีสุปิ เอเสว นโยติฯ

ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

6. ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[202] ฉกฺเก – ตตฺราติ เตสุ ฉสุ ปุคฺคเลสุฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เตน ทฏฺฐพฺโพติ โส ปุคฺคโล เตน อนาจริยเกน อตฺตนา อุปฺปาทิเตน สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สพฺพญฺญุพุทฺโธ ทฏฺฐพฺโพฯ

ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เตนาติอาทีสุปิ เตน ปจฺเจกสมฺโพธิญาเณน โส ปุคฺคโล ปจฺเจกสมฺพุทฺโธฯ เตน สาวกปารมีญาเณน เต ปุคฺคลา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาฯ เตน ทุกฺขสฺส อนฺตกรเณน เต ปุคฺคลา อวเสสา อรหนฺโตฯ เตน อิตฺถตฺตํ อนาคมเนน โส ปุคฺคโล อนาคามีฯ เตน อิตฺถตฺตํ อาคมเนน เต ปุคฺคลา โสตาปนฺนสกทาคามิโน ทฏฺฐพฺพาติฯ

ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

7. สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา