อจฺฉมํสํ ลภิตฺวา สูกรมํสนฺติ น กุกฺกุจฺจายติ…เป.… อตฺตานํ อุทฺทิสฺส มจฺฉมํเส กเต ‘มํ อุทฺทิสฺส กต’นฺติ น กุกฺกุจฺจายติ ฯ องฺคุตฺตรฏฺฐกถายํ ปน – ‘‘‘น กุกฺกุจฺจายิตพฺพ’นฺติ สงฺฆโภคสฺส อปฏฺฐปนํ อวิจารณํ น กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ นาม, ตํ กุกฺกุจฺจายติฯ ‘กุกฺกุจฺจายิตพฺพ’นฺติ ตสฺเสว ปฏฺฐปนํ วิจารณํ, ตํ น กุกฺกุจฺจายตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ อิเมสนฺติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ สุภูมิยํ ติณลตาทีนิ วิย รตฺติมฺปิ ทิวาปิ อาสวา วฑฺฒนฺติเยวฯ สุกฺกปกฺเข กปฺปิยมํสํ ลภิตฺวา กปฺปิยมํสนฺเตฺวว คณฺหนฺโต น กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ น กุกฺกุจฺจายติ นามาติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[88] หีนาธิมุตฺโตติ หีนชฺฌาสโยฯ ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโลฯ ปาปธมฺโมติ ลามกธมฺโมฯ

[89] ปณีตาธิมุตฺโตติ ปณีตชฺฌาสโยฯ กลฺยาณธมฺโมติ ภทฺทกธมฺโม, สุจิธมฺโม, สุนฺทรธมฺโมฯ

[90] ติตฺโตติ สุหิโต ปริโยสิโตฯ ตปฺเปตาติ อญฺเญสมฺปิ ติตฺติกโรฯ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา เย จ ตถาคตสาวกาติ เอตฺถ ปจฺเจกพุทฺธา นวหิ โลกุตฺตรธมฺเมหิ สยํ ติตฺตา ปริปุณฺณาฯ อญฺเญ ปน ตปฺเปตุํ น สกฺโกนฺติฯ เตสญฺหิ ธมฺมกถาย อภิสมโย น โหติฯ สาวกานํ ปน ธมฺมกถาย อปริมาณานมฺปิ เทวมนุสฺสานํ อภิสมโย โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ปน เต ธมฺมํ เทเสนฺตา น อตฺตโน วจนํ กตฺวา กเถนฺติ, พุทฺธานํ วจนํ กตฺวา กเถนฺติฯ โสตุํ นิสินฺนปริสาปิ ‘อยํ ภิกฺขุ น อตฺตนา ปฏิวิทฺธธมฺมํ กเถติ, พุทฺเธหิ ปฏิวิทฺธธมฺมํ กเถตี’ติ จิตฺตีการํ กโรติฯ อิติ โส จิตฺตีกาโร พุทฺธานํเยว โหติฯ เอวํ ตตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺโธว ตปฺเปตา นามฯ ยถา หิ ‘อสุกสฺส นาม อิทญฺจิทญฺจ เทถา’ติ รญฺญา อาณตฺตา กิญฺจาปิ อาเนตฺวา เทนฺติ, อถ โข ราชาว ตตฺถ ทายโกฯ เยหิปิ ลทฺธํ โหติ, เต ‘รญฺญา อมฺหากํ ฐานนฺตรํ ทินฺนํ, อิสฺสริยวิภโว ทินฺโน’ตฺเวว คณฺหนฺติ, น ราชปุริเสหีติฯ เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ทุกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

3. ติกนิทฺเทสวณฺณนา

[91] ติกนิทฺเทเส – ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโลฯ ปาปธมฺโมติ ลามกธมฺโมฯ สีลวิปตฺติยา วา ทุสฺสีโล, ทิฏฺฐิวิปตฺติยา ปาปธมฺโม ฯ กายวจีสํวรเภเทน ทุสฺสีโล, เสสสํวรเภเทน ปาปธมฺโมฯ อสุทฺธปโยคตาย ทุสฺสีโล, อสุทฺธาสยตาย ปาปธมฺโมฯ กุสลสีลวิรเหน ทุสฺสีโล; อกุสลสีลสมนฺนาคเมน ปาปธมฺโมฯ อสุจีติ อสุจีหิ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคโตฯ สงฺกสฺสรสมาจาโรติ สงฺกาย ปเรหิ สริตพฺพสมาจาโรฯ กิญฺจิเทว อสารุปฺปํ ทิสฺวา ‘อิทํ อิมินา กตํ ภวิสฺสตี’ติ เอวํ ปเรหิ อาสงฺกนียสมาจาโร, อตฺตโนเยว วา สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโร – สาสงฺกสมาจาโรติ อตฺโถฯ ตสฺส หิ ทิวาฏฺฐานาทีสุ สนฺนิปติตฺวา กิญฺจิเทว มนฺตยนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘อิเม เอกโต หุตฺวา มนฺเตนฺติ, กจฺจิ นุ โข มยา กตกมฺมํ ชานิตฺวา มนฺเตนฺตี’ติ เอวํ สาสงฺกสมาจาโร โหติฯ

ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโตติ ปฏิจฺฉาเทตพฺพยุตฺตเกน ปาปกมฺเมน สมนฺนาคโตฯ อสฺสมโณ สมณปฏิญฺโญติ อสฺสมโณ หุตฺวาว สมณปติรูปกตาย ‘สมโณ อห’นฺติ เอวํ ปฏิญฺโญฯ อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญติ อญฺเญ พฺรหฺมจาริโน สุนิวตฺเถ สุปารุเต สุมฺภกปตฺตธเร คามนิคมชนปทราชธานีสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺเต ทิสฺวา สยมฺปิ ตาทิเสน อากาเรน ตถา ปฏิปชฺชนโต ‘อหํ พฺรหฺมจารี’ติ ปฏิญฺญํ เทนฺโต วิย โหติฯ ‘อหํ ภิกฺขู’ติ วตฺวา อุโปสถคฺคาทีนิ ปวิสนฺโต ปน พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญ โหติเยว, ตถา สงฺฆิกํ ลาภํ คณฺหนฺโตฯ อนฺโตปูตีติ ปูตินา กมฺเมน อนฺโต อนุปวิฏฺโฐ, นิคฺคุณตาย วา คุณสารวิรหิตตฺตา อนฺโตปูติฯ อวสฺสุโตติ ราคาทีหิ ตินฺโตฯ กสมฺพุชาโตติ สญฺชาตราคาทิกจวโรฯ อถ วา กสมฺพุ วุจฺจติ ตินฺตกุณปคตํ กสฏอุทกํฯ อิมสฺมิญฺจ สาสเน ทุสฺสีโล นาม ชิคุจฺฉนียตฺตา ตินฺตกุณปกสฏอุทกสทิโสฯ ตสฺมา กสมฺพุ วิย ชาโตติ กสมฺพุชาโตฯ

ตสฺส น เอวํ โหตีติ กสฺมา น โหติ? ยตฺถ ปติฏฺฐิเตน สกฺกา ภเวยฺย อรหตฺตํ ลทฺธุํ, ตสฺสา ปติฏฺฐาย ภินฺนตฺตาฯ

ยถา หิ จณฺฑาลกุมารกสฺส ‘อสุโก นาม ขตฺติยกุมาโร รชฺเช อภิสิตฺโต’ติ สุตฺวาปิ, ยสฺมิํ กุเล ปจฺจาชาตา อภิเสกํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมิํ กุเล อปจฺจาชาตตฺตา น เอวํ โหติ – ‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส ขตฺติยกุมาโร วิย อภิเสกํ ปาปุเณยฺย’นฺติ; เอวเมว ทุสฺสีลสฺส ‘อสุโก นาม ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโต’ติ สุตฺวาปิ, ยสฺมิํ สีเล ปติฏฺฐิเตน อรหตฺตํ ปตฺตพฺพํ, ตสฺส อภาวโต ‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส สีลวา วิย อรหตฺตํ ปาปุเณย’นฺติ น เอวํ โหติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อรหตฺตาสาย อภาวา นิราโสติ วุจฺจติฯ

[92] ตสฺส เอวํ โหตีติ กสฺมา โหติ? ยสฺมิํ ปติฏฺฐิเตน สกฺกา ภเวยฺย อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ, ตสฺสา ปติฏฺฐาย ถิรตฺตาฯ ยถา หิ สุชาตสฺส ขตฺติยกุมารสฺส ‘อสุโก นาม ขตฺติยกุมาโร รชฺเช อภิสิตฺโต’ติ สุตฺวาว ยสฺมิํ กุเล ปจฺจาชาตา อภิเสกํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมิํ ปจฺจาชาตสฺส เอวํ โหติ – ‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ, โส กุมาโร วิย อภิเสกํ ปาปุเณยฺย’นฺติ เอวเมว สีลวโต ‘อสุโก นาม ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโต’ติ สุตฺวาว ยสฺมิํ สีเล ปติฏฺฐิเตน อรหตฺตํ ปตฺตพฺพํ, ตสฺสา ปติฏฺฐาย ถิรตฺตา – ‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส ภิกฺขุ วิย อรหตฺตํ ปาปุเณยฺย’นฺติ เอวํ โหติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อาสํโส นาม วุจฺจติฯ โส หิ อรหตฺตํ อาสํสติ ปตฺเถตีติ อาสํโสฯ

[93] ยา หิสฺส ปุพฺเพ อวิมุตฺตสฺสาติ ยา ตสฺส ขีณาสวสฺส ปุพฺเพ อรหตฺตวิมุตฺติยา อวิมุตฺตสฺส วิมุตฺตาสา อโหสิ, สา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, ตสฺมา น เอวํ โหติฯ

ยถา หิ อภิสิตฺตสฺส ขตฺติยสฺส ‘อสุโก นาม ขตฺติยกุมาโร รชฺเช อภิสิตฺโต’ติ สุตฺวา เอกสฺส รญฺโญ ทฺวินฺนํ รชฺชาภิเสกานํ ทฺวินฺนํ เสตจฺฉตฺตานํ อภาวา น เอวํ โหติ – ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส กุมาโร วิย อภิเสกํ ปาปุเณยฺย’’นฺติ; เอวเมว ขีณาสวสฺส ‘อสุโก นาม ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโต’ติ สุตฺวา, ทฺวินฺนํ อรหตฺตานํ อภาวา – ‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส ภิกฺขุ วิย อรหตฺตํ ปาปุเณยฺย’นฺติ น เอวํ โหติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อรหตฺตาสาย วิคตตฺตา วิคตาโสติ วุจฺจติฯ

[94] คิลานูปมนิทฺเทเส – ยาย อุปมาย เต คิลานูปมาติ วุจฺจนฺติ, ตํ ตาว อุปมํ ทสฺเสตุํ ตโย คิลานาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สปฺปายานีติ หิตานิ วุทฺธิกรานิฯ ปติรูปนฺติ อนุจฺฉวิกํฯ เนว วุฏฺฐาติ ตมฺหา อาพาธาติ อิมินา อเตกิจฺเฉน วาตาปมาราทินา โรเคน สมนฺนาคโต นิฏฺฐปฺปตฺโต คิลาโน กถิโตฯ วุฏฺฐาติ ตมฺหา อาพาธาติ อิมินา ขิปิตกจฺฉุติณปุปฺผกชราทิปฺปเภโท อปฺปมตฺตกาพาโธ กถิโตฯ

ลภนฺโต สปฺปายานิ โภชนานิ โน อลภนฺโตติ อิมินา ปน เยสํ ปฏิชคฺคเนน ผาสุกํ โหติ, สพฺเพปิ เต อาพาธา กถิตาฯ เอตฺถ จ ปติรูโป อุปฏฺฐาโก นาม คิลานุปฏฺฐากองฺเคหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต ทกฺโข อนลโส เวทิตพฺโพฯ

คิลานุปฏฺฐาโก อนุญฺญาโตติ ‘ภิกฺขุสงฺเฆน ทาตพฺโพ’ติ อนุญฺญาโตฯ ตสฺมิญฺหิ คิลาเน อตฺตโน ธมฺมตาย ยาเปตุํ อสกฺโกนฺเต ภิกฺขุสงฺเฆน ตสฺส ภิกฺขุโน ‘เอโก ภิกฺขุ จ สามเณโร จ อิมํ ปฏิชคฺคถา’ติ อปโลเกตฺวา ทาตพฺพาฯ ยาว ปน เต ตํ ปฏิชคฺคนฺติ, ตาว คิลานสฺส จ เตสญฺจ ทฺวินฺนํ เยนตฺโถ สพฺพํ ภิกฺขุสงฺฆสฺเสว ภาโรฯ อญฺเญปิ คิลานา อุปฏฺฐาตพฺพาติ อิตเรปิ ทฺเว คิลานา อุปฏฺฐาตพฺพาฯ กิํ การณา? โยปิ หิ นิฏฺฐปฺปตฺตคิลาโน, โส อนุปฏฺฐิยมาโน ‘สเจ มํ ปฏิชคฺเคยฺยุํ, ผาสุกํ เม ภเวยฺย, น โข ปน มํ ปฏิชคฺคนฺตี’ติ มโนปโทสํ กตฺวา อปาเย นิพฺพตฺเตยฺยฯ ปฏิชคฺคิยมานสฺส ปน เอวํ โหติ – ‘ภิกฺขุสงฺเฆน ยํ กตฺตพฺพํ ตํ สพฺพํ กตํ, มยฺหํ ปน กมฺมวิปาโก อีทิโส’ติ โส ภิกฺขุสงฺเฆ เมตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตติฯ โย ปน อปฺปมตฺตเกน พฺยาธินา สมนฺนาคโต ลภนฺโตปิ อลภนฺโตปิ วุฏฺฐาติเยว, ตสฺส วินาปิ เภสชฺเชน วูปสมนกพฺยาธิ เภสชฺเช กเต ขิปฺปตรํ วูปสมฺมติฯ

ตโต โส พุทฺธวจนํ วา อุคฺคณฺหิตุํ สมณธมฺมํ วา กาตุํ สกฺขิสฺสติฯ อิมินา การเณน อญฺเญปิ คิลานา อุปฏฺฐาตพฺพาติ วุตฺตํฯ

เนว โอกฺกมตีติ เนว ปวิสติฯ นิยามํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ มคฺคนิยามสงฺขาตํ สมฺมตฺตํฯ อิมินา ปทปรโม ปุคฺคโล กถิโตฯ ทุติยวาเรน อุคฺฆฏิตญฺญู คหิโต สาสเน นาฬกตฺเถรสทิโส ฯ พุทฺธนฺตเร เอกวารํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติเก โอวาทํ ลภิตฺวา ปฏิวิทฺธปจฺเจกโพธิญาโณ จฯ ตติยวาเรน วิปญฺจิตญฺญู ปุคฺคโล กถิโตฯ เนยฺโย ปน ตนฺนิสฺสิโตว โหติฯ

ธมฺมเทสนา อนุญฺญาตาติ มาสสฺส อฏฺฐ วาเร ธมฺมกถา อนุญฺญาตาฯ อญฺเญสมฺปิ ธมฺโม เทเสตพฺโพติ อิตเรสมฺปิ ธมฺโม กเถตพฺโพฯ กิํ การณา? ปทปรมสฺส หิ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสกฺโกนฺตสฺสาปิ อนาคเต ปจฺจโย ภวิสฺสติฯ โย ปน ตถาคตสฺส รูปทสฺสนํ ลภนฺโตปิ อลภนฺโตปิ ธมฺมวินยญฺจ สวนาย ลภนฺโตปิ อลภนฺโตปิ ธมฺมํ อภิสเมติ; โส อลภนฺโต น ตาว อภิสเมติ, ลภนฺโต ปน ขิปฺปเมว อภิสเมสฺสตีติ อิมินา การเณน เตสํ ธมฺโม เทเสตพฺโพฯ ตติยสฺส ปน ปุนปฺปุนํ เทเสตพฺโพวฯ กายสกฺขิทิฏฺฐปฺปตฺตสทฺธาวิมุตฺตา เหฏฺฐา กถิตาเยวฯ

[98] คูถภาณีอาทีสุ – สภคฺคโตติ สภายํ ฐิโตฯ ปริสคฺคโตติ คามปริสาย ฐิโตฯ ญาติมชฺฌคโตติ ทายาทานํ มชฺเฌ ฐิโตฯ ปูคมชฺฌคโตติ เสณีนํ มชฺเฌ ฐิโตฯ ราชกุลมชฺฌคโตติ ราชกุลสฺส มชฺเฌ มหาวินิจฺฉเย ฐิโตฯ อภินีโตติ ปุจฺฉนตฺถาย นีโตฯ สกฺขิปุฏฺโฐติ สกฺขิํ กตฺวา ปุจฺฉิโตฯ เอหมฺโภ ปุริสาติ อาลปนเมตํฯ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วาติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา หตฺถปาทาทิเหตุ วา ธนเหตุ วาฯ อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วาติ เอตฺถ อามิสนฺติ ลาโภ อธิปฺเปโตฯ กิญฺจิกฺขนฺติ ยํ วา ตํ วา อปฺปมตฺตกํฯ อนฺตมโส ติตฺติรวฏฺฏกสปฺปิปิณฺฑนวนีตปิณฺฑาทิอปฺปมตฺตกสฺสาปิ ลญฺชสฺส เหตูติ อตฺโถฯ สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหตีติ ชานนฺโตเยว มุสาวาทํ กตฺตา โหติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล คูถสทิสวจนตฺตา คูถภาณีติ วุจฺจติฯ

ยถา หิ คูถํ นาม มหาชนสฺส อนิฏฺฐํ โหติ อกนฺตํ; เอวเมว อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วจนํ เทวมนุสฺสานํ อนิฏฺฐํ โหติ อกนฺตํฯ

[99] อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ปุปฺผสทิสวจนตฺตา ปุปฺผภาณีติ วุจฺจติฯ ยถา หิ ผุลฺลานิ วสฺสิกานิ วา อธิมุตฺตกานิ วา มหาชนสฺส อิฏฺฐานิ กนฺตานิ โหนฺติ; เอวเมว อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วจนํ เทวมนุสฺสานํ อิฏฺฐํ โหติ กนฺตํฯ

[100] เนลาติ เอลํ วุจฺจติ โทโสฯ นาสฺสา เอลนฺติ เนลาฯ นิทฺโทสาติ อตฺโถ, ‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท’’ติ (อุทา. 65) เอตฺถ วุตฺตเนลํ วิยฯ กณฺณสุขาติ พฺยญฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขาฯ สูจิวิชฺฌนํ วิย กณฺณสูลํ น ชเนติฯ อตฺถมธุรตาย สกลสรีเร โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนียาฯ หทยํ คจฺฉติ อปฺปฏิหญฺญมานา สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมาฯ คุณปริปุณฺณตาย ปุเร ภวาติ โปรีฯ ปุเร สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมาราติปิ โปรีฯ ปุรสฺส เอสาติปิ โปรีฯ นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถฯ นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา โหนฺติฯ ปิติมตฺตํ ปิตาติ, มาติมตฺตํ มาตาติ, ภาติมตฺตํ ภาตาติ วทนฺติฯ เอวรูปี กถา พหุโน ชนสฺส กนฺตา โหตีติ พหุชนกนฺตาฯ พหุชนสฺส กนฺตภาเวเนว พหุโน ชนสฺส มนาปา จิตฺตวุทฺธิกราติ พหุชนมนาปาฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล มธุภาณีติ วุจฺจติฯ มุทุภาณีติปิ ปาโฐฯ อุภยตฺถาปิ มธุรวจโนติ อตฺโถฯ ยถา หิ จตุมธุรํ นาม มธุรํ ปณีตํ; เอวเมว อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วจนํ เทวมนุสฺสานํ มธุรํ โหติฯ

[101] อรุกูปมจิตฺตาทีสุ – อภิสชฺชตีติ ลคฺคติฯ กุปฺปตีติ โกปวเสน กุปฺปติฯ พฺยาปชฺชตีติ ปกติภาวํ ปชหติ, ปูติโก โหติฯ ปติตฺถียตีติ ถินภาวํ ถทฺธภาวญฺจ อาปชฺชติฯ โกปนฺติ ทุพฺพลโกธํฯ โทสนฺติ ทุสฺสนวเสน ตโต พลวตรํฯ อปฺปจฺจยนฺติ อตุฏฺฐาการํ โทมนสฺสํฯ ทุฏฺฐารุโกติ ปุราณวโณฯ กฏฺเฐนาติ ทณฺฑกโกฏิยาฯ กฐลายาติ กปาเลนฯ อาสวํ เทตีติ อปราปรํ สวติฯ

ปุราณวโณ หิ อตฺตโน ธมฺมตาย เอว ปุพฺพํ โลหิตํ ยูสนฺติ อิมานิ ตีณิ สวติ , ฆฏฺฏิโต ปน ตานิ อธิกตรํ สวติฯ เอวเมวํ โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ, ทุฏฺฐารุโก วิย หิ โกธโน ปุคฺคโลฯ ตสฺส อตฺตโน ธมฺมตาย สวนํ วิย โกธนสฺสปิ อตฺตโน ธมฺมตาย อุทฺธุมาตกสฺส วิย จณฺฑิกตสฺส จรณํฯ กฏฺเฐน วา กฐลาย วา ฆฏฺฏนํ วิย อปฺปมตฺตกมฺปิ วจนํ ภิยฺโยโส มตฺตาย สวนํ วิย ‘มาทิสํ นาม เอส เอวํ วทตี’ติ ภิยฺโยโส มตฺตาย อุทฺธุมายนภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อรุกูปมจิตฺโตติ วุจฺจติฯ ปุราณวณสทิสจิตฺโตติ อตฺโถฯ

[102] รตฺตนฺธการติมิสายาติ รตฺติํ จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺตินิวารเณน อนฺธภาวกรเณ พหลตเมฯ วิชฺชนฺตริกายาติ วิชฺชุปฺปตฺติกฺขเณฯ อิธาปิ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – จกฺขุมา ปุริโส วิย หิ โยคาวจโร ทฏฺฐพฺโพฯ อนฺธการํ วิย โสตาปตฺติมคฺควชฺฌา กิเลสาฯ วิชฺชุสญฺจรณํ วิย โสตาปตฺติมคฺคญาณสฺส อุปฺปตฺติกาโลฯ วิชฺชนฺตริกาย จกฺขุมโต ปุริสสฺส สามนฺตา รูปทสฺสนํ วิย โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ นิพฺพานทสฺสนํฯ ปุน อนฺธการาวตฺถรณํ วิย สกทาคามิมคฺควชฺฌา กิเลสาฯ ปุน วิชฺชุสญฺจรณํ วิย สกทาคามิมคฺคญาณสฺส อุปฺปาโทฯ วิชฺชนฺตริกาย จกฺขุมโต ปุริสสฺส สามนฺตา รูปทสฺสนํ วิย สกทาคามิมคฺคกฺขเณ นิพฺพานทสฺสนํฯ ปุน อนฺธการาวตฺถรณํ วิย อนาคามิมคฺควชฺฌา กิเลสาฯ ปุน วิชฺชุสญฺจรณํ วิย อนาคามิมคฺคญาณสฺส อุปฺปาโทฯ วิชฺชนฺตริกาย จกฺขุมโต ปุริสสฺส สามนฺตา รูปทสฺสนํ วิย อนาคามิมคฺคกฺขเณ นิพฺพานทสฺสนํ เวทิตพฺพํฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล วิชฺชูปมจิตฺโตติ วุจฺจติฯ อิตฺตรกาโลภาเสน วิชฺชุสทิสจิตฺโตติ อตฺโถฯ

[103] วชิรูปมจิตฺตตายปิ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – วชิรํ วิย หิ อรหตฺตมคฺคญาณํ ทฏฺฐพฺพํฯ มณิคณฺฐิปาสาณคณฺฐิ วิย อรหตฺตมคฺควชฺฌา กิเลสาฯ วชิรสฺส มณิคณฺฐิํ วา ปาสาณคณฺฐิํ วา วินิวิชฺฌิตฺวา อคมนภาวสฺส นตฺถิภาโว วิย อรหตฺตมคฺคญาเณน อจฺเฉชฺชานํ กิเลสานํ นตฺถิภาโวฯ วชิเรน นิพฺพิทฺธเวธสฺส ปุน อปฏิปูรณํ วิย อรหตฺตมคฺเคน ฉินฺนานํ กิเลสานํ ปุน อนุปฺปาโท ทฏฺฐพฺโพฯ

อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล วชิรูปมจิตฺโตติ วุจฺจติฯ กิเลสานํ มูลฆาตกรณสมตฺถตาย วชิเรน สทิสจิตฺโตติ อตฺโถฯ

[104] อนฺธาทีสุ ตถารูปํ จกฺขุ น โหตีติ ตถาชาติกํ ตถาสภาวํ ปญฺญาจกฺขุ น โหติฯ ผาติํ กเรยฺยาติ ผีตํ วฑฺฒิตํ กเรยฺยฯ สาวชฺชานวชฺเชติ สโทสนิทฺโทเสฯ หีนปฺปณีเตติ อธมุตฺตเมฯ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเคติ กณฺหสุกฺกาเยว อญฺญมญฺญปฏิพาหนโต ปฏิปกฺขวเสน สปฺปฏิภาคาติ วุจฺจนฺติฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป – กุสเล ธมฺเม ‘กุสลา ธมฺมา’ติ เยน ปญฺญาจกฺขุนา ชาเนยฺย, อกุสเล ธมฺเม ‘อกุสลา ธมฺมา’ติ, สาวชฺชาทีสุปิ เอเสว นโยฯ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเคสุ ปน กณฺหธมฺเม ‘สุกฺกสุปฺปฏิภาคา’ติ, สุกฺกธมฺเม ‘กณฺหสปฺปฏิภาคา’ติ เยน ปญฺญาจกฺขุนา ชาเนยฺยฯ ตถารูปมฺปิสฺส จกฺขุ น โหตีติ อิมินา นเยน เสสฏฺฐาเนสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ทิฏฺฐธมฺมิกโภคสํหรณปญฺญาจกฺขุโน จ สมฺปรายิกตฺถโสธนปญฺญาจกฺขุโน จ อภาวา อนฺโธติ วุจฺจติฯ ทุติโย ทิฏฺฐธมฺมิกโภคสํหรณปญฺญาจกฺขุโน ภาวา, สมฺปรายิกตฺถโสธนปญฺญาจกฺขุโน ปน อภาวา เอกจกฺขูติ วุจฺจติฯ ตติโย ทฺวินฺนมฺปิ ภาวา ทฺวิจกฺขูติ วุจฺจติฯ

[107] อวกุชฺชปญฺญาทีสุ ธมฺมํ เทเสนฺตีติ อุปาสโก ธมฺมสฺสวนตฺถาย อาคโตติ อตฺตโน กมฺมํ ปหาย ธมฺมํ เทเสนฺติฯ อาทิกลฺยาณนฺติ อาทิมฺหิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชํ นิทฺโทสํ กตฺวา เทเสนฺติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน อาทีติ ปุพฺพปฏฺฐปนาฯ มชฺฌนฺติ กถาเวมชฺฌํฯ ปริโยสานนฺติ สนฺนิฏฺฐานํฯ อิติสฺส ธมฺมํ กเถนฺตา ปุพฺพปฏฺฐปเนปิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา กเถนฺติ, เวมชฺเฌปิ, ปริโยสาเนปิฯ เอตฺถ จ อตฺถิ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานานิ, อตฺถิ สาสนสฺสฯ ตตฺถ เทสนาย ตาว – จตุปฺปทิกคาถาย ปฐมปทํ อาทิ, ทฺเว ปทานิ มชฺฌํ, อวสานปทํ ปริโยสานํฯ เอกานุสนฺธิกสุตฺตสฺส – นิทานํ อาทิ, อนุสนฺธิ มชฺฌํ, อิทมโวจาติ อปฺปนา ปริโยสานํฯ อเนกานุสนฺธิกสฺส – ปฐโม อนุสนฺธิ อาทิ , ตโต ปรํ เอโก วา อเนกา วา มชฺฌํ, ปจฺฉิโม ปริโยสานํฯ อยํ ตาว เทสนาย นโยฯ

สาสนสฺส ปน สีลํ อาทิ, สมาธิ มชฺฌํ, วิปสฺสนา ปริโยสานํฯ สมาธิ วา อาทิ, วิปสฺสนา มชฺฌํ, มคฺโค ปริโยสานํฯ วิปสฺสนา วา อาทิ, มคฺโค มชฺฌํ, ผลํ ปริโยสานํฯ มคฺโค วา อาทิ, ผลํ มชฺฌํ, นิพฺพานํ ปริโยสานํ ฯ ทฺเว ทฺเว วา กริยมาเน สีลสมาธโย อาทิ, วิปสฺสนามคฺคา มชฺฌํ, ผลนิพฺพานานิ ปริโยสานํฯ สาตฺถนฺติ สาตฺถกํ กตฺวา เทเสนฺติฯ สพฺยญฺชนนฺติ อกฺขรปาริปูริํ กตฺวา เทเสนฺติฯ เกวลปริปุณฺณนฺติ สกลปริปุณฺณํ อนูนํ กตฺวา เทเสนฺติฯ ปริสุทฺธนฺติ ปริสุทฺธํ นิชฺชฏํ นิคฺคณฺฐิํ กตฺวา เทเสนฺติฯ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสนฺตีติ เอวํ เทเสนฺตา จ เสฏฺฐจริยภูตํ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ปกาเสนฺติฯ เนว อาทิํ มนสิ กโรตีติ เนว ปุพฺพปฏฺฐปนํ มนสิ กโรติฯ กุมฺโภติ ฆโฏฯ นิกฺกุชฺโชติ อโธมุโข ฐปิโตฯ เอวเมวนฺติ เอตฺถ กุมฺโภ นิกฺกุชฺโช วิย อวกุชฺชปญฺโญ ปุคฺคโล ทฏฺฐพฺโพฯ อุทกาสิญฺจนกาโล วิย ธมฺมเทสนาย ลทฺธกาโลฯ อุทกสฺส วิวฏฺฏนกาโล วิย ตสฺมิํ อาสเน นิสินฺนสฺส อุคฺคเหตุํ อสมตฺถกาโลฯ อุทกสฺส อสณฺฐานกาโล วิย อุฏฺฐหิตฺวา อสลฺลกฺขณกาโล เวทิตพฺโพฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อวกุชฺชปญฺโญติ วุจฺจติฯ อโธมุขปญฺโญติ อตฺโถฯ

[108] อากิณฺณานีติ ปกฺขิตฺตานิฯ สติสมฺโมสา ปกิเรยฺยาติ มุฏฺฐสฺสติตาย วิกิเรยฺยฯ เอวเมวนฺติ เอตฺถ อุจฺฉงฺโค วิย อุจฺฉงฺคปญฺโญ ปุคฺคโล ทฏฺฐพฺโพฯ นานาขชฺชกานิ วิย นานปฺปการํ พุทฺธวจนํฯ อุจฺฉงฺเค นานาขชฺชกานิ ขาทนฺตสฺส นิสินฺนกาโล วิย ตสฺมิํ อาสเน นิสินฺนสฺส อุคฺคหณกาโลฯ วุฏฺฐหนฺตสฺส สติสมฺโมสา วิกิรณกาโล วิย ตสฺมา อาสนา วุฏฺฐาย คจฺฉนฺตสฺส อสลฺลกฺขณกาโล เวทิตพฺโพฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อุจฺฉงฺคปญฺโญติ วุจฺจติฯ อุจฺฉงฺคสทิสปญฺโญติ อตฺโถฯ

[109] อุกฺกุชฺโชติ อุปริมุโข ฐปิโตฯ สณฺฐาตีติ ปติฏฺฐหติฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ อุปริมุโข ฐปิโต กุมฺโภ วิย ปุถุปญฺโญ ปุคฺคโล ทฏฺฐพฺโพฯ อุทกสฺส อาสิตฺตกาโล วิย เทสนาย ลทฺธกาโลฯ อุทกสฺส สณฺฐานกาโล วิย ตตฺถ นิสินฺนสฺส อุคฺคหณกาโลฯ

โน วิวฏฺฏนกาโล วิย อุฏฺฐาย คจฺฉนฺตสฺส สลฺลกฺขณกาโล เวทิตพฺโพฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ปุถุปญฺโญติ วุจฺจติฯ วิตฺถาริกปญฺโญติ อตฺโถฯ

[110] อวีตราคาทีสุ – ยถา โสตาปนฺนสกทาคามิโน, เอวํ ปุถุชฺชโนปิ ปญฺจสุ กามคุเณสุ, ตีสุ จ ภเวสุ อวีตราโคฯ อทพฺพตาย ปน น คหิโตฯ ยถา หิ เฉโก วฑฺฒกี ทพฺพสมฺภารตฺถํ วนํ ปวิฏฺโฐ น อาทิโต ปฏฺฐาย สมฺปตฺตสมฺปตฺตรุกฺเข ฉินฺทติ, เย ปนสฺส ทพฺพสมฺภารูปคา โหนฺติ, เตเยว ฉินฺทติ; เอวมิธาปิ ภควตา ทพฺพชาติกา อริยาว คหิตา, ปุถุชฺชนา ปน อทพฺพตาย น คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ กาเมสุ วีตราโคติ ปญฺจสุ กามคุเณสุ วีตราโคฯ ภเวสุ อวีตราโคติ รูปารูปภเวสุ อวีตราโคฯ

[113] ปาสาณเลขูปมาทีสุ – อนุเสตีติ อปฺปหีนตาย อนุเสติฯ น ขิปฺปํ ลุชฺชตีติ น อนฺตรา นสฺสติ, กปฺปุฏฺฐาเนเนว นสฺสติฯ เอวเมวนฺติ เอวํ ตสฺสาปิ ปุคฺคลสฺส โกโธ น อนฺตรา ปุนทิวเส วา อปรทิวเส วา นิพฺพาติ, อทฺธนิโย ปน โหติฯ มรเณเนว นิพฺพาตีติ อตฺโถฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ปาสาณเลขา วิย กุชฺฌนภาเวน จิรฏฺฐิติกโต ปาสาณเลขูปโมติ วุจฺจติฯ

[114] โส จ ขฺวสฺส โกโธติ โส อปฺปมตฺตเกปิ การเณ สหสา กุทฺธสฺส โกโธฯ น จิรนฺติ อจิรํ อปฺปหีนตาย นานุเสติฯ ยถา ปน ปถวิยํ อากฑฺฒิตฺวา กตเลขา วาตาทีหิ ขิปฺปํ นสฺสติ, เอวมสฺส สหสา อุปฺปนฺโนปิ โกโธ ขิปฺปเมว นิพฺพาตีติ อตฺโถฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ปถวิยํ เลขา วิย กุชฺฌนภาเวน อจิรฏฺฐิติกโต ปถวีเลขูปโมติ วุจฺจติฯ

[115] อาคาฬฺเหนาติ อติคาฬฺเหน มมฺมจฺเฉทเกน ถทฺธวจเนนฯ ผรุเสนาติ น โสตสุเขนฯ อมนาเปนาติ น จิตฺตสุเขนฯ สํสนฺทตีติ เอกีภวติฯ สนฺธิยตีติ ฆฏยติฯ สมฺโมทตีติ นิรนฺตโร โหติฯ อถ วา – สํสนฺทตีติ จิตฺตกิริยาทีสุ จิตฺเตน สโมธานํ คจฺฉติฯ ขีโรทกํ วิย เอกีภาวํ อุเปตีติ อตฺโถฯ

สนฺธิยตีติ ฐานคมนาทีสุ กายกิริยาทีสุ กาเยน สโมธานํ คจฺฉติฯ ติลตณฺฑุลา วิย มิสฺสีภาวํ อุเปตีติ อตฺโถฯ สมฺโมทตีติ อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีสุ วจีกิริยาสุ วาจาย สโมธานํ คจฺฉติฯ วิปฺปวาสคโตปิ ปิยสหายโก วิย ปิยตรภาวํ อุเปตีติ อตฺโถฯ อปิจ – กิจฺจกรณีเยสุ เตหิ สทฺธิํ อาทิโตว เอกกิริยภาวํ อุปคจฺฉนฺโต สํสนฺทติฯ ยาว มชฺฌา ปวตฺตนฺโต สนฺธิยติ, ยาว ปริโยสานา อนิวตฺตนฺโต สมฺโมทตีติปิ เวทิตพฺโพฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อุทกเลขา วิย ขิปฺปํ สํสนฺทนโต อุทกเลขูปโมติ วุจฺจติฯ

[116] โปตฺถกูปเมสุ – ยาย อุปมาย เต โปตฺถกูปมาติ วุจฺจนฺติ, ตํ ตาว อุปมํ ทสฺเสตุํ ตโย โปตฺถกาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นโวติ นววายิโมฯ โปตฺถโกติ สาณวากสาฏโกฯ ทุพฺพณฺโณติ วิวณฺโณฯ ทุกฺขสมฺผสฺโสติ ขรสมฺผสฺโสฯ อปฺปคฺโฆติ อติพหุํ อคฺฆนฺโต กหาปณคฺฆนโก โหติฯ มชฺฌิโมติ ปริโภคมชฺฌิโมฯ โส หิ นวภาวํ อติกฺกมิตฺวา ชิณฺณภาวํ อปฺปตฺโต มชฺเฌ ปริโภคกาเลปิ ทุพฺพณฺโณ จ ทุกฺขสมฺผสฺโส จ อปฺปคฺโฆเยว จ โหติฯ อติพหุํ อคฺฆนฺโต อฑฺฒํ อคฺฆติฯ ชิณฺณกาเล ปน อฑฺฒมาสกํ วา กากณิกํ วา อคฺฆติฯ อุกฺขลิปริมชฺชนนฺติ กาฬุกฺขลิปริปุญฺฉนํฯ

นโวติ อุปสมฺปทาย ปญฺจวสฺสกาลโต เหฏฺฐา ชาติยา สฏฺฐิวสฺโสปิ นโวเยวฯ ทุพฺพณฺณตายาติ สรีรวณฺเณนปิ คุณวณฺเณนปิ ทุพฺพณฺณตายฯ ทุสฺสีลสฺส หิ ปริสมชฺเฌ นิสินฺนสฺส นิตฺเตชตาย สรีรวณฺโณปิ น สมฺปชฺชติ, คุณวณฺเณ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เย โข ปนสฺสาติ เย โข ปน ตสฺส อุปฏฺฐากา วา ญาติมิตฺตาทโย วา เอตํ ปุคฺคลํ เสวนฺติฯ เตสํ ตนฺติ เตสํ ปุคฺคลานํ ฉ สตฺถาเร เสวนฺตานํ มิจฺฉาทิฏฺฐิกานํ วิย, เทวทตฺตํ เสวนฺตานํ โกกาลิกาทีนํ วิย จ ตํ เสวนํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติฯ มชฺฌิโมติ ปญฺจวสฺสกาลโต ปฏฺฐาย ยาว นววสฺสกาลา มชฺฌิโม นามฯ เถโรติ ทสวสฺสกาลโต ปฏฺฐาย เถโร นามฯ เอวมาหํสูติ เอวํ วทนฺติฯ กิํ นุ โข ตุยฺหนฺติ ตุยฺหํ พาลสฺส ภณิเตน โก อตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ ตถารูปนฺติ ตถาชาติกํ ตถาสภาวํ อุกฺเขปนียกมฺมสฺส การณภูตํฯ

[117] กาสิกวตฺถูปเมสุ – กาสิกวตฺถํ นาม ตโย กปฺปาสํสู คเหตฺวา กนฺติตสุตฺเตน วายิตํ สุขุมวตฺถํฯ ตํ นววายิมํ อนคฺฆํ โหติฯ ปริโภคมชฺฌิมํ วีสมฺปิ ติํสมฺปิ สหสฺสานิ อคฺฆติฯ ชิณฺณกาเล ปน อฏฺฐปิ ทสปิ สหสฺสานิ อคฺฆติฯ

เตสํ ตํ โหตีติ เตสํ สมฺมาสมฺพุทฺธาทโย เสวนฺตานํ วิย ตํ เสวนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย โหติฯ สมฺมาสมฺพุทฺธญฺหิ เอกํ นิสฺสาย ยาวชฺชกาลา มุจฺจนกสตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิฯ ตถา สาริปุตฺตตฺเถรมหาโมคฺคลฺลานตฺเถเร อวเสเส จ อสีติมหาสาวเก นิสฺสาย สคฺคํ คตสตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิฯ ยาวชฺชกาลา เตสํ ทิฏฺฐานุคติํ ปฏิปนฺนสตฺตานมฺปิ ปมาณํ นตฺถิเยวฯ อาเธยฺยํ คจฺฉตีติ ตสฺส มหาเถรสฺส ตํ อตฺถนิสฺสิตํ วจนํ ยถา คนฺธกรณฺฑเก กาสิกวตฺถํ อาธาตพฺพตํ ฐเปตพฺพตํ คจฺฉติ, เอวํ อุตฺตมงฺเค สิรสฺมิํ หทเย จ อาธาตพฺพตํ ฐเปตพฺพตมฺปิ คจฺฉติฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ

[118] สุปฺปเมยฺยาทีสุ – สุเขน ปเมตพฺโพติ สุปฺปเมยฺโยฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สตฺตโลเกฯ อุทฺธโตติ อุทฺธจฺเจน สมนฺนาคโตฯ อุนฺนโฬติ อุคฺคตนโฬ; ตุจฺฉมานํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิโตติ อตฺโถฯ จปโลติ ปตฺตมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน สมนฺนาคโตฯ มุขโรติ มุขขโรฯ วิกิณฺณวาโจติ อสํยตวจโนฯ อสมาหิโตติ จิตฺเตกคฺคตารหิโตฯ วิพฺภนฺตจิตฺโตติ ภนฺตจิตฺโต, ภนฺตคาวีภนฺตมิคีสปฺปฏิภาโคฯ ปากฏินฺทฺริโยติ วิวฏินฺทฺริโยฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ‘สุปฺปเมยฺโย’ติ วุจฺจติฯ ยถา หิ ปริตฺตสฺส อุทกสฺส สุเขน ปมาณํ คยฺหติ; เอวเมว อิเมหิ อคุณงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส สุเขน ปมาณํ คยฺหติฯ เตเนส ‘สุปฺปเมยฺโย’ติ วุตฺโตฯ

[119] ทุกฺเขน ปเมตพฺโพติ ทุปฺปเมยฺโยฯ อนุทฺธตาทีนิ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพานิฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ‘ทุปฺปเมยฺโย’ติ วุจฺจติฯ ยถา หิ มหาสมุทฺทสฺส ทุกฺเขน ปมาณํ คยฺหติ; เอวเมว อิเมหิ คุณงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ทุกฺเขน ปมาณํ คยฺหติฯ ตาทิโส ‘อนาคามี นุ โข, ขีณาสโว นุ โข’ติ วตฺตพฺพตํ คจฺฉติ, เตเนส ‘ทุปฺปเมยฺโย’ติ วุตฺโตฯ

[120] น สกฺกา ปเมตุนฺติ อปฺปเมยฺโยฯ ยถา หิ อากาสสฺส น สกฺกา ปมาณํ คเหตุํ, เอวํ ขีณาสวสฺสฯ เตเนส ‘อปฺปเมยฺโย’ติ วุตฺโตฯ

[121] น เสวิตพฺพาทีสุ – น เสวิตพฺโพติ น อุปสงฺกมิตพฺโพฯ น ภชิตพฺโพติ น อลฺลียิตพฺโพฯ น ปยิรุปาสิตพฺโพติ น สนฺติเก นิสีทนวเสน ปุนปฺปุนํ อุปาสิตพฺโพฯ หีโน โหติ สีเลนาติอาทีสุ อุปาทายุปาทาย หีนตา เวทิตพฺพา ฯ โย หิ ปญฺจ สีลานิ รกฺขติ, โส ทส สีลานิ รกฺขนฺเตน น เสวิตพฺโพฯ โย ปน ทส สีลานิ รกฺขติ, โส จตุปาริสุทฺธิสีลํ รกฺขนฺเตน น เสวิตพฺโพฯ อญฺญตฺร อนุทฺทยา อญฺญตฺร อนุกมฺปาติ ฐเปตฺวา อนุทฺทยญฺจ อนุกมฺปญฺจฯ อตฺตโน อตฺถาย เอว หิ เอวรูโป ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพฯ อนุทฺทยานุกมฺปาวเสน ปน ตํ อุปสงฺกมิตุํ วฏฺฏติฯ

[122] สทิโส โหตีติ สมาโน โหติฯ สีลสามญฺญคตานํ สตนฺติ สีเลน สมานภาวํ คตานํ สนฺตานํฯ สีลกถา จ โน ภวิสฺสตีติ เอวํ สมานสีลานํ อมฺหากํ สีลเมว อารพฺภ กถา ภวิสฺสติฯ สา จ โน ผาสุ ภวิสฺสตีติ สา จ สีลกถา อมฺหากํ ผาสุวิหาโร สุขวิหาโร ภวิสฺสติฯ สา จ โน ปวตฺตินี ภวิสฺสตีติ สา จ อมฺหากํ กถา ทิวสมฺปิ กเถนฺตานํ ปวตฺตินี ภวิสฺสติ, น ปฏิหญฺญิสฺสติฯ ทฺวีสุ หิ สีลวนฺเตสุ เอเกน สีลสฺส วณฺเณ กถิเต อิตโร อนุโมทติ; เตน เตสํ กถา ผาสุ เจว โหติ, ปวตฺตินี จฯ เอกสฺมิํ ปน ทุสฺสีเล สติ ทุสฺสีลสฺส สีลกถา ทุกฺกถาติ เนว สีลกถา โหติ, น ผาสุ โหติ, น ปวตฺตินีฯ สมาธิปญฺญากถาสุปิ เอเสว นโยฯ ทฺเว หิ สมาธิลาภิโน สมาธิกถํ, สปฺปญฺญา จ ปญฺญากถํ กเถนฺตา, รตฺติํ วา ทิวสํ วา อติกฺกนฺตมฺปิ น ชานนฺติฯ

[123] สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวาติ สกฺการญฺเจว ครุการญฺจ กริตฺวาฯ อธิโก โหตีติ อติเรโก โหติฯ สีลกฺขนฺธนฺติ สีลราสิํฯ ปริปูเรสฺสามีติ ตํ อติเรกสีลํ ปุคฺคลํ นิสฺสาย อตฺตโน อปริปูรํ สีลราสิํ ปริปูรํ กริสฺสามิฯ

ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคเหสฺสามีติ เอตฺถ สีลสฺส อสปฺปาเย อนุปการธมฺเม วชฺเชตฺวา สปฺปาเย อุปการธมฺเม เสวนฺโต ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน สีลกฺขนฺธํ ปญฺญาย อนุคฺคณฺหาติ นามฯ สมาธิปญฺญากฺขนฺเธสุปิ เอเสว นโยฯ

[124] ชิคุจฺฉิตพฺพาทีสุ – ชิคุจฺฉิตพฺโพติ คูถํ วิย ชิคุจฺฉิตพฺโพฯ อถ โข นนฺติ อถ โข อสฺสฯ กิตฺติสทฺโทติ กถาสทฺโทฯ เอวเมวนฺติ เอตฺถ คูถกูโป วิย ทุสฺสีลฺยํ ทฏฺฐพฺพํฯ คูถกูเป ปติตฺวา ฐิโต ธมนีอหิ วิย ทุสฺสีลปุคฺคโลฯ คุถกูปโต อุทฺธริยมาเนน เตน อหินา ปุริสสฺส สรีรํ อารุฬฺเหนาปิ อทฏฺฐภาโว วิย ทุสฺสีลํ เสวมานสฺสาปิ ตสฺส กิริยาย การณภาโว สรีรํ คูเถน มกฺเขตฺวา อหิโน คตกาโล วิย ทุสฺสีลํ เสวมานสฺส ปาปกิตฺติสทฺทสฺส อพฺภุคฺคมนกาโล เวทิตพฺโพฯ

[125] ตินฺทุกาลาตนฺติ ตินฺทุกรุกฺขอลาตํฯ ภิยฺโยโส มตฺตาย จิจฺจิฏายตีติ ตญฺหิ ฌายมานํ ปกติยาปิ ปปฏิกาโย มุญฺจนฺตํ จิจฺจิฏายติ จิฏิจิฏาติ สทฺทํ กโรติฯ ฆฏฺฏิตํ ปน อธิมตฺตํ กโรตีติ อตฺโถฯ เอวเมวนฺติ เอวเมวํ โกธโน อตฺตโน ธมฺมตายปิ อุทฺธโต จณฺฑิกโต หุตฺวา จรติฯ อปฺปมตฺตกํ ปน วจนํ วุตฺตกาเล ‘มาทิสํ นาม เอวํ วทตี’ติ อติเรกตรํ อุทฺธโต จณฺฑิกโต หุตฺวา จรติฯ คูถกูโปติ คูถปุณฺณกูโป, คูถราสิเยว วาฯ โอปมฺมสํสนฺทนํ ปเนตฺถ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ตสฺมา เอวรูโป ปุคฺคโล อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ, น เสวิตพฺโพติ ยสฺมา โกธโน อติเสวิยมาโนปิ อติอุปสงฺกมิยมาโนปิ กุชฺฌติเยว, ‘กิํ อิมินา’ติ ปฏิกฺกมนฺโตปิ กุชฺฌติเยว, ตสฺมา ปลาลคฺคิ วิย อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ, น เสวิตพฺโพฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? โย หิ ปลาลคฺคิํ อติอุปสงฺกมิตฺวา ตปฺปติ, ตสฺส สรีรํ ฌายติฯ โย อติปฏิกฺกมิตฺวา ตปฺปติ, ตสฺส สีตํ น วูปสมฺมติฯ อนุปสงฺกมิตฺวา อปฏิกฺกมิตฺวา ปน มชฺฌตฺตภาเวน ตปฺเปนฺตสฺส สีตํ วูปสมฺมติ, กาโยปิ น ฑยฺหติฯ ตสฺมา ปลาลคฺคิ วิย โกธโน ปุคฺคโล มชฺฌตฺตภาเวน อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ, น เสวิตพฺโพ, น ภชิตพฺโพ, น ปยิรุปาสิตพฺโพฯ

[126] กลฺยาณมิตฺโตติ สุจิมิตฺโตฯ กลฺยาณสหาโยติ สุจิสหาโยฯ สหาโยติ สหคามี สทฺธิํจโรฯ

กลฺยาณสมฺปวงฺโกติ กลฺยาเณสุ สุจิปุคฺคเลสุ สมฺปวงฺโก, ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารมานโสติ อตฺโถฯ

[127] สีเลสุ ปริปูรการีติอาทีสุ – สีเลสุ ปริปูรการิโนติ เอเต อริยสาวกา ยานิ ตานิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตานิ, อาทิพฺรหฺมจริยกานิ, ปาราชิกสงฺขาตานิ จตฺตาริ มหาสีลสิกฺขาปทานิ, เตสํ อวีติกฺกมนโต ยานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ อาปชฺชนฺติ, เตหิ จ วุฏฺฐานโต สีเลสุ ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ ปริปูรํ สมตฺตํ กโรนฺตีติ ‘สีเลสุ ปริปูรการิโน’ติ วุจฺจนฺติฯ สมาธิปาริพนฺธกานํ ปน กามราคพฺยาปาทานํ, ปญฺญาปาริพนฺธกสฺส จ สจฺจปฏิจฺฉาทกสฺส โมหสฺส อสมูหตตฺตา, สมาธิํ ปญฺญญฺจ ภาเวนฺตาปิ สมาธิปญฺญาสุ ยํ กตฺตพฺพํ ตํ มตฺตโส ปมาเณน ปเทสมตฺตเมว กโรนฺตีติ สมาธิสฺมิํ ปญฺญาย จ มตฺตโส การิโนติ วุจฺจนฺติฯ อิมินา อุปาเยน อิตเรสุปิ ทฺวีสุ นเยสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺรายํ อปโรปิ สุตฺตนฺตนโย –

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ, สมาธิสฺมิํ มตฺตโส การี, ปญฺญาย มตฺตโส การีฯ โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ ตานิ อาปชฺชติปิ, วุฏฺฐาติปิฯ ตํ กิสฺส เหตุ? น หิ เมตฺถ, ภิกฺขเว, อภพฺพตา วุตฺตาฯ ยานิ จ โข ตานิ สิกฺขาปทานิ อาทิพฺรหฺมจริยกานิ พฺรหฺมจริยสารุปฺปานิ, ตตฺถ ธุวสีโล จ โหติ, ฐิตสีโล จ, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ, อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณฯ อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ…เป.… โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา, ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา, สกทาคามี โหติ; สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติฯ อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ, สมาธิสฺมิํ ปริปูรการี, ปญฺญาย มตฺตโส การีฯ โส ยานิ ตานิ…เป.… สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ โส ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ…เป.… อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาฯ

อิธ ปน, ภิกฺขเว , ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี, สมาธิสฺมิํ ปริปูรการี, ปญฺญาย ปริปูรการีฯ โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ…เป.… สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ โส อาสวานํ ขยา…เป.… อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (อ. นิ. 3.87)ฯ

[130] สตฺถารนิทฺเทเส – ปริญฺญํ ปญฺญเปตีติ ปหานํ สมติกฺกมํ ปญฺญเปติฯ ตตฺราติ เตสุ ตีสุ ชเนสุฯ เตน ทฏฺฐพฺโพติ เตน ปญฺญาปเนน โส สตฺถา รูปาวจรสมาปตฺติยา ลาภีติ ทฏฺฐพฺโพติ อตฺโถฯ ทุติยวาเรปิ เอเสว นโยฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ สตฺถา เตน ทฏฺฐพฺโพติ เตน ติตฺถิเยหิ อสาธารเณน ปญฺญาปเนน อยํ ตติโย สตฺถา สพฺพญฺญุพุทฺโธ ทฏฺฐพฺโพฯ ติตฺถิยา หิ กามานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺตา รูปภวํ วกฺขนฺติฯ รูปานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺตา อรูปภวํ วกฺขนฺติฯ เวทนานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺตา อสญฺญภวํ วกฺขนฺติฯ สมฺมา ปญฺญเปนฺตา ‘เอวํ ปญฺญเปยฺยุํ’, โน จ สมฺมา ปญฺญเปตุํ สกฺโกนฺติฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน กามานํ ปริญฺญํ ปหานํ อนาคามิมคฺเคน ปญฺญเปติ ฯ รูปเวทนานํ ปริญฺญํ ปหานํ อรหตฺตมคฺเคน ปญฺญเปติฯ อิเม ตโย สตฺถาโรติ อิเม ทฺเว ชนา พาหิรกา, เอโก สมฺมาสมฺพุทฺโธติ – อิมสฺมิํ โลเก ตโย สตฺถาโร นามฯ

[131] ทุติเย สตฺถารนิทฺเทเส – ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเมติ อิมสฺมิํ อตฺตภาเวฯ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปญฺญเปตีติ ‘‘อตฺตา นาเมโก อตฺถิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต’’ติ ภูตโต ถิรโต ปญฺญเปติฯ อภิสมฺปรายญฺจาติ อปรสฺมิํ อตฺตภาเว เอวเมว ปญฺญเปติฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

ติกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

4. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[132] จตุกฺกนิทฺเทเส – อสปฺปุริโสติ ลามกปุริโสฯ ปาณํ อติปาเตตีติ ปาณาติปาตีฯ อทินฺนํ อาทิยตีติ อทินฺนาทายีฯ กาเมสุ มิจฺฉา จรตีติ กาเมสุมิจฺฉาจารีฯ มุสา วทตีติ มุสาวาทีฯ สุราเมรยมชฺชปมาเท ติฏฺฐตีติ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐายีฯ