อิธ ปน, ภิกฺขเว , ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี, สมาธิสฺมิํ ปริปูรการี, ปญฺญาย ปริปูรการีฯ โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ…เป.… สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ โส อาสวานํ ขยา…เป.… อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (อ. นิ. 3.87)ฯ

[130] สตฺถารนิทฺเทเส – ปริญฺญํ ปญฺญเปตีติ ปหานํ สมติกฺกมํ ปญฺญเปติฯ ตตฺราติ เตสุ ตีสุ ชเนสุฯ เตน ทฏฺฐพฺโพติ เตน ปญฺญาปเนน โส สตฺถา รูปาวจรสมาปตฺติยา ลาภีติ ทฏฺฐพฺโพติ อตฺโถฯ ทุติยวาเรปิ เอเสว นโยฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ สตฺถา เตน ทฏฺฐพฺโพติ เตน ติตฺถิเยหิ อสาธารเณน ปญฺญาปเนน อยํ ตติโย สตฺถา สพฺพญฺญุพุทฺโธ ทฏฺฐพฺโพฯ ติตฺถิยา หิ กามานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺตา รูปภวํ วกฺขนฺติฯ รูปานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺตา อรูปภวํ วกฺขนฺติฯ เวทนานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺตา อสญฺญภวํ วกฺขนฺติฯ สมฺมา ปญฺญเปนฺตา ‘เอวํ ปญฺญเปยฺยุํ’, โน จ สมฺมา ปญฺญเปตุํ สกฺโกนฺติฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน กามานํ ปริญฺญํ ปหานํ อนาคามิมคฺเคน ปญฺญเปติ ฯ รูปเวทนานํ ปริญฺญํ ปหานํ อรหตฺตมคฺเคน ปญฺญเปติฯ อิเม ตโย สตฺถาโรติ อิเม ทฺเว ชนา พาหิรกา, เอโก สมฺมาสมฺพุทฺโธติ – อิมสฺมิํ โลเก ตโย สตฺถาโร นามฯ

[131] ทุติเย สตฺถารนิทฺเทเส – ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเมติ อิมสฺมิํ อตฺตภาเวฯ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปญฺญเปตีติ ‘‘อตฺตา นาเมโก อตฺถิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต’’ติ ภูตโต ถิรโต ปญฺญเปติฯ อภิสมฺปรายญฺจาติ อปรสฺมิํ อตฺตภาเว เอวเมว ปญฺญเปติฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

ติกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

4. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[132] จตุกฺกนิทฺเทเส – อสปฺปุริโสติ ลามกปุริโสฯ ปาณํ อติปาเตตีติ ปาณาติปาตีฯ อทินฺนํ อาทิยตีติ อทินฺนาทายีฯ กาเมสุ มิจฺฉา จรตีติ กาเมสุมิจฺฉาจารีฯ มุสา วทตีติ มุสาวาทีฯ สุราเมรยมชฺชปมาเท ติฏฺฐตีติ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐายีฯ

[133] ปาณาติปาเต สมาทเปตีติ ยถา ปาณํ อติปาเตติ, ตถา นํ ตตฺถ คหณํ คณฺหาเปติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ยสฺมา สยํ กเตน จ ทุสฺสีลฺเยน สมนฺนาคโต ยญฺจ สมาทปิเตน กตํ, ตโต อุปฑฺฒสฺส ทายาโท, ตสฺมา อสปฺปุริเสน อสปฺปุริสตโรติ วุจฺจติฯ สปฺปุริโสติ อุตฺตมปุริโสฯ

[135] สปฺปุริเสน สปฺปุริสตโรติ อตฺตนา กเตน สุสีลฺเยน สมนฺนาคตตฺตา ยญฺจ สมาทปิโต กโรติฯ ตโต อุปฑฺฒสฺส ทายาทตฺตา อุตฺตมปุริเสน อุตฺตมปุริสตโรฯ

[136] ปาโปติ อกุสลกมฺมปถสงฺขาเตน ทสวิเธน ปาเปน สมนฺนาคโตฯ

[138] กลฺยาโณติ กุสลกมฺมปถสงฺขาเตน ทสวิเธน กลฺยาณธมฺเมน สมนฺนาคโต สุทฺธโก ภทฺรโกฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวฯ

[140] ปาปธมฺมาทีสุ – ปาโป ธมฺโม อสฺสาติ ปาปธมฺโมฯ กลฺยาโณ ธมฺโม อสฺสาติ กลฺยาณธมฺโมฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[144] สาวชฺชาทีสุ – สาวชฺโชติ สโทโสฯ สาวชฺเชน กายกมฺเมนาติ สโทเสน ปาณาติปาตาทินา กายกมฺเมนฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ตีหิ ทฺวาเรหิ อายูหนกมฺมสฺส สโทสตฺตา, คูถกุณปาทิภริโต ปเทโส วิย สาวชฺโชติ วุจฺจติฯ

[145] สาวชฺเชน พหุลนฺติ ยสฺส สาวชฺชเมว กายกมฺมํ พหุ โหติ, อปฺปํ อนวชฺชํ; โส สาวชฺเชน พหุลํ กายกมฺเมน สมนฺนาคโต, อปฺปํ อนวชฺเชนาติ วุจฺจติฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ โก ปน เอวรูโป โหตีติ? โย คามธมฺมตาย วา นิคมธมฺมตาย วา กทาจิ กรหจิ อุโปสถํ สมาทิยติ, สีลานิ ปูเรติฯ

อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ตีหิ ทฺวาเรหิ อายูหนกมฺเมสุ สาวชฺชสฺเสว พหุลตาย อนวชฺชสฺส อปฺปตาย วชฺชพหุโลติ วุจฺจติฯ

ยถา หิ เอกสฺมิํ ปเทเส ทุพฺพณฺณานิ ทุคฺคนฺธานิ ปุปฺผานิ ราสิกตานสฺสุ, เตสํ อุปริ ตหํ ตหํ อติมุตฺตกวสฺสิกปาฏลานิ ปติตานิ ภเวยฺยุํฯ เอวรูโป อยํ ปุคฺคโล เวทิตพฺโพฯ ยถา ปน เอกสฺมิํ ปเทเส อติมุตฺตกวสฺสิกปาฏลานิ ราสิกตานสฺสุ, เตสํ อุปริ ตหํ ตหํ ทุพฺพณฺณทุคฺคนฺธานิ พทรปุปฺผาทีนิ ปติตานิ ภเวยฺยุํฯ เอวรูโป ตติโย ปุคฺคโล เวทิตพฺโพฯ จตุตฺโถ ปน ตีหิปิ ทฺวาเรหิ อายูหนกมฺมสฺส นิทฺโทสตฺตา, จตุมธุรภริตสุวณฺณปาติ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ เตสุ ปฐโม อนฺธพาลปุถุชฺชโนฯ ทุติโย อนฺตรนฺตรา กุสลสฺส การโก โลกิยปุถุชฺชโนฯ ตติโย โสตาปนฺโน สกทาคามิอนาคามิโนปิ เอเตเนว สงฺคหิตาฯ จตุตฺโถ ขีณาสโวฯ โส หิ เอกนฺเตน อนวชฺโชเยวฯ อยํ องฺคุตฺตรฏฺฐกถาโยฯ

[148] อุคฺฆฏิตญฺญูอาทีสุ – อุคฺฆฏิตญฺญูติ เอตฺถ อุคฺฆฏิตํ นาม ญาณุคฺฆาฏนํ, ญาเณ อุคฺฆฏิตมตฺเตเยว ชานาตีติ อตฺโถฯ สห อุทาหฏเวลายาติ อุทาหาเร อุทาหฏมตฺเตเยวฯ ธมฺมาภิสมโยติ จตุสจฺจธมฺมสฺส ญาเณน สทฺธิํ อภิสมโยฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ ‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’ติอาทินา นเยน สํขิตฺเตน มาติกาย ฐปิยมานาย เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญูติ วุจฺจติฯ

[149] วิปญฺจิตํ วิตฺถาริตเมว อตฺถํ ชานาตีติ วิปญฺจิตญฺญูฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ สงฺขิตฺเตน มาติกํ ฐเปตฺวา วิตฺถาเรน อตฺเถ ภาชิยมาเน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล วิปญฺจิตญฺญูติ วุจฺจติฯ

[150] อุทฺเทสาทีหิ เนตพฺโพติ เนยฺโยฯ อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหตีติ อนุกฺกเมน อรหตฺตปฺปตฺติฯ

[151] พฺยญฺชนปทเมว ปรมํ อสฺสาติ ปทปรโมฯ น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหตีติ น เตน อตฺตภาเวน ฌานํ วา วิปสฺสนํ วา มคฺคํ วา ผลํ วา นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถฯ

[152] ยุตฺตปฏิภานาทีสุ – ปฏิภานํ วุจฺจติ ญาณมฺปิ, ญาณสฺส อุปฏฺฐิตวจนมฺปิฯ ตํ อิธ อธิปฺเปตํฯ อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตญฺจ ปฏิภานมสฺสาติ ยุตฺตปฺปฏิภาโนฯ ปุจฺฉิตานนฺตรเมว สีฆํ พฺยากาตุํ อสมตฺถตาย โน มุตฺตํ ปฏิภานมสฺสาติ โน มุตฺตปฺปฏิภาโนฯ อิมินา นเยน เสสา เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ ปน ปฐโม – กิญฺจิ กาลํ วีมํสิตฺวา ยุตฺตเมว เปกฺขติ, ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร วิยฯ โส กิร ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ปริคฺคเหตฺวา ยุตฺตปยุตฺตการณเมว กเถติฯ

ทุติโย – ปุจฺฉานนฺตรเมว เยน วา เตน วา วจเนน ปฏิพาหติ, วีมํสิตฺวาปิ จ ยุตฺตํ น เปกฺขติ จตุนิกายิกปณฺฑิตติสฺสตฺเถโร วิยฯ โส กิร ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ปญฺหปริโยสานมฺปิ นาคเมติ, ยํ วา ตํ วา กเถติเยวฯ วจนตฺถํ ปนสฺส วีมํสิยมานํ กตฺถจิ น ลคฺคติฯ

ตติโย – ปุจฺฉาสมกาลเมว ยุตฺตํ เปกฺขติ, ตงฺขณญฺเญว วจนํ พฺยากโรติ ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร วิยฯ โส กิร ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สีฆเมว กเถติ, ยุตฺตปยุตฺตการโณ จ โหติฯ

จตุตฺโถ – ปุฏฺโฐ สมาโน เนว ยุตฺตํ เปกฺขติ , น เยน วา เตน วา ปฏิพาหิตุํ สกฺโกติ ติพฺพนฺธการนิมุคฺโค วิย โหติ ลาฬุทายิตฺเถโร วิยฯ

[156] ธมฺมกถิเกสุ – อปฺปญฺจ ภาสตีติ สมฺปตฺตปริสาย โถกเมว กเถติฯ อสหิตญฺจาติ กเถนฺโต จ ปน น อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตํ กเถติฯ ปริสา จสฺส น กุสลา โหตีติ โสตุํ นิสินฺนปริสา จสฺส ยุตฺตายุตฺตํ การณาการณํ สิลิฏฺฐาสิลิฏฺฐํ น ชานาตีติ อตฺโถฯ เอวรูโปติ อยํ เอวํชาติโก พาลธมฺมกถิโกฯ เอวํชาติกาย พาลปริสาย ธมฺมกถิโกตฺเวว นามํ ลภติฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ ทฺเวเยว ชนา สภาวธมฺมกถิกา, อิตเร ปน ธมฺมกถิกานํ อนฺตเร ปวิฏฺฐตฺตา เอวํ วุตฺตาฯ

[157] วลาหกูปเมสุ วลาหกาติ เมฆาฯ คชฺชิตาติ ถนิตาฯ ตตฺถ คชฺชิตฺวา โน วสฺสนภาโว นาม ปาปโกฯ มนุสฺสา หิ ยถา เทโว คชฺชติ ‘สุวุฏฺฐิกา ภวิสฺสตี’ติ พีชานิ นีหริตฺวา วปนฺติฯ อถ เทเว อวสฺสนฺเต เขตฺเต พีชานิ เขตฺเตเยว นสฺสนฺติ, เคเห พีชานิ เคเหเยว นสฺสนฺตีติ ทุพฺภิกฺขํ โหติฯ โน คชฺชิตฺวา วสฺสนภาโวปิ ปาปโกวฯ มนุสฺสา หิ ‘อิมสฺมิํ กาเล ทุพฺพุฏฺฐิกา ภวิสฺสตี’ติ นินฺนฏฺฐาเนสุเยว วปฺปํ กโรนฺติฯ อถ เทโว วสฺสิตฺวา สพฺพพีชานิ มหาสมุทฺทํ ปาเปติ, ทุพฺภิกฺขเมว โหติฯ คชฺชิตฺวา วสฺสนภาโว ปน ภทฺทโกฯ ตทา หิ สุภิกฺขํ โหติฯ โน คชฺชิตฺวา โน วสฺสนภาโว เอกนฺตปาปโกวฯ

ภาสิตา โหติ โน กตฺตาติ ‘อิทานิ คนฺถธุรํ ปูเรสฺสามิ, วาสธุรํ ปูเรสฺสามี’ติ กเถติเยว, น ปน อุทฺเทสํ คณฺหาติ, น กมฺมฏฺฐานํ ภาเวติฯ

กตฺตา โหติ โน ภาสิตาติ ‘คนฺถธุรํ วา ปูเรสฺสามิ วาสธุรํ วา’ติ น ภาสติฯ สมฺปตฺเต ปน กาเล ตมตฺถํ สมฺปาเทติฯ อิมินา นเยน อิตเรปิ เวทิตพฺพาฯ สพฺพํ ปเนตํ ปจฺจยทายเกเนว กถิตํฯ เอโก หิ ‘อสุกทิวเส นาม ทานํ ทสฺสามี’ติ สงฺฆํ นิมนฺเตติ, สมฺปตฺตกาเล โน กโรติฯ อยํ ปุคฺคโล ปุญฺเญน ปริหายติ, ภิกฺขุสงฺโฆปิ ลาเภน ปริหายติ ฯ อปโร สงฺฆํ อนิมนฺเตตฺวาว สกฺการํ กตฺวา ‘ภิกฺขู อาเนสฺสามี’ติ น ลภติ, สพฺเพ อญฺญตฺถ นิมนฺติตา โหนฺติฯ อยมฺปิ ปุญฺเญน ปริหายติ , สงฺโฆปิ เตน ลาเภน ปริหายติฯ อปโร ปฐมํ สงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา, ปจฺฉา สกฺการํ กตฺวา ทานํ เทติ, อยํ กิจฺจการี โหติฯ อปโร เนว สงฺฆํ นิมนฺเตติ, น ทานํ เทติ, อยํ ‘ปาปปุคฺคโล’ติ เวทิตพฺโพฯ

[158] มูสิกูปเมสุ – คาธํ กตฺตา โน วสิตาติ อตฺตโน อาสยํ พิลํ กูปํ ขณติ, โน ตตฺถ วสติ, กิสฺมิญฺจิเทว ฐาเน วสติ, เอวํ พิฬาราทิอมิตฺตวสํ คจฺฉติฯ ขตฺตาติปิ ปาโฐฯ วสิตา โน คาธํ กตฺตาติ สยํ น ขณติ, ปเรน ขเต พิเล วสติ, เอวํ ชีวิตํ รกฺขติฯ ตติยา ทฺเวปิ กโรนฺตี, ชีวิตํ รกฺขติฯ จตุตฺถา ทฺเวปิ อกโรนฺตี อมิตฺตวสํ คจฺฉติฯ

อิมาย ปน อุปมาย อุปมิเตสุ ปุคฺคเลสุ ปฐโม ยถา สา มูสิกา คาธํ ขณติ, เอวํ นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ อุคฺคณฺหาติฯ ยถา ปน สา ตตฺถ น วสติ, กิสฺมิญฺจิเทว ฐาเน วสนฺตี, อมิตฺตวสํ คจฺฉติ; ตถา อยมฺปิ ปริยตฺติวเสน ญาณํ เปเสตฺวา จตุสจฺจธมฺมํ น ปฏิวิชฺฌติ, โลกามิสฏฺฐาเนสุเยว จรนฺโต มจฺจุมารกิเลสมารเทวปุตฺตมารสงฺขาตานํ อมิตฺตานํ วสํ คจฺฉติฯ ทุติโย ยถา สา มูสิกา คาธํ น ขณติ, เอวํ นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ น อุคฺคณฺหาติฯ ยถา ปน ปเรน ขตพิเล วสนฺตี ชีวิตํ รกฺขติ; เอวํ ปรสฺส กถํ สุตฺวา จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ติณฺณํ มารานํ วสํ อติกฺกมติฯ อิมินา นเยน ตติยจตุตฺเถสุปิ โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ

[159] อมฺพูปเมสุ – อามํ ปกฺกวณฺณีติ อนฺโต อามํ พหิ ปกฺกสทิสํฯ ปกฺกํ อามวณฺณีติ อนฺโต ปกฺกํ พหิ อามสทิสํฯ เสสทฺวเยสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ยถา อมฺเพ อปกฺกภาโว อามตา โหติ, เอวํ ปุคฺคเลปิ ปุถุชฺชนภาโว อามตา, อริยภาโว ปกฺกตาฯ ยถา จ ตตฺถ ปกฺกสทิสตา ปกฺกวณฺณิตา; เอวํ ปุคฺคเลปิ อริยานํ อภิกฺกมนาทิสทิสตา ปกฺกวณฺณิตาติ – อิมินา นเยน อุปมิตปุคฺคเลสุ โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ

[160] กุมฺภูปเมสุ – กุมฺโภติ ฆโฏฯ ตุจฺโฉติ อนฺโต ริตฺโตฯ ปิหิโตติ ปิทหิตฺวา ฐปิโตฯ ปุโรติ อนฺโต ปุณฺโณฯ วิวโฏติ วิวริตฺวา ฐปิโตฯ อุปมิตปุคฺคเลสุ ปเนตฺถ อนฺโต คุณสารวิรหิโต ตุจฺโฉ พาหิรโสภนตาย ปิหิโต ปุคฺคโล เวทิตพฺโพฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

[161] อุทกรหทูปเมสุ – อุทกรหโท ตาว ชณฺณุมตฺเตปิ อุทเก สติ ปณฺณรสสมฺภินฺนวณฺณตฺตา วา พหลตฺตา วา อุทกสฺส อปญฺญายมานตโล อุตฺตาโน คมฺภีโรภาโส นาม โหติฯ ติโปริส จตุโปริเสปิ ปน อุทเก สติ อจฺฉตฺตา อุทกสฺส ปญฺญายมานตโล คมฺภีโร อุตฺตาโนภาโส นาม โหติฯ อุภยการณสมฺภาวโต ปน อิตเร ทฺเว เวทิตพฺพาฯ ปุคฺคโลปิ กิเลสุสฺสทภาวโต คุณคมฺภีรตาย จ อภาวโต คุณคมฺภีรานํ สทิเสหิ อภิกฺกมาทีหิ ยุตฺโต อุตฺตาโน คมฺภีโรภาโส นามฯ อิมินา นเยน เสสาปิ เวทิตพฺพาฯ

[162] พลีพทฺทูปเมสุ – พลีพทฺโท ตาว โย อตฺตโน โคคณํ ฆฏฺเฏติ อุพฺเพเชติ, ปรโคคเณ ปน โสรโต สุขสีโล โหติ – อยํ สกควจณฺโฑ โน ปรควจณฺโฑ นามฯ ปุคฺคโลปิ อตฺตโน ปริสํ ฆฏฺเฏนฺโต วิชฺฌนฺโต ผรุเสน สมุทาจรนฺโต, ปรปริสาย ปน โสรจฺจํ นิวาตวุตฺติตํ อาปชฺชนฺโต สกควจณฺโฑ โหติ โน ปรควจณฺโฑ นามาติฯ อิมินา นเยน เสสาปิ เวทิตพฺพาฯ นิทฺเทสวาเร ปเนตฺถ อุพฺเพชิตา โหตีติ ฆฏฺเฏตฺวา วิชฺฌิตฺวา อุพฺเพคปฺปตฺตํ กโรติจฺเจว อตฺโถฯ

[163] อาสีวิสูปเมสุ – อาสีวิโส ตาว ยสฺส วิสํ อาสุํ อาคจฺฉติ สีฆํ ผรติ; โฆรํ ปน น โหติ, จิรกาลํ น ปีเฬติ – อยํ อาคตวิโส โน โฆรวิโสฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ปุคฺคลวิภาชนํ ปน อุตฺตานตฺถเมวฯ

[164] อนนุวิจฺจ อปริโยคาเหตฺวา อวณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสิตา โหตีติอาทีสุ อนนุวิจฺจาติ อตุลยิตฺวา, อปริคฺคณฺหิตฺวาฯ อปริโยคาเหตฺวาติ ปญฺญาย คุเณ อโนคาเหตฺวาฯ

[166] ภูตํ ตจฺฉนฺติ วิชฺชมานโต ภูตํ, อวิปรีตโต ตจฺฉํฯ กาเลนาติ ยุตฺตปยุตฺตกาเลนฯ ตตฺร กาลญฺญู โหตีติ ยมิทํ กาเลนาติ วุตฺตํฯ ตตฺร โย ปุคฺคโล กาลญฺญู โหติ, กาลํ ชานาติ, ตสฺส ปญฺหสฺส เวยฺยากรณตฺถาย ‘‘อิมสฺมิํ กาเล ปุจฺฉิเตนาปิ มยา น กเถตพฺพา, อิมสฺมิํ กาเล กเถตพฺพา’’ติ – อยํ กาเลน ภณติ นามฯ อุเปกฺขโก วิหรตีติ มชฺฌตฺตภูตาย อุเปกฺขาย ฐิโต หุตฺวา วิหรติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[167] อุฏฺฐานผลูปชีวีติอาทีสุ – โย อุฏฺฐานวีริเยเนว ทิวสํ วีตินาเมตฺวา ตสฺส นิสฺสนฺทผลมตฺตํ กิญฺจิเทว ลภิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปติ, ตํ ปน อุฏฺฐานํ อาคมฺม กิญฺจิ ปุญฺญผลํ น ปฏิลภติ, ตํ สนฺธาย ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุฏฺฐหโตติอาทิ วุตฺตํฯ ตตูปริ เทวาติ ตโต อุปริ พฺรหฺมกายิกาทโย เทวาฯ เตสญฺหิ อุฏฺฐานวีริเยน กิจฺจํ นาม นตฺถิฯ ปุญฺญผลเมว อุปชีวนฺติฯ

ปุญฺญวโต จาติ อิทํ ปุญฺญวนฺเต ขตฺติยพฺราหฺมณาทโย เจว ภุมฺมเทเว อาทิํ กตฺวา นิมฺมานรติปริโยสาเน เทเว จ สนฺธาย วุตฺตํฯ สพฺเพปิ เหเต วายามผลญฺเจว ปุญฺญผลญฺจ อนุภวนฺติฯ เนรยิกา ปน เนว อุฏฺฐาเนน อาชีวํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกนฺติ, นาปิ เนสํ ปุญฺญผเลน โกจิ อาชีโว อุปฺปชฺชติฯ

[168] ตมาทีสุ – ‘‘นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต’’ติอาทิเกน ตเมน ยุตฺโตติ ตโมฯ กายทุจฺจริตาทีหิ ปุน นิรยตมูปคมนโต ตมปรายโณฯ เนสาทกุเลติ มิคลุทฺทกาทีนํ กุเลฯ เวนกุเลติ วิลีวการกุเลฯ รถการกุเลติ จมฺมการกุเลฯ ปุกฺกุสกุเลติ ปุปฺผฉฑฺฑกกุเลฯ กสิรวุตฺติเกติ ทุกฺขวุตฺติเกฯ ทุพฺพณฺโณติ ปํสุปิสาจโก วิย ฌามขาณุวณฺโณฯ ทุทฺทสิโกติ วิชาตมาตุยาปิ อมนาปทสฺสโนฯ โอโกฏิมโกติ ลกุณฺฑโกฯ กาโณติ เอกกฺขิกาโณ วา อุภยกฺขิกาโณ วาฯ กุณีติ เอกหตฺถกุณี วา อุภยหตฺถกุณี วาฯ ขญฺโชติ เอกปาทขญฺโช วา อุภยปาทขญฺโช วาฯ ปกฺขหโตติ หตปกฺโข ปีฐสปฺปีฯ ปทีเปยฺยสฺสาติ เตลกปลฺลกาทิโน ปทีปูปกรณสฺสฯ เอวํ ปุคฺคโล ตโม โหติ ตมปรายโณติ เอตฺถ เอโก ปุคฺคโล พหิทฺธา อาโลกํ อทิสฺวา มาตุกุจฺฉิสฺมิญฺเญว กาลํ กตฺวา อปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺโต สกเลปิ กปฺเป สํสรติฯ โสปิ ตโม ตมปรายโณวฯ โส ปน กุหกปุคฺคโล ภเวยฺยฯ กุหกสฺส หิ เอวรูปา นิพฺพตฺติ โหตีติ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต โหติ จณฺฑาลกุเล วาติอาทีหิ อาคมนวิปตฺติ เจว ปุพฺพุปฺปนฺนปจฺจยวิปตฺติ จ ทสฺสิตาฯ ทลิทฺเทติอาทีหิ ปวตฺติปจฺจยวิปตฺติฯ กสิรวุตฺติเกติอาทีหิ อาชีวุปายวิปตฺติฯ ทุพฺพณฺโณติอาทีหิ รูปวิปตฺติฯ พหฺวาพาโธติอาทีหิ ทุกฺขการณสมาโยโคฯ น ลาภีติอาทีหิ สุขการณวิปตฺติ เจว อุปโภควิปตฺติ จฯ กาเยน ทุจฺจริตนฺติอาทีหิ ตมปรายณภาวสฺส การณสมาโยโคฯ กายสฺส เภทาติอาทีหิ สมฺปรายิกตมูปคโมฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพฯ

อปิเจตฺถ ติวิธาย กุลสมฺปตฺติยา ปจฺจาชาติอาทิเกน โชตินา ยุตฺตโต โชติ, อาโลกภูโตติ วุตฺตํ โหติฯ กายสุจริตาทีหิ ปน สคฺคูปปตฺติโชติภาวูปคมนโต โชติปรายโณฯ

ขตฺติยมหาสาลกุเล วาติอาทีสุ ขตฺติยมหาสาลาติ ขตฺติยา มหาสารา มหาสารปฺปตฺตา ขตฺติยาฯ เยสญฺหิ ขตฺติยานํ เหฏฺฐิมนฺเตน โกฏิสตํ นิธานคตํ โหติ, ตโย กหาปณกุมฺภา วฬญฺชนตฺถาย เคหมชฺเฌ ราสิํ กตฺวา ฐปิตา โหนฺติ, เต ขตฺติยมหาสาลา นามฯ เยสํ พฺราหฺมณานํ อสีติโกฏิธนํ นิหิตํ โหติ, ทิยฑฺโฒ กหาปณกุมฺโภ วฬญฺชนตฺถาย เคหมชฺเฌ ราสิํ กตฺวา ฐปิโต โหติ, เต พฺราหฺมณมหาสาลา นามฯ เยสํ คหปตีนํ จตฺตาลีสโกฏิธนํ นิหิตํ โหติ, กหาปณกุมฺโภ วฬญฺชตฺถาย เคหมชฺเฌ ราสิํ กตฺวา ฐปิโต โหติ, เต คหปติมหาสาลา นามฯ เตสํ กุเลติ อตฺโถฯ อฑฺเฒติ อิสฺสเรฯ นิธานคตธนสฺส มหนฺตตาย มหทฺธเนฯ สุวณฺณรชตภาชนาทีนํ อุปโภคภณฺฑานํ มหนฺตตาย มหาโภเคฯ นิธานคตสฺส ชาตรูปรชตสฺส ปหูตตาย ปหูตชาตรูปรชเตฯ วิตฺตูปกรณสฺส ตุฏฺฐิกรณสฺส ปหูตตาย ปหูตวิตฺตูปกรเณฯ โคธนาทีนญฺจ สตฺตวิธธญฺญานญฺจ ปหูตตาย ปหูตธนธญฺเญฯ อภิรูโปติ สุนฺทรรูโปฯ ทสฺสนีโยติ อญฺญํ กมฺมํ ปหาย ทิวสมฺปิ ปสฺสิตพฺพยุตฺโตฯ ปาสาทิโกติ ทสฺสเนเนว จิตฺตปสาทาวโหฯ ปรมายาติ อุตฺตมายฯ วณฺณโปกฺขรตายาติ โปกฺขรวณฺณตายฯ โปกฺขรํ วุจฺจติ สรีรํฯ ตสฺส วณฺณสมฺปตฺติยาติ อตฺโถฯ สมนฺนาคโตติ อุเปโตฯ

[169] โอณโตณตาทีสุ – ทิฏฺฐธมฺมิกาย วา สมฺปรายิกาย วา สมฺปตฺติยา วิรหิโต โอณโตฯ นีโจ, ลามโกติ อตฺโถฯ ตพฺพิปกฺขโต อุณฺณโตฯ อุจฺโจ, อุคฺคโตติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ ตมาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อปิจ – โอณโตณโตติ อิทานิ นีโจ, อายติมฺปิ นีโจว ภวิสฺสติฯ โอณตุณฺณโตติ อิทานิ นีโจ, อายติํ อุจฺโจ ภวิสฺสติฯ อุณฺณโตณโตติ อิทานิ อุจฺโจ, อายติํ นีโจ ภวิสฺสติฯ อุณฺณตุณฺณโตติ อิทานิ อุจฺโจ, อายติมฺปิ อุจฺโจว ภวิสฺสตีติฯ

[170] รุกฺขูปเมสุ – รุกฺโข ตาว เผคฺคุสารปริวาโรติ วนเชฏฺฐกรุกฺโข สยํ เผคฺคุ โหติ , ปริวารรุกฺขา ปนสฺส สารา โหนฺติฯ อิมินา นเยน เสสา เวทิตพฺพาฯ ปุคฺคเลสุ ปน สีลสารวิรหโต เผคฺคุตา, สีลาจารสมนฺนาคเมน จ สารตา เวทิตพฺพาฯ

[171] รูปปฺปมาณาทีสุ – สมฺปตฺติยุตฺตํ รูปํ ปมาณํ กโรตีติ รูปปฺปมาโณฯ ตตฺถ ปสาทํ ชเนตีติ รูปปฺปสนฺโนฯ กิตฺติสทฺทภูตํ โฆสํ ปมาณํ กโรตีติ โฆสปฺปมาโณฯ อาโรหํ วาติอาทีสุ ปน – อาโรหนฺติ อุจฺจตฺตนํฯ ปริณาหนฺติ กิสถูลภาวาปคตํ ปริกฺเขปสมฺปตฺติํฯ สณฺฐานนฺติ องฺคปจฺจงฺคานํ ทีฆรสฺสวฏฺฏตาทิยุตฺตฏฺฐาเนสุ ตถาภาวํฯ ปาริปูรินฺติ ยถาวุตฺตปฺปการานํ อนูนตํ, ลกฺขณปริปุณฺณภาวํ วาฯ ปรวณฺณนายาติ ปเรหิ ปรมฺมุขา นิจฺฉาริตาย คุณวณฺณนายฯ ปรโถมนายาติ ปเรหิ ถุติวเสน คาถาทิอุปนิพนฺธเนน วุตฺตาย โถมนายฯ ปรปสํสนายาติ ปเรหิ สมฺมุขา วุตฺตาย ปสํสายฯ ปรวณฺณหาริกายาติ ปรมฺปรถุติวเสน ปเรหิ ปวตฺติตาย วณฺณหรณายฯ

[172] จีวรลูขนฺติ จีวรสฺส ทุพฺพณฺณาทิภาเวน ลูขตํฯ ปตฺตลูขนฺติ ภาชนสฺส วณฺณสณฺฐานวตฺถูหิ ลูขตํฯ เสนาสนลูขนฺติ นาฏกาทิสมฺปตฺติวิรเหน เสนาสนสฺส ลูขตํฯ วิวิธนฺติ อเจลกาทิภาเวน อเนกปฺปการํฯ ทุกฺกรการิกนฺติ สรีรตาปนํฯ

อปโร นโย – อิเมสุ หิ จตูสุ ปุคฺคเลสุ รูเป ปมาณํ คเหตฺวา ปสนฺโน รูปปฺปมาโณ นามฯ รูปปฺปสนฺโนติ ตสฺเสว อตฺถวจนํฯ โฆเส ปมาณํ คเหตฺวา ปสนฺโน โฆสปฺปมาโณ นามฯ จีวรลูขปตฺตลูเขสุ ปมาณํ คเหตฺวา ปสนฺโน ลูขปฺปมาโณ นามฯ ธมฺเม ปมาณํ คเหตฺวา ปสนฺโน ธมฺมปฺปมาโณ นามฯ อิตรานิ เตสํเยว อตฺถวจนานิฯ สพฺพสตฺเต จ ตโย โกฏฺฐาเส กตฺวา ทฺเว โกฏฺฐาสา รูปปฺปมาณา, เอโก น รูปปฺปมาโณฯ ปญฺจ โกฏฺฐาเส กตฺวา จตฺตาโร โกฏฺฐาสา โฆสปฺปมาณา, เอโก น โฆสปฺปมาโณฯ ทส โกฏฺฐาเส กตฺวา นว โกฏฺฐาสา ลูขปฺปมาณา, เอโก น ลูขปฺปมาโณฯ สตสหสฺสํ โกฏฺฐาเส กตฺวา ปน เอโก โกฏฺฐาโสว ธมฺมปฺปมาโณ, เสสา น ธมฺมปฺปมาณาฯ เอวมยํ จตุปฺปมาโณ โลกสนฺนิวาโสฯ

เอตสฺมิํ จตุปฺปมาเณ โลกสนฺนิวาเส พุทฺเธสุ อปฺปสนฺนา มนฺทา, ปสนฺนาว พหุกาฯ รูปปฺปมาณสฺส หิ พุทฺธรูปโต อุตฺตริ ปสาทาวหํ รูปํ นาม นตฺถิฯ โฆสปฺปมาณสฺส พุทฺธานํ กิตฺติโฆสโต อุตฺตริ ปสาทาวโห โฆโส นาม นตฺถิฯ

ลูขปฺปมาณสฺส กาสิกานิ วตฺถานิ มหารหานิ กญฺจนภาชนานิ ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก สพฺพสมฺปตฺติยุตฺเต ปาสาทวเร ปหาย ปํสุกูลจีวรเสลมยปตฺตรุกฺขมูลาทิเสนาสนเสวิโน พุทฺธสฺส ภควโต ลูขโต อุตฺตริ ปสาทาวหํ อญฺญํ ลูขํ นาม นตฺถิฯ ธมฺมปฺปมาณสฺส สเทวเก โลเก อสาธารณสีลาทิคุณสฺส ตถาคตสฺส สีลาทิคุณโต อุตฺตริ ปสาทาวโห อญฺโญ สีลาทิคุโณ นาม นตฺถิฯ อิติ ภควา อิมํ จตุปฺปมาณิกํ โลกสนฺนิวาสํ มุฏฺฐินา คเหตฺวา วิย ฐิโตติฯ

[173] อตฺตหิตาย ปฏิปนฺนาทีสุ – สีลสมฺปนฺโนติ สีเลน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโตฯ สมาธิสมฺปนฺโนติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ สีลํ โลกิยโลกุตฺตรํ กถิตํฯ ตถา สมาธิปญฺญา จฯ วิมุตฺติ อรหตฺตผลวิมุตฺติเยวฯ ญาณทสฺสนํ เอกูนวีสติวิธํ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ โน ปรนฺติอาทีสุ – ปรปุคฺคลํ ‘‘ตยาปิ สีลสมฺปนฺเนน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ยถา สีลํ สมาทิยติ, เอวํ น สมาทเปติ, น คณฺหาเปติฯ เอเสว นโย สพฺพตฺถฯ เอเตสุ ปน จตูสุ ปฐโม วกฺกลิตฺเถรสทิโส โหติฯ ทุติโย อุปนนฺทสกฺยปุตฺตสทิโส ฯ ตติโย สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานตฺเถรสทิโสฯ จตุตฺโถ เทวทตฺตสทิโสติ เวทิตพฺโพฯ

[174] อตฺตนฺตปาทีสุ – อตฺตานํ ตปติ ทุกฺขาเปตีติ อตฺตนฺตโปฯ อตฺตโน ปริตาปนานุโยคํ อตฺตปริตาปนานุโยคํฯ อเจลโกติ นิจฺเจโล, นคฺโคฯ มุตฺตาจาโรติ วิสฏฺฐาจาโรฯ อุจฺจารกมฺมาทีสุ โลกิยกุลปุตฺตาจาเรน วิรหิโต ฐิตโกว อุจฺจารํ กโรติ, ปสฺสาวํ กโรติ, ขาทติ, ภุญฺชติ จฯ หตฺถาปเลขโนติ หตฺเถ ปิณฺฑมฺหิ นิฏฺฐิเต ชิวฺหาย หตฺถํ อปเลขติฯ อุจฺจารํ วา กตฺวา หตฺถสฺมิญฺเญว ทณฺฑกสญฺญี หุตฺวา หตฺเถน อปเลขตีติ ทสฺเสติฯ เต กิร ทณฺฑกํ สตฺโตติ ปญฺญเปนฺติฯ ตสฺมา เตสํ ปฏิปทํ ปูเรนฺโต เอวํ กโรติฯ ภิกฺขาคหณตฺถํ ‘เอหิ ภทฺทนฺเต’ติ วุตฺโต, น เอตีติ นเอหิภทฺทนฺติโกฯ เตน หิ ‘ติฏฺฐ ภทฺทนฺเต’ติ วุตฺโตปิ น ติฏฺฐตีติ นติฏฺฐภทฺทนฺติโกฯ ตทุภยมฺปิ เหตํ ติตฺถิยา ‘‘เอตสฺส วจนํ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ น กโรนฺติฯ อภิหฏนฺติ ปุเรตรํ คเหตฺวา อาหฏํ ภิกฺขํฯ อุทฺทิสฺสกตนฺติ ‘‘อิมํ ตุมฺเห อุทฺทิสฺส กต’’นฺติ เอวํ อาโรจิตภิกฺขํฯ น นิมนฺตนนฺติ ‘‘อสุกํ นาม กุลํ วา วีถิํ วา คามํ วา ปวิเสยฺยาถา’’ติ เอวํ นิมนฺติตภิกฺขมฺปิ น สาทิยติ, น คณฺหาติฯ

น กุมฺภิมุขาติ กุมฺภิโต อุทฺธริตฺวา ทิยฺยมานํ ภิกฺขํ น คณฺหาติฯ น กโฬปิมุขาติ กโฬปีติ อุกฺขลิ, ปจฺฉิ วาฯ ตโตปิ น คณฺหาติฯ กสฺมา? กุมฺภี กโฬปิโย กฏจฺฉุนา ปหารํ ลภนฺตีติฯ น เอฬกมนฺตรนฺติ อุมฺมารํ อนฺตรํ กตฺวา ทิยฺยมานํ น คณฺหาติฯ กสฺมา? อยํ มํ นิสฺสาย อนฺตรกรณํ ลภตีติฯ ทณฺฑมุสเลสุปิ เอเสว นโยฯ ทฺวินฺนนฺติ ทฺวีสุ ภุญฺชมาเนสุ เอกสฺมิํ อุฏฺฐาย เทนฺเต น คณฺหติฯ กสฺมา? กพฬนฺตราโย โหตีติฯ น คพฺภินิยาติอาทีสุ ปน คพฺภินิยา กุจฺฉิยํ ทารโก กิลมติฯ ปายนฺติยา ทารกสฺส ขีรนฺตราโย โหติฯ ปุริสนฺตรคตาย รติอนฺตราโย โหตีติ น คณฺหาติ น สงฺกิตฺตีสูติ สงฺกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสุฯ ทุพฺภิกฺขสมเย กิร อเจลกสาวกา อเจลกานํ อตฺถาย ตโต ตโต ตณฺฑุลาทีนิ สมาทเปตฺวา ภตฺตํ ปจนฺติ, อุกฺกฏฺฐาเจลโก ตโต น ปฏิคฺคณฺหาติฯ น ยตฺถ สาติ ยตฺถ สุนโข ‘ปิณฺฑํ ลภิสฺสามี’ติ อุปฏฺฐิโต โหติ, ตตฺถ ตสฺส อทตฺวา อาหฏํ น คณฺหาติฯ กสฺมา? เอตสฺส ปิณฺฑนฺตราโย โหตีติฯ

สณฺฑสณฺฑจารินีติ สมูหสมูหจารินีฯ สเจ หิ อเจลกํ ทิสฺวา ‘อิมสฺส ภิกฺขํ ทสฺสามา’ติ มานุสฺสกา ภตฺตเคหํ ปวิสนฺติ, เตสุ จ ปวิสนฺเตสุ กโฬปิมุขาทีสุ นิลีนา มกฺขิกา อุปฺปติตฺวา สณฺฑสณฺฑา จรนฺติ, ตโต อาหฏํ ภิกฺขํ น คณฺหาติฯ กสฺมา? มํ นิสฺสาย มกฺขิกานํ โคจรนฺตราโย ชาโตติฯ ถุโสทกนฺติ สพฺพสสฺสสมฺภาเรหิ กตํ โสวีรกํฯ เอตฺถ จ สุราปานเมว สาวชฺชํฯ อยํ ปน เอตสฺมิมฺปิ สาวชฺชสญฺญีฯ เอกาคาริโกติ โย เอกสฺมิํเยว เคเห ภิกฺขํ ลภิตฺวา นิวตฺตติฯ เอกาโลปิโกติ โย เอเกเนว อาโลเปน ยาเปติฯ ทฺวาคาริกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอกิสฺสาปิ ทตฺติยาติ เอกาย ทตฺติยาฯ ทตฺติ นาม เอกา ขุทฺทกปาติ โหติ, ยตฺถ อคฺคภิกฺขํ ปกฺขิปิตฺวา ฐเปนฺติฯ

เอกาหิกนฺติ เอกทิวสนฺตริกํฯ อฑฺฒมาสิกนฺติ อฑฺฒมาสนฺตริกํฯ ปริยายภตฺตโภชนนฺติ วารภตฺตโภชนํฯ เอกาหวาเรน ทฺวีหวาเรน สตฺตาหวาเรน อฑฺฒมาสวาเรนาติ – เอวํ ทิวสวาเรน อาภตภตฺตโภชนํฯ สากภกฺโขติ อลฺลสากภกฺโขฯ สามากภกฺโขติ สามากตณฺฑุลภกฺโขฯ นีวาราทีสุ – นีวารา นาม ตาว อรญฺเญ สยํ ชาตา วีหิชาติฯ ททฺทุลนฺติ จมฺมกาเรหิ จมฺมํ วิลิขิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํฯ

หฏํ วุจฺจติ สิเลโสปิ, เสวาโลปิ กณิการาทิรุกฺขนิยฺยาโสปิฯ กณนฺติ กุณฺฑกํฯ อาจาโมติ ภตฺตอุกฺขลิกาย ลคฺโค ฌาโมทโนฯ ตํ ฉฑฺฑิตฏฺฐาเน คเหตฺวา ขาทติฯ ‘‘โอทนกญฺชิย’’นฺติปิ วทนฺติฯ ปิญฺญากาทโย ปากฏา เอวฯ ปวตฺตผลโภชีติ ปติตผลโภชีฯ

สาณานีติ สาณวากเจลานิฯ มสาณานีติ มิสฺสกเจลานิฯ ฉวทุสฺสานีติ มตสรีรโต ฉฑฺฑิตวตฺถานิฯ เอรกติณาทีนิ วา คนฺเถตฺวา กตนิวาสนานิฯ ปํสุกูลานีติ ปถวิยํ ฉฑฺฑิตนนฺตกานิฯ ติรีฏานีติ รุกฺขตฺตจวตฺถานิฯ อชินนฺติ อชินมิคจมฺมํฯ อชินกฺขิปนฺติ ตเทว มชฺเฌ ผาลิตํฯ สขุรกนฺติปิ วทนฺติฯ กุสจีรนฺติ กุสติณานิ คนฺเถตฺวา กตจีรกํฯ วากจีรผลกจีเรสุปิ เอเสว นโยฯ เกสกมฺพลนฺติ มนุสฺสเกเสหิ กตกมฺพลํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ เกสกมฺพโล เตสํ ปติกุฏฺโฐ อกฺขายตี’’ติ (อ. นิ. 3.138)ฯ วาฬกมฺพลนฺติ อสฺสวาฬาทีหิ กตกมฺพลํฯ อุลูกปกฺขนฺติ อุลูกปตฺตานิ คนฺเถตฺวา กตนิวาสนํฯ อุพฺภฏฺฐโกติ อุทฺธํ ฐิตโกฯ

อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุตฺโตติ อุกฺกุฏิกวีริยํ อนุยุตฺโตฯ คจฺฉนฺโตปิ อุกฺกุฏิโกว หุตฺวา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา คจฺฉติฯ กณฺฏกาปสฺสยิโกติ อยกณฺฏเก วา ปกติกณฺฏเก วา ภูมิยํ โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ จมฺมํ อตฺถริตฺวา ฐานจงฺกมาทีนิ กโรติฯ เสยฺยนฺติ สยนฺโตปิ ตตฺเถว เสยฺยํ กปฺเปติฯ สายํ ตติยมสฺสาติ สายตติยกํฯ ‘‘ปาโต, มชฺฌนฺหิเก, สายนฺติ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ปาปํ ปวาเหสฺสามี’’ติ อุทโกโรหนานุโยคํ อนุยุตฺโต วิหรติฯ

[175] ปรํ ตปตีติ ปรนฺตโปฯ ปเรสํ ปริตาปนานุโยคํ ปรปริตาปนานุโยคํฯ โอรพฺภิกาทีสุ – อุรพฺภา วุจฺจนฺติ เอฬกาฯ อุรพฺเภ หนตีติ โอรพฺภิโกฯ สูกริกาทีสุปิ – เอเสว นโยฯ ลุทฺโทติ ทารุโณ กกฺขโฬฯ มจฺฉฆาตโกติ มจฺฉพนฺโธ เกวฏฺโฏฯ พนฺธนาคาริโกติ พนฺธนาคารโคปโกฯ กุรูรกมฺมนฺตาติ ทารุณกมฺมนฺตาฯ

[176] มุทฺธาวสิตฺโตติ ขตฺติยาภิเสเกน มุทฺธนิ อภิสิตฺโตฯ ปุรตฺถิเมน นครสฺสาติ นครโต ปุรตฺถิมทิสายฯ

สนฺธาคารนฺติ ยญฺญสาลํ ฯ ขราชินํ นิวาเสตฺวาติ สขุรํ อชินจมฺมํ นิวาเสตฺวาฯ สปฺปิเตเลนาติ สปฺปินา จ เตเลน จฯ ฐเปตฺวา หิ สปฺปิํ อวเสโส โย โกจิ สฺเนโห เตลนฺติ วุจฺจติฯ กณฺฑุวมาโนติ นขานํ ฉินฺนตฺตา กณฺฑุวิตพฺพกาเล เตน กณฺฑุวมาโนฯ อนนฺตรหิตายาติ อสนฺถตายฯ สรูปวจฺฉายาติ สทิสวจฺฉายฯ สเจ คาวี เสตา โหติ, วจฺโฉปิ เสตโกว สเจ กพรา วา, รตฺตา วา, วจฺโฉปิ ตาทิโสวาติ – เอวํ สรูปวจฺฉายฯ โส เอวมาหาติ โส ราชา เอวํ วเทติฯ วจฺฉตราติ ตรุณวจฺฉกภาวํ อติกฺกนฺตา พลววจฺฉาฯ วจฺฉตรีสุปิ เอเสว นโยฯ พริหิสตฺถายาติ ปริกฺเขปกรณตฺถาย เจว ยญฺญภูมิยํ อตฺถรณตฺถาย จฯ

[177] ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ นิจฺฉาโตติ ฉาตํ วุจฺจติ ตณฺหา, สา อสฺส นตฺถีติ นิจฺฉาโตฯ สพฺพกิเลสานํ นิพฺพุตตฺตา นิพฺพุโตฯ อนฺโต ตาปนกิเลสานํ อภาวา สีตโล ชาโตติ สีตีภูโตฯ ฌานมคฺคผลนิพฺพานสุขานิ ปฏิสํเวเทตีติ สุขปฺปฏิสํเวทีฯ พฺรหฺมภูเตน อตฺตนาติ เสฏฺฐภูเตน อตฺตนาฯ

อิมํ ปน ปุคฺคลํ พุทฺธุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ – อิธ ตถาคโตติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตถาคโตติ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต – ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถาวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตติฯ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาเนวฯ ตํ ธมฺมนฺติ ตํ วุตฺตปฺปการสมฺปทํ ธมฺมํฯ สุณาติ คหปติ วาติ กสฺมา ปฐมํ คหปติํ นิทฺทิสติ? นิหตมานตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา จฯ เยภุยฺเยน หิ ขตฺติยกุลโต ปพฺพชิตา ชาติํ นิสฺสาย มานํ กโรนฺติฯ พฺราหฺมณกุลา ปพฺพชิตา มนฺเต นิสฺสาย มานํ กโรนฺติฯ หีนชจฺจกุลา ปพฺพชิตา อตฺตโน วิชาติตาย ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกนฺติฯ คหปติทารกา ปน กจฺเฉหิ เสทํ มุญฺจนฺเตหิ ปิฏฺฐิยา โลณํ ปุปฺผมานาย ภูมิํ กสิตฺวา ตาทิสสฺส มานสฺส อภาวโต นิหตมานทปฺปา โหนฺติฯ

เต ปพฺพชิตฺวา มานํ วา ทปฺปํ วา อกตฺวา ยถาพลํ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตา สกฺโกนฺติ อรหตฺเต ปติฏฺฐาตุํฯ อิตเรหิ จ กุเลหิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตา นาม น พหุกา, คหปติกาว พหุกาฯ อิติ นิหตมานตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา จ ปฐมํ คหปติํ นิทฺทิสตีติฯ

อญฺญตรสฺมิํ วาติ อิตเรสํ วา กุลานํ อญฺญตรสฺมิํฯ ปจฺจาชาโตติ ปติชาโตฯ ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภตีติ ปริสุทฺธํ ธมฺมํ สุตฺวา ธมฺมสฺสามิมฺหิ ตถาคเต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา’’ติ สทฺธํ ปฏิลภติฯ อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ เอวํ ปจฺจเวกฺขติฯ สมฺพาโธ ฆราวาโสติ สเจปิ สฏฺฐิหตฺเถ ฆเร โยชนสตนฺตเรปิ วา ทฺเว ชายมฺปติกา วสนฺติ, ตถาปิ เนสํ สกิญฺจนสปลิโพธฏฺเฐน ฆราวาโส สมฺพาโธเยวฯ รโชปโถติ ราครชาทีนํ อุฏฺฐานฏฺฐานนฺติ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อาคมนปโถติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ อลคฺคนฏฺเฐน อพฺโภกาโส วิยาติ อพฺโภกาโสฯ ปพฺพชิโต หิ กูฏาคารรตนปาสาเท จ เทววิมานาทีสุ จ สุปิหิตทฺวารวาตปาเนสุ ปฏิจฺฉนฺเนสุ วสนฺโตปิ เนว ลคฺคติ, น สชฺชติ, น พชฺฌติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา’’ติฯ

อปิจ – สมฺพาโธ ฆราวาโส กุสลกิริยาย โอกาสาภาวโตฯ รโชปโถ อสํวุตสงฺการฏฺฐานํ วิย รชานํ กิเลสรชานํ สนฺนิปาตฏฺฐานโตฯ อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา กุสลกิริยาย ยถาสุขํ โอกาสสมฺภาวโตฯ นยิทํ สุกรํ…เป.… ปพฺพเชยฺยนฺติ เอตฺถ อยํ สงฺเขปกถา – ยเทตํ สิกฺขตฺตยพฺรหฺมจริยํ เอกมฺปิ ทิวสํ อขณฺฑํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริปุณฺณํฯ เอกทิวสมฺปิ จ กิเลสมเลน อมลินํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริสุทฺธํฯ สงฺขลิขิตํ ลิขิตสงฺขสทิสํ โธตสงฺขสปฺปฏิภาคํ จริตพฺพํฯ อิทํ น สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา อคารมชฺเฌ วสนฺเตน เอกนฺตปริปุณฺณํ…เป.… จริตุํ – ‘‘ยํนูนาหํ เกเส จ มสฺสุญฺจ โอหาเรตฺวา กสายรสปีตตาย กาสายานิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตานํ อนุจฺฉวิกานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา ปริทหิตฺวา อคารสฺมา นิกฺขมิตฺวา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย’’นฺติฯ เอตฺถ จ ยสฺมา อคารสฺส หิตํ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ ‘‘อคาริย’’นฺติ วุจฺจติ, ตญฺจ ปพฺพชฺชาย นตฺถิ, ตสฺมา ปพฺพชฺชา ‘‘อนคาริย’’นฺติ ญาตพฺพาฯ ตํ อนคาริยํฯ

ปพฺพเชยฺยนฺติ ปฏิปชฺเชยฺยํฯ อปฺปํ วาติ สหสฺสโต เหฏฺฐา โภคกฺขนฺโธ อปฺโป นาม โหติ, สหสฺสโต ปฏฺฐาย มหาฯ อพนฺธนฏฺเฐน ญาติเยว ญาติปริวฏฺโฏฯ โสปิ วีสติยา เหฏฺฐา อปฺโป โหติ, วีสติยา ปฏฺฐาย มหาฯ

[178] ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนติ ยา ภิกฺขูนํ อธิสีลสงฺขาตา สิกฺขา, ตญฺจฯ ยตฺถ เจเต สห ชีวนฺติ, เอกชีวิกา สภาควุตฺติโน โหนฺติ, ตํ ภควตา ปญฺญตฺตสิกฺขาปทสงฺขาตํ สาชีวญฺจฯ ตตฺถ สิกฺขนภาเวน สมาปนฺโนติ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนฯ สมาปนฺโนติ สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต สาชีวญฺจ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวา ตทุภยํ อุปคโตติ อตฺโถฯ ปาณาติปาตํ ปหายาติอาทีสุ ปาณาติปาตาทิกถา เหฏฺฐา วิตฺถาริตา เอวฯ ปหายาติ อิมํ ปาณาติปาตเจตนาสงฺขาตํ ทุสฺสีลฺยํ ปชหิตฺวาฯ ปฏิวิรโต โหตีติ ปหีนกาลโต ปฏฺฐาย ตโต ทุสฺสีลฺยโต โอรโต วิรโตว โหติฯ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถติ ปรูปฆาตตฺถาย ทณฺฑํ วา สตฺถํ วา อาทาย อวตฺตนโต นิกฺขิตฺตทณฺโฑ เจว นิกฺขิตฺตสตฺโถ จาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ฐเปตฺวา ทณฺฑํ, สพฺพมฺปิ อวเสสํ อุปกรณํ สตฺตานํ วินาสนภาวโต ‘สตฺถ’นฺติ เวทิตพฺพํฯ ยํ ปน ภิกฺขู กตฺตรทณฺฑํ วา ทนฺตกฏฺฐวาสิํ วา ปิปฺผลิกํ วา คเหตฺวา วิจรนฺติ, น ตํ ปรูปฆาตตฺถายฯ ตสฺมา นิหิตทณฺฑา นิหิตสตฺถาตฺเวว สงฺขํ คจฺฉนฺติฯ ลชฺชีติ ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณาย ลชฺชาย สมนฺนาคโตฯ ทยาปนฺโนติ ทยํ เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโนฯ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปีติ สพฺเพ ปาณภูเต หิเตน อนุกมฺปโกฯ ตาย ทยาปนฺนตาย สพฺเพสํ ปาณภูตานํ หิตจิตฺตโกติ อตฺโถฯ วิหรตีติ อิริยติ, ปาเลติฯ

ทินฺนเมว อาทิยตีติ ทินฺนาทายีฯ จิตฺเตนปิ ทินฺนเมว ปฏิกงฺขตีติ ทินฺนปาฏิกงฺขีฯ เถเนตีติ เถโนฯ น เถเนน อเถเนนฯ อเถนตฺตาเยว สุจิภูเตนฯ อตฺตนาติ อตฺตภาเวนฯ อเถนํ สุจิภูตํ อตฺตภาวํ กตฺวา วิหรตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อพฺรหฺมจริยนฺติ อเสฏฺฐจริยํฯ พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ อาจารํ จรตีติ พฺรหฺมจารีฯ อาราจารีติ อพฺรหฺมจริยโต ทูรจารีฯ เมถุนาติ ราคปริยุฏฺฐานวเสน สทิสตฺตา เมถุนกาติ ลทฺธโวหาเรหิ ปฏิเสวิตพฺพโต เมถุนาติ สงฺขํ คตา อสทฺธมฺมาฯ คามธมฺมาติ คามวาสีนํ ธมฺมาฯ

สจฺจํ วทตีติ สจฺจวาทีฯ สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติ ฆเฏตีติ สจฺจสนฺโธฯ น อนฺตรนฺตรา มุสา วทตีติ อตฺโถฯ โย หิ ปุริโส กทาจิ มุสา วทติ, กทาจิ สจฺจํ, ตสฺส มุสาวาเทน อนฺตริตตฺตา สจฺจํ สจฺเจน น ฆฏียติ, ตสฺมา น โส สจฺจสนฺโธฯ อยํ ปน น ตาทิโสฯ ชีวิตเหตุปิ มุสา อวตฺวา สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติเยวาติ สจฺจสนฺโธฯ เถโตติ ถิโร, ถิรกโถติ อตฺโถฯ เอโก หิ ปุคฺคโล หลิทฺทิราโค วิย, ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุโก วิย, อสฺสปิฏฺเฐ ฐปิตกุมฺภณฺฑมิว จ, น ถิรกโถ โหติฯ เอโก ปาสาณเลขา วิย, อินฺทขีโล วิย จ ถิรกโถ โหติฯ อสินา สีเส ฉินฺทนฺเตปิ ทฺเว กถา น กเถติฯ อยํ วุจฺจติ เถโตฯ ปจฺจยิโกติ ปตฺติยายิตพฺพโก, สทฺธายิโกติ อตฺโถฯ เอกจฺโจ หิ ปุคฺคโล น ปจฺจยิโก โหติฯ ‘อิทํ เกน วุตฺตํ? อสุเกนา’ติ วุตฺเต ‘มา ตสฺส วจนํ สทฺทหถา’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ เอโก ปจฺจยิโก โหติฯ ‘อิทํ เกน วุตฺตํ? อสุเกนา’ติ วุตฺเต ‘ยทิ เตน วุตฺตํ, อิทเมว ปมาณํ, อิทานิ อุปปริกฺขิตพฺพํ นตฺถิ, เอวเมว อิท’นฺติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ อยํ วุจฺจติ ปจฺจยิโกฯ อวิสํวาทโก โลกสฺสาติ ตาย สจฺจวาทิตาย โลกํ น วิสํวาเทตีติ อตฺโถฯ

อิเมสํ เภทายาติ เยสํ อิโต สุตฺวาติ วุตฺตานํ สนฺติเก สุตํ, เตสํ เภทายฯ ภินฺนานํ วา สนฺธาตาติ ทฺวินฺนํ มิตฺตานํ วา สมานุปชฺฌายกาทีนํ วา เกนจิเทว การเณน ภินฺนานํ เอกเมกํ อุปสงฺกมิตฺวา – ‘ตุมฺหากํ อีทิเส กุเล ชาตานํ, เอวํ พหุสฺสุตานํ อิทํ น ยุตฺต’นฺติอาทีนิ วตฺวา สนฺธานํ กตฺตาฯ อนุปฺปทาตาติ สนฺธานานุปฺปทาตาฯ

ทฺเว ชเน สมคฺเค ทิสฺวา – ‘ตุมฺหากํ เอวรูเป กุเล ชาตานํ, เอวรูเปหิ คุเณหิ สมนฺนาคตานํ อนุจฺฉวิกเมต’นฺติอาทีนิ วตฺวา ทฬฺหีกมฺมํ กตฺตาติ อตฺโถฯ สมคฺโค อาราโม อสฺสาติ สมคฺคาราโมฯ ยตฺถ สมคฺคา นตฺถิ, ตตฺถ วสิตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถฯ สมคฺคราโมติปิ ปาฬิฯ อยเมว อตฺโถฯ สมคฺครโตติ สมคฺเคสุ รโตฯ เต ปหาย อญฺญตฺร คนฺตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถฯ สมคฺเค ทิสฺวาปิ สุตฺวาปิ นนฺทตีติ สมคฺคนนฺทีฯ สมคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตาติ ยา วาจา สตฺเต สมคฺเคเยว กโรติ, ตํ สามคฺคีคุณปริทีปกเมว วาจํ ภาสติ, น อิตรนฺติฯ

กาเลน วทตีติ กาลวาทีฯ วตฺตพฺพยุตฺตกาลํ สลฺลกฺเขตฺวา วทตีติ อตฺโถฯ ภูตํ ตถํ ตจฺฉํ สภาวเมว วทตีติ ภูตวาทีฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺถสนฺนิสฺสิตเมว กตฺวา วทตีติ อตฺถวาทีฯ นวโลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ ธมฺมวาทีฯ สํวรวินยปหานวินยสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ วินยวาทีฯ นิธานํ วุจฺจติ ฐปโนกาโสฯ นิธานมสฺส อตฺถีติ นิธานวตีฯ หทเย นิธาตพฺพยุตฺตกํ วาจํ ภาสิตาติ อตฺโถฯ กาเลนาติ เอวรูปิํ ภาสมาโนปิ จ ‘‘อหํ นิธานวติํ วาจํ ภาสิสฺสามี’’ติ น อกาเลน ภาสติฯ ยุตฺตกาลํ ปน สลฺลกฺเขตฺวาว ภาสตีติ อตฺโถฯ สาปเทสนฺติ สอุปมํ, สการณนฺติ อตฺโถฯ ปริยนฺตวตินฺติ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวาฯ ยถาสฺสา ปริจฺเฉโท ปญฺญายติ, เอวํ ภาสตีติ อตฺโถฯ อตฺถสํหิตนฺติ อเนเกหิปิ นเยหิ วิภชนฺเตน ปริยาทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อตฺถสมฺปนฺนํ ภาสติฯ ยํ วา โส อตฺถวาที อตฺถํ วทติ, เตน อตฺเถน สํหิตตฺตา อตฺถสํหิตํ วาจํ ภาสติฯ น อญฺญํ นิกฺขิปิตฺวา อญฺญํ ภาสตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[179] พีชคามภูตคามสมารมฺภาติ มูลพีชํ, ขนฺธพีชํ, ผฬุพีชํ, อคฺคพีชํ พีชพีชนฺติ ปญฺจวิธสฺส พีชคามสฺส เจว ยสฺส กสฺสจิ นีลติณรุกฺขาทิกสฺส ภูตคามสฺส จ สมารมฺภาฯ เฉทนเภทนปจนาทิภาเวน วิโกปนา ปฏิวิรโตติ อตฺโถฯ เอกภตฺติโกติ ปาตราสภตฺตํ, สายมาสภตฺตนฺติ ทฺเว ภตฺตานิฯ เตสุ ปาตราสภตฺตํ อนฺโตมชฺฌนฺหิเกน ปริจฺฉินฺนํฯ อิตรํ มชฺฌนฺหิกโต อุทฺธํ อนฺโตอรุเณนฯ

ตสฺมา อนฺโตมชฺฌนฺหิเก ทสกฺขตฺตุํ ภุญฺชมาโนปิ เอกภตฺติโกว โหติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – เอกภตฺติโกติฯ รตฺติยา โภชนํ รตฺติ, ตโต อุปรโตติ รตฺตูปรโตฯ อติกฺกนฺเต มชฺฌนฺหิเก ยาว สูริยสตฺถงฺคมนา โภชนํ วิกาลโภชนํ นาม, ตโต วิรตตฺตา วิรโต วิกาลโภชนาฯ สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา วิสูกํ ปฏาณีภูตํ ทสฺสนนฺติ วิสูกทสฺสนํฯ อตฺตนา นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสน นจฺจา จ คีตา จ วาทิตา จ อนฺตมโส มยูรนจฺจนาปนาทิวเสนปิ ปวตฺตานํ นจฺจาทีนํ วิสูกภูตา ทสฺสนา จาติ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนาฯ นจฺจาทีนิ หิ อตฺตนา ปโยเชตุํ วา ปเรหิ ปโยชาเปตุํ วา ยุตฺตานิ ปสฺสิตุํ วา เนว ภิกฺขูนํ น ภิกฺขุนีนํ วฏฺฏนฺติฯ มาลาทีสุ – มาลาติ ยํกิญฺจิ ปุปฺผํฯ คนฺธนฺติ ยํกิญฺจิ คนฺธชาตํฯ วิเลปนนฺติ ฉวิราคกรณํฯ ตตฺถ ปิฬนฺธนฺโต ธาเรติ นามฯ อูนฏฺฐานํ ปูเรนฺโต มณฺเฑติ นามฯ คนฺธวเสน ฉวิราควเสน จ สาทิยนฺโต วิภูเสติ นามฯ ฐานํ วุจฺจติ การณํฯ ตสฺมา ยาย ทุสฺสีลฺยเจตนาย ตานิ มาลาธารณาทีนิ มหาชโน กโรติ, ตโต ปฏิวิรโตติ อตฺโถฯ อุจฺจาสยนํ วุจฺจติ ปมาณาติกฺกนฺตํฯ มหาสยนํ อกปฺปิยสนฺถตํ, ตโต ปฏิวิรโตติ อตฺโถฯ ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํฯ รชตนฺติ กหาปโณ, โลหมาสโก, ชตุมาสโก, ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺติฯ ตสฺส อุภยสฺสาปิ ปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต, เนว นํ อุคฺคณฺหาติ, น อุคฺคณฺหาเปติ, น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยตีติ อตฺโถฯ

อามกธญฺญปฏิคฺคหณาติ สาลิวีหิยวโคธุมกงฺคุวรกกุทฺรูสกสงฺขาตสฺส สตฺตวิธสฺสาปิ อามกธญฺญสฺส ปฏิคฺคหณาฯ น เกวลญฺจ เอเตสํ ปฏิคฺคหณเมว, อามสนมฺปิ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติเยวฯ อามกมํสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อญฺญตฺร โอทิสฺส อนุญฺญาตา อามกมจฺฉมํสานํ ปฏิคฺคหณเมว ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ, โน อามสนํฯ อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อิตฺถีติ ปุริสนฺตรคตาฯ อิตรา กุมาริกา นามฯ ตาสํ ปฏิคฺคหณมฺปิ อามสนมฺปิ อกปฺปิยเมวฯ ทาสิทาสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ ทาสิทาสวเสเนว เตสํ ปฏิคฺคหณํ น วฏฺฏติฯ ‘กปฺปิยการกํ ทมฺมิ’, ‘อารามิกํ ทมฺมี’ติ เอวํ วุตฺเต ปน วฏฺฏติฯ อเชฬกาทีสุปิ เขตฺตวตฺถุปริโยสาเนสุ กปฺปิยากปฺปิยนโย วินยวเสน อุปปริกฺขิตพฺโพฯ ตตฺถ เขตฺตํ นาม ยสฺมิํ ปุพฺพณฺณํ รุหติฯ วตฺถุ นาม ยสฺมิํ อปรณฺณํ รุหติฯ

ยตฺถ วา อุภยมฺปิ รุหติ ตํ เขตฺตํฯ ตทตฺถาย อกตภูมิภาโค วตฺถุฯ เขตฺตวตฺถุสีเสน เจตฺถ วาปิตฬากาทีนิปิ สงฺคหิตาเนวฯ

ทูเตยฺยํ วุจฺจติ ทูตกมฺมํฯ คิหีนํ ปหิตํ ปณฺณํ วา สาสนํ วา คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คมนํ ฯ ปหีณคมนํ วุจฺจติ ปรฆรํ เปสิตสฺส ขุทฺทกคมนํฯ อนุโยโค นาม ตทุภยกรณํฯ ตสฺมา ทูเตยฺยปหีณคมนานํ อนุโคติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ กยวิกฺกยาติ กยา จ วิกฺกยา จฯ ตุลากูฏาทีสุ – กูฏนฺติ วญฺจนํฯ ตตฺถ ตุลากูฏํ นาม รูปกูฏํ, องฺคกูฏํ คหณกูฏํ, ปฏิจฺฉนฺนกูฏนฺติ จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ รูปกูฏํ นาม ทฺเว ตุลา สมรูปา กตฺวา คณฺหนฺโต มหติยา คณฺหาติ, ททนฺโต ขุทฺทิกาย เทติฯ องฺคกูฏํ นาม คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค หตฺเถน ตุลํ อกฺกมติ, ททนฺโต ปุพฺพภาเคฯ คหณกูฏํ นาม คณฺหนฺโต มูเล รชฺชุํ คณฺหาติ, ททนฺโต อคฺเคฯ ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ นาม ตุลํ สุสิรํ กตฺวา อนฺโต อยจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา คณฺหนฺโต ตํ ปจฺฉาภาเค กโรติ, ททนฺโต อคฺคภาเคฯ

กํโส วุจฺจติ สุวณฺณปาติฯ ตาย วญฺจนํ กํสกูฏํฯ กถํ? เอกํ สุวณฺณปาติํ กตฺวา อญฺญา ทฺเว ติสฺโส โลหปาติโย สุวณฺณวณฺณา กโรนฺติ, ตโต ชนปทํ คนฺตฺวา กิญฺจิเทว อฑฺฒกุลํ ปวิสิตฺวา สุวณฺณภาชนานิ กิณถา’ติ วตฺวา อคฺเฆ ปุจฺฉิเต สมคฺฆตรํ ทาตุกามา โหนฺติฯ ตโต เตหิ ‘กถํ อิเมสํ สุวณฺณภาโว ชานิตพฺโพ’ติ วุตฺเต ‘วีมํสิตฺวา คณฺหถา’ติ สุวณฺณปาติํ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา สพฺพปาติโย ทตฺวา คจฺฉนฺติฯ

มานกูฏํ นาม หทยเภทสิขาเภทรชฺชุเภทวเสน ติวิธํ โหติฯ ตตฺถ หทยเภโท สปฺปิเตลาทิมินนกาเล ลพฺภติฯ ตานิ หิ คณฺหนฺโต เหฏฺฐา ฉิทฺเทน มาเนน ‘สณิกํ อาสิญฺจา’ติ วตฺวา อนฺโตภาชเน พหุํ ปคฺฆราเปตฺวา คณฺหาติฯ ททนฺโต ฉิทฺทํ ปิธาย สีฆํ ปูเรตฺวา เทติฯ สิขาเภโท ติลตณฺฑุลาทิมินนกาเล ลพฺภติฯ ตานิ หิ คณฺหนฺโต สณิกํ สิขํ อุสฺสาเปตฺวา คณฺหาติฯ ททนฺโต เวเคน ปูเรตฺวา สิขํ ฉินฺทนฺโต เทติฯ รชฺชุเภโท เขตฺตวตฺถุมินนกาเล ลพฺภติฯ ลญฺชํ อลภนฺตา หิ เขตฺตํ อมหนฺตมฺปิ มหนฺตํ กตฺวา มินนฺติฯ

อุกฺโกฏนาทีสุ – อุกฺโกฏนนฺติ อสฺสามิเก สามิเก กาตุํ ลญฺชคฺคหณํฯ วญฺจนนฺติ เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปเรสํ วญฺจนํฯ ตตฺริทเมกํ วตฺถุ – เอโก กิร ลุทฺทโก มิคญฺจ มิคโปตกญฺจ คเหตฺวา อาคจฺฉติฯ ตเมโก ธุตฺโต – ‘‘กิํ โภ มิโค อคฺฆติ, กิํ มิคโปตโก’’ติ อาหฯ ‘‘มิโค ทฺเว กหาปเณ, มิคโปตโก เอก’’นฺติ จ วุตฺเต กหาปณํ ทตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา นิวตฺโต , ‘‘น เม โภ มิคโปตเกน อตฺโถ, มิคํ เม เทหี’’ติ อาหฯ เตน หิ ‘‘ทฺเว กหาปเณ เทหี’’ติฯ โส อาห – ‘‘นนุ เต, โภ, มยา ปฐมํ เอโก กหาปโณ ทินฺโน’’ติ? ‘‘อาม ทินฺโน’’ติฯ อิทมฺปิ มิคโปตกํ คณฺห, เอวํ โส จ กหาปโณ อยญฺจ กหาปณคฺฆณโก มิคโปตโกติ ทฺเว กหาปณา ภวิสฺสนฺตีติฯ โส ‘‘การณํ วทตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา มิคํ อทาสีติฯ

นิกตีติ โยควเสน วา มายาวเสน วา อปามงฺคํ ปามงฺคนฺติ, อมณิํ มณีติ, อสุวณฺณํ สุวณฺณนฺติ กตฺวา ปติรูปเกน วญฺจนํฯ สาจิโยโคติ กุฏิลโยโคฯ เอเตสํเยว อุกฺโกฏนาทีนเมตํ นามํฯ ตสฺมา อุกฺโกฏนสาจิโยโค วญฺจนสาจิโยโค นิกติสาจิโยโคติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เกจิ อญฺญํ ทสฺเสตฺวา อญฺญสฺส ปริวตฺตนํ ‘สาจิโยโค’ติ วทนฺติฯ ตํ ปน วญฺจเนเนว สงฺคหิตํฯ

เฉทนาทีสุ – เฉทนนฺติ หตฺถจฺเฉทนาทิฯ วโธติ มารณํฯ พนฺโธติ รชฺชุพนฺธนาทีหิ พนฺธนํฯ วิปราโมโสติ หิมวิปราโมโส, คุมฺพวิปราโมโสติ ทุวิโธฯ ยญฺหิ หิมปาตสมเย หิเมน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา มคฺคปฺปฏิปนฺนํ ชนํ มุสนฺติ, อยํ หิมวิปราโมโสฯ ยํ คุมฺพาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนา มุสนฺติ, อยํ คุมฺพวิปราโมโสฯ อาโลโป วุจฺจติ คามนิคมาทีนํ วิโลปกรณํฯ สหสากาโรติ สาหสิกกิริยาฯ เคหํ ปวิสิตฺวา มนุสฺสานํ อุเร สตฺถํ ฐเปตฺวา อิจฺฉิตภณฺฑคฺคหณํฯ เอวเมตสฺมา เฉทน…เป.… สหสาการา ปฏิวิรโต โหติฯ

[180] โส สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ โส จตูสุ ปจฺจเยสุ ทฺวาทสวิเธน อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต โหติฯ กายปริหาริเกนาติ กายํ ปริหรณมตฺตเกนฯ กุจฺฉิปริหาริเกนาติ กุจฺฉิปริหรณมตฺตเกนฯ สมาทาเยว ปกฺกมตีติ อฏฺฐวิธํ ภิกฺขุ ปริกฺขารมตฺตกํ สพฺพํ คเหตฺวาว กายปฏิพทฺธํ กตฺวาว คจฺฉติฯ

‘‘มม วิหาโร ปริเวณํ อุปฏฺฐาโก’’ติ สงฺโค วา พทฺโธ วา น โหติฯ โส ชิยา มุตฺตสโร วิย ยูถา ปกฺกนฺโต, มตฺตหตฺถี วิย อิจฺฉิติจฺฉิตํ เสนาสนํ วนสณฺฑํ รุกฺขมูลํ วนปตฺถํ ปพฺภารํ ปริภุญฺชนฺโต เอโกว ติฏฺฐติ, เอโกว นิสีทติฯ สพฺพิริยาปเถสุ เอโกว อทุติโยฯ

‘‘จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ,

สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;

ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี,

เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ (สุ. นิ. 42);

เอวํ วณฺณิตํ ขคฺควิสาณกปฺปตํ อาปชฺชติฯ

อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต, ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปกฺขี สกุโณติ ปกฺขยุตฺโต สกุโณฯ เฑตีติ อุปฺปตติฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – สกุโณ นาม ‘‘อสุกสฺมิํ ปเทเส รุกฺโข ปริปกฺกผโล’’ติ ญตฺวา นานาทิสาหิ อาคนฺตฺวา นขปกฺขตุณฺฑาทีหิ ตสฺส ผลานิ วิชฺฌนฺตา วิธุนนฺตา ขาทนฺติฯ ‘‘อิทํ อชฺชตนาย, อิทํ สฺวาตนาย ภวิสฺสตี’’ติ เตสํ น โหติฯ ผเล ปน ขีเณ เนว รุกฺขสฺส อารกฺขํ ฐเปนฺติ, น ตตฺถ ปตฺตํ วา นขํ วา ตุณฺฑํ วา ฐเปนฺติฯ อถ โข ตสฺมิํ รุกฺเข อนเปกฺโข หุตฺวา โย ยํ ทิสาภาคํ อิจฺฉติ, โส เตน สปตฺตภาโรว อุปฺปติตฺวา คจฺฉติฯ เอวเมว อยํ ภิกฺขุ นิสฺสงฺโค นิรเปกฺโขเยว ปกฺกมติ, เตน วุตฺตํ สมาทาเยว ปกฺกมตีติฯ อริเยนาติ นิทฺโทเสนฯ อชฺฌตฺตนฺติ สเก อตฺตภาเวฯ อนวชฺชสุขนฺติ นิทฺโทสสุขํฯ

[181] โส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ปสฺสิตฺวาติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อพฺยาเสกสุขนฺติ กิเลเสหิ อนวสิตฺตสุขํฯ อวิกิณฺณสุขนฺติปิ วุตฺตํฯ อินฺทฺริยสํวรสุขญฺหิ ทิฏฺฐาทีสุ ทิฏฺฐมตฺตาทิวเสน ปวตฺตตาย อวิกิณฺณํ โหติฯ

[182] โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ โส มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ สํวเรน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อิเมสุ อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตาทีสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ สติสมฺปชญฺญวเสน สมฺปชานการี โหติฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ ฌานวิภงฺเค วุตฺตเมวฯ

โส อิมินา จาติอาทินา กิํ ทสฺเสติ? อรญฺญวาสสฺส ปจฺจยสมฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ ยสฺส หิ อิเม จตฺตาโร ปจฺจยา นตฺถิ , ตสฺส อรญฺญวาโส น อิชฺฌติ, ติรจฺฉานคเตหิ วา วนจรเกหิ วา สทฺธิํ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ อรญฺเญ อธิวตฺถา เทวตา ‘‘กิํ เอวรูปสฺส ปาปภิกฺขุโน อรญฺญวาเสนา’’ติ เภรวํ สทฺทํ สาเวนฺติฯ หตฺเถหิ สีสํ ปหริตฺวา ปลายนาการํ กโรนฺติ ฯ ‘‘อสุโก ภิกฺขุ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อิทญฺจิทญฺจ ปาปกมฺมํ อกาสี’’ติ อยโส ปตฺถรติฯ ยสฺส ปเนเต จตฺตาโร ปจฺจยา อตฺถิ, ตสฺส อรญฺญวาโส อิชฺฌติฯ โส หิ อตฺตโน สีลํ ปจฺจเวกฺขนฺโต กิญฺจิ กาฬกํ วา ติลกํ วา อปสฺสนฺโต ปีติํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ขยโต วยโต สมฺมสนฺโต อริยภูมิํ โอกฺกมติฯ อรญฺเญ อธิวตฺถา เทวตา อตฺตมนา วณฺณํ ภาสนฺติฯ อิติสฺส อุทเก ปกฺขิตฺตเตลพินฺทุ วิย ยโส วิตฺถาริโก โหติฯ วิวิตฺตนฺติอาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวฯ โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป.… ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาตีติ เอตฺตเก ฐาเน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมวฯ

[185] ตติยวิชฺชาย โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพํฯ อาสวานํ ขยญาณายาติ อรหตฺตมคฺคญาณตฺถายฯ อรหตฺตมคฺโค หิ อาสวานํ วินาสนโต อาสวานํ ขโยติ วุจฺจติฯ ตตฺร เจตํ ญาณํ ตปฺปริยาปนฺนตฺตาติฯ จิตฺตํ อภินินฺนาเมตีติ วิปสฺสนาจิตฺตํ อภินีหรติฯ โส อิทํ ทุกฺขนฺติ เอวมาทีสุ – ‘‘เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจํ สรสลกฺขณปฺปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ, ปฏิวิชฺฌติฯ ตสฺส จ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติกํ ตณฺหํ – อยํ ทุกฺขสมุทโยติ; ตทุภยมฺปิ ยํ ฐานํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ, ตํ เตสํ อปฺปวตฺติํ นิพฺพานํ – อยํ ทุกฺขนิโรโธติ; ตสฺส จ สมฺปาปกํ อริยมคฺคํ – อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ, ปฏิวิชฺฌตีติ – เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอวํ สรูปโต สจฺจานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิเลสวเสน ปริยายโต ทสฺเสนฺโต อิเม อาสวาติอาทิมาหฯ ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโตติ ตสฺส เอวํ ชานนฺตสฺส เอวํ ปสฺสนฺตสฺส สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถติฯ กามาสวาติ กามาสวโตฯ วิมุจฺจตีติ อิมินา มคฺคกฺขณํ ทสฺเสติฯ วิมุตฺตสฺมินฺติ อิมินา ผลกฺขณํ ทสฺเสติฯ มคฺคกฺขเณ หิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผลกฺขเณ วิมุตฺตํ โหติฯ วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณนฺติ อิมินา ปจฺจเวกฺขณญาณํ ทสฺเสติฯ ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตสฺส ภูมิํฯ เตน หิ ญาเณน โส ปจฺจเวกฺขนฺโต ‘ขีณา ชาตี’ติอาทีนิ ปชานาติฯ วุสิตนฺติ วุฏฺฐํ ปริวุฏฺฐํ กตํ จริตํ นิฏฺฐิตนฺติ อตฺโถฯ พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิ สทฺธิํ สตฺต เสกฺขา พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นามฯ ขีณาสโว วุฏฺฐวาโสฯ ตสฺมา โส อตฺตโน พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺติ ปชานาติฯ กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธมฺปิ กิจฺจํ นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย หิ ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ; ขีณาสโว กตกรณีโยฯ ตสฺมา โส อตฺตโน กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโตฯ ‘‘กตํ กรณีย’’นฺติ ปชานาติฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ‘‘อิทานิ ปุน เอตฺถภาวาย เอวํ โสฬสกิจฺจภาวาย กิเลสกฺขยาย วา มคฺคภาวนากิจฺจํ นตฺถี’’ติ ปชานาติฯ

[186] สราคาทีสุ – อปฺปหีโนติ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน วา ตทงฺคปฺปหาเนน วา สมุจฺเฉทปฺปหาเนน วา อปฺปหีโนฯ

[187] ลาภี โหตีติอาทีสุ – ลาภีติ ลาภวา ปฏิลภิตฺวา ฐิโตฯ อชฺฌตฺตํ เจโตสมถสฺสาติ นิยกชฺฌตฺตสงฺขาเต อตฺตโน จิตฺเต อุปฺปนฺนสฺส เจโตสมถสฺสฯ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนายาติ อธิปญฺญาสงฺขาตาย ขนฺธธมฺเมสุ อนิจฺจาทิวเสน ปวตฺตาย วิปสฺสนายฯ รูปสหคตานนฺติ รูปนิมิตฺตารมฺมณานํ รูปาวจรสมาปตฺตีนํฯ อรูปสหคตานนฺติ น รูปนิมิตฺตารมฺมณานํ อรูปสมาปตฺตีนํฯ เอตฺถ จ ปฐโม อฏฺฐสมาปตฺติลาภี ปุถุชฺชโนฯ ทุติโย สุกฺขวิปสฺสกอริยสาวโกฯ ตติโย อฏฺฐสมาปตฺติลาภี อริยสาวโกฯ จตุตฺโถ โลกิยมหาชโน เวทิตพฺโพฯ

[188] อนุโสตคามีอาทีสุ – อนุโสตคามีติ วฏฺฏโสตํ อนุคโต, วฏฺฏโสเต นิมุคฺโค ปุถุชฺชโน เวทิตพฺโพฯ

ปฏิโสตคามีติ ปฏิโสตคมโน ฯ อนุโสตํ อคนฺตฺวา ปฏิโสตํ คจฺฉนฺตสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปาปญฺจ กมฺมํ น กโรตีติ ปญฺญตฺตํ วีติกฺกมนฺโต น กโรติฯ สหาปิ ทุกฺเขน สหาปิ โทมนสฺเสนาติ กิเลสปริยุฏฺฐาเน สติ อุปฺปนฺเนน ทุกฺขโทมนสฺเสน สทฺธิมฺปิฯ ปริปุณฺณนฺติ ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ เอกายปิ อนูนํฯ ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํฯ พฺรหฺมจริยนฺติ เสฏฺฐจริยํฯ อิมินา วาเรน โสตาปนฺนสกทาคามิโน กถิตาฯ กิํ ปน เต รุทนฺตา พฺรหฺมจริยํ จรนฺตีติ? อามฯ กิเลสโรทเนน รุทนฺตา จรนฺติ นามฯ สีลสมฺปนฺโน ปุถุชฺชนภิกฺขุปิ เอตฺเถว สงฺคหิโตฯ

ฐิตตฺโตติ ฐิตสภาโวฯ อนาคามีติ กามราคพฺยาปาเทหิ อกมฺปนียจิตฺตตาย จ ตมฺหา โลกา อนาวตฺติธมฺมตาย จ ฐิตสภาโว นามฯ ติณฺโณติ ตณฺหาโสตํ อุตฺติณฺโณฯ ปารงฺคโตติ นิพฺพานปารํ คโตฯ ถเล ติฏฺฐตีติ อรหตฺตผลสมาปตฺติถเล ติฏฺฐติฯ เจโตวิมุตฺตินฺติ ผลสมาธิํฯ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ ผลญาณํฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ ขีณาสโว ‘‘ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ’’ติ วุจฺจติฯ พาหิตปาปตาย หิ เอส พฺราหฺมโณ นามฯ

[189] อปฺปสฺสุตาทีสุ – อปฺปกํ สุตํ โหตีติ นวงฺเค สตฺถุสาสเน กิญฺจิเทว โถกํ สุตํ โหติฯ น อตฺถมญฺญาย, น ธมฺมมญฺญาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน โหตีติ อฏฺฐกถญฺจ ปาฬิญฺจ ชานิตฺวา โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุรูปธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปนฺโน น โหติฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[190] สมณมจลาทีสุ – สมณมจโลติ สมณอจโล, มกาโร ปทสนฺธิกโรฯ นิจฺจลสมโณ, ถิรสมโณติ อตฺโถ ฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ โสตาปนฺโน สาสเน มูลชาตาย สทฺธาย ปติฏฺฐิตตฺตา ‘สมณมจโล’ติ วุจฺจติฯ สกทาคามี ปน รชฺชนกิเลสสฺส อตฺถิตาย สมณปทุโมติ วุตฺโตฯ รตฺตฏฺโฐ หิ อิธ ปทุมฏฺโฐ นามาติ วุตฺตํฯ อนาคามี กามราคสงฺขาตสฺส รชฺชนกิเลสสฺส นตฺถิตาย สมณปุณฺฑรีโกติ วุตฺโตฯ

ปณฺฑรฏฺโฐ หิ อิธ ปุณฺฑรีกฏฺโฐ นามาติ วุตฺตํ ฯ ขีณาสโว จ ถทฺธภาวกรานํ กิเลสานํ อภาเวน สมเณสุ สมณสุขุมาโล นามาติ วุตฺโตฯ อปฺปทุกฺขฏฺเฐนปิ เจส สมณสุขุมาโลเยวาติฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

5. ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[191] ปญฺจเก – ตตฺราติ เตสุ ‘‘อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี’’ติอาทินา นเยน เหฏฺฐา อุทฺทิฏฺฐปุคฺคเลสุฯ ยฺวายนฺติ โย อยํฯ อารภตีติ เอตฺถ อารมฺภสทฺโท กมฺมกิริยาหิํสนวีริยวิโกปนาปตฺติวีติกฺกเมสุ วตฺตติฯ ตถา เหส ‘‘ยํกิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา’’ติ (สุ. นิ. 748) กมฺเม อาคโตฯ ‘‘มหายญฺญา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลา’’ติ (อ. นิ. 4.39) กิริยายํฯ ‘‘สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารภนฺตี’’ติ (ม. นิ. 2.51-52) หิํสเนฯ ‘‘อารภถ, นิกฺขมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน’’ติ (สํ. นิ. 1.185) วีริเยฯ ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.10, 194; ม. นิ. 1.293) วิโกปเนฯ ‘‘อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี’’ติ (อ. นิ. 5.142) อยํ ปน อาปตฺติวีติกฺกเม อาคโตฯ ตสฺมา อาปตฺติวีติกฺกมวเสน อารภติ เจว ตปฺปจฺจยา วิปฺปฏิสารี จ โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

ยถาภูตํ นปฺปชานาตีติ อนธิคตตฺตา ยถาสภาวโต น ชานาติฯ ยตฺถสฺสาติ ยสฺมิํ อสฺส, ยํ ฐานํ ปตฺวา เอตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตีติ อตฺโถฯ กิํ ปน ปตฺวา เต นิรุชฺฌนฺตีติ? อรหตฺตมคฺคํฯ ผลปฺปตฺตสฺส ปน นิรุทฺธา นาม โหนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ อิธ มคฺคกิจฺจวเสน ผลเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อารมฺภชาติ อาปตฺติวีติกฺกมสมฺภวาฯ วิปฺปฏิสารชาติ วิปฺปฏิสารโต ชาตาฯ ปวฑฺฒนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชเนน วฑฺฒนฺติฯ สาธูติ อายาจนสาธุฯ