2. เวทนาตฺติกวณฺณนา

[1] เวทนาตฺติเก ติสฺโส เวทนา รูปํ นิพฺพานนฺติ อิเม ธมฺมา น ลพฺภนฺติ, ตสฺมา เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธาติอาทิ วุตฺตํฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ สุขาย เวทนายาติ สเหตุกปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตํฯ ทุกฺขเวทนา ปฏิสนฺธิยํ น ลพฺภตีติ ทุติยวาเร ปฏิสนฺธิคฺคหณํ น กตํฯ ตติยวาเร ปฏิสนฺธิกฺขเณติ สเหตุกปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ อิโต ปเรสุ จ ปจฺจเยสุ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติฯ สพฺพตฺถ ตโย ตโย วารา วุตฺตาฯ เตน วุตฺตํ เหตุยา ตีณิ…เป.… อวิคเต ตีณีติฯ

[6] ปจฺจยสํสนฺทเน ปน สเหตุกาย วิปากทุกฺขเวทนาย อภาวโต เหตุมูลกนเย วิปาเก ทฺเวติ วุตฺตํฯ อธิปติอาทีหิ สทฺธิํ สํสนฺทเนสุปิ วิปาเก ทฺเวเยวฯ กสฺมา? วิปาเก ทุกฺขเวทนาย อธิปติฌานมคฺคานํ อภาวโตฯ เยหิ จ สทฺธิํ สํสนฺทเน วิปาเก ทฺเว วารา ลพฺภนฺติ, วิปาเกน สทฺธิํ สํสนฺทเน เตสุปิ ทฺเวเยวฯ

[10] ปจฺจนีเย นปุเรชาเต อารุปฺเป จ ปฏิสนฺธิยญฺจ ทุกฺขเวทนาย อภาวโต ทฺเว วารา อาคตาฯ นวิปฺปยุตฺเตปิ อารุปฺเป ทุกฺขาภาวโต ทฺเวเยวฯ สพฺพอรูปธมฺมปริคฺคาหกา ปน สหชาตาทโย ปจฺจยา อิมสฺมิํ ปจฺจนียวาเร ปริหายนฺติฯ กสฺมา? เวทนาสมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส เวทนาสมฺปยุตฺตํ ปฏิจฺจ สหชาตาทีหิ วินา อนุปฺปตฺติโต ปจฺฉาชาตปจฺจยญฺจ วินาว อุปฺปตฺติโตฯ

[17] ปจฺจยสํสนฺทเน ปน นปุเรชาเต เอกนฺติ อารุปฺเป ปฏิสนฺธิยญฺจ อเหตุกาทุกฺขมสุขเวทนาสมฺปยุตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ นกมฺเม ทฺเวติ อเหตุกกิริยสมฺปยุตฺตเจตนาวเสน วุตฺตํฯ สุขาย หิ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาย สมฺปยุตฺเต ธมฺเม ปฏิจฺจ ตาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา อเหตุกกิริยเจตนา อุปฺปชฺชนฺติฯ นเหตุปจฺจยา นวิปาเกปิ เอเสว นโยฯ นวิปฺปยุตฺเต เอกนฺติ อารุปฺเป อาวชฺชนวเสน วุตฺตํฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพสํสนฺทเนสุ คณนา เวทิตพฺพาฯ

[25-37] อนุโลมปจฺจนีเย ปจฺจนีเย ลทฺธปจฺจยา เอว ปจฺจนียโต ติฏฺฐนฺติฯ ปจฺจนียานุโลเม สพฺพา รูปธมฺมปริคฺคาหกา สหชาตาทโย อนุโลมโตว ติฏฺฐนฺติ, น ปจฺจนียโตฯ อเหตุกสฺส ปน จิตฺตุปฺปาทสฺส อธิปติ นตฺถีติ อธิปติปจฺจโย อนุโลมโต น ติฏฺฐติฯ ปฏิจฺจวาราทีสุ ปน ปจฺฉาชาโต อนุโลมโต น ลพฺภติเยวาติ ปริหีโนฯ

เย เจตฺถ อนุโลมโต ลพฺภนฺติ, เต ปจฺจนียโต ลพฺภมาเนหิ สทฺธิํ ปริวตฺเตตฺวาปิ โยชิตาเยวฯ เตสุ ตีณิ ทฺเว เอกนฺติ ตโยว วารปริจฺเฉทา, เต สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ สลฺลกฺเขตพฺพาฯ โย จายํ ปฏิจฺจวาเร วุตฺโต, สหชาตวาราทีสุปิ อยเมว วณฺณนานโยฯ

[38] ปญฺหาวาเร ปน สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานนฺติ เตน สทฺธิํ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ เตหิเยว วา เหตูหิ สุขเวทนาทีหิ วาฯ

[39] วิปฺปฏิสาริสฺสาติ ทานาทีสุ ตาว ‘‘กสฺมา มยา อิทํ กตํ, ทุฏฺฐุ เม กตํ, อกตํ เสยฺโย สิยา’’ติ เอวํ วิปฺปฏิสาริสฺสฯ ฌานปริหานิยํ ปน ‘‘ปริหีนํ เม ฌานํ, มหาชานิโย วตมฺหี’’ติ เอวํ วิปฺปฏิสาริสฺสฯ โมโห อุปฺปชฺชตีติ โทสสมฺปยุตฺตโมโหฯ ตถา โมหํ อรพฺภาติ โทสสมฺปยุตฺตโมหเมวฯ

[45] สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ภวงฺคํ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส ภวงฺคสฺสาติ ตทารมฺมณสงฺขาตํ ปิฏฺฐิภวงฺคํ มูลภวงฺคสฺสฯ วุฏฺฐานสฺสาติ ตทารมฺมณสฺส ภวงฺคสฺส วาฯ อุภยมฺปิ เหตํ กุสลากุสลชวนโต วุฏฺฐิตตฺตา วุฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ กิริยํ วุฏฺฐานสฺสาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ผลํ วุฏฺฐานสฺสาติ ผลจิตฺตํ ภวงฺคสฺสฯ ภวงฺเคน หิ ผลโต วุฏฺฐิโต นาม โหติฯ ปรโต ‘‘วุฏฺฐาน’’นฺติ อาคตฏฺฐาเนสุปิ เอเสว นโยฯ

[46] ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ขนฺธาติ โทมนสฺสสมฺปยุตฺตา อกุสลา ขนฺธาฯ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส วุฏฺฐานสฺสาติ ตทารมฺมณสงฺขาตสฺส อาคนฺตุกภวงฺคสฺส วา อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตมูลภวงฺคสฺส วาฯ สเจ ปน โสมนสฺสสหคตํ มูลภวงฺคํ โหติ, ตทารมฺมณสฺส จ อุปฺปตฺติการณํ น โหติ, ชวนสฺส อารมฺมณโต อญฺญสฺมิมฺปิ อารมฺมเณ อทุกฺขมสุขเวทนํ อกุสลวิปากํ อุปฺปชฺชเตวฯ ตมฺปิ หิ ชวนโต วุฏฺฐิตตฺตา วุฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ สหชาตปจฺจยาทินิทฺเทสา อุตฺตานตฺถาเยวฯ นเหตฺถ กิญฺจิ อตฺถิ, ยํ น สกฺกา สิยา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เวเทตุํ, ตสฺมา สาธุกํ อุปลกฺเขตพฺพํฯ

[62] อิทานิ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ปจฺจเย เย เย วารา ลทฺธา, สพฺเพ เต สงฺขิปิตฺวา คณนาย ทสฺเสตุํ เหตุยา ตีณีติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ สพฺพานิ ตีณิ สุทฺธานํ ติณฺณํ ปทานํ วเสน เวทิตพฺพานิฯ อารมฺมเณ นว เอกมูลเกกาวสานานิฯ อธิปติยา ปญฺจ สหชาตาธิปติวเสน อมิสฺสานิ ตีณิ, อารมฺมณาธิปติวเสน จ ‘‘สุขาย สมฺปยุตฺโต สุขาย สมฺปยุตฺตสฺส, อทุกฺขมสุขาย สมฺปยุตฺโต อทุกฺขมสุขาย สมฺปยุตฺตสฺสา’’ติ ทฺเว, ตานิ น คเณตพฺพานิฯ สุขาย ปน สมฺปยุตฺโต อทุกฺขมสุขาย, อทุกฺขมสุขาย สมฺปยุตฺโต สุขายาติ อิมานิ ทฺเว คเณตพฺพานีติ เอวํ ปญฺจฯ อนนฺตรสมนนฺตเรสุ สตฺตาติ สุขา ทฺวินฺนํ, ตถา ทุกฺขา, อทุกฺขมสุขา ติณฺณมฺปีติ เอวํ สตฺตฯ อุปนิสฺสเย นวาติ สุขสมฺปยุตฺโต สุขสมฺปยุตฺตสฺส ตีหิปิ อุปนิสฺสเยหิ, ทุกฺขสมฺปยุตฺตสฺส ปกตูปนิสฺสเยเนว, อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตสฺส ตีหิปิ, ทุกฺขสมฺปยุตฺโต ทุกฺขสมฺปยุตฺตสฺส อนนฺตรปกตูปนิสฺสเยหิ, สุขสมฺปยุตฺตสฺส ปกตูปนิสฺสเยน, อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺตสฺส ทฺวิธา, อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺโต อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺตสฺส ติธาปิ, ตถา สุขสมฺปยุตฺตสฺส, ทุกฺขสมฺปยุตฺตสฺส อนนฺตรปกตูปนิสฺสเยหีติ เอวํ นวฯ ปจฺจยเภทโต ปเนตฺถ ปกตูปนิสฺสยา นว, อนนฺตรูปนิสฺสยา สตฺต, อารมฺมณูปนิสฺสยา จตฺตาโรติ วีสติ อุปนิสฺสยาฯ ปุเรชาตปจฺฉาชาตา ปเนตฺถ ฉิชฺชนฺติฯ น หิ ปุเรชาตา ปจฺฉาชาตา วา อรูปธมฺมา อรูปธมฺมานํ ปจฺจยา โหนฺติฯ

กมฺเม อฏฺฐาติ สุขสมฺปยุตฺโต สุขสมฺปยุตฺตสฺส ทฺวิธาปิ, ทุกฺขสมฺปยุตฺตสฺส นานากฺขณิกโตว ตถา อิตรสฺสฯ ทุกฺขสมฺปยุตฺโต ทุกฺขสมฺปยุตฺตสฺส ทฺวิธาปิ, สุขสมฺปยุตฺตสฺส นตฺถิ, อิตรสฺส นานากฺขณิกโตว อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺโต อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺตสฺส ทฺวิธาปิ, อิตเรสํ นานากฺขณิกโตติ เอวํ อฏฺฐฯ ปจฺจยเภทโต ปเนตฺถ นานากฺขณิกา อฏฺฐ, สหชาตา ตีณีติ เอกาทส กมฺมปจฺจยาฯ ยถา จ ปุเรชาตปจฺฉาชาตา, เอวํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโยเปตฺถ ฉิชฺชติฯ อรูปธมฺมา หิ อรูปธมฺมานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหนฺติฯ นตฺถิวิคเตสุ สตฺต อนนฺตรสทิสาวฯ เอวเมตฺถ ตีณิ ปญฺจ สตฺต อฏฺฐ นวาติ ปญฺจ คณนปริจฺเฉทาฯ เตสํ วเสน ปจฺจยสํสนฺทเน อูนตรคณเนน สทฺธิํ สํสนฺทเนสุ อติเรกญฺจ อลพฺภมานญฺจ อปเนตฺวา คณนา เวทิตพฺพาฯ

[63-64] เหตุยา สทฺธิํ อารมฺมณํ น ลพฺภติ, ตถา อนนฺตราทโยฯ อธิปติยา ทฺเวติ ทุกฺขปทํ ฐเปตฺวา เสสานิ ทฺเวฯ ทุกฺขสมฺปยุตฺโต หิ เหตุ อธิปติ นาม นตฺถิ, ตสฺมา โส น ลพฺภตีติ อปนีโตฯ เสสทฺวเยสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ เหตุมูลเก ทฺเวเยว คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน ฉ ฆฏนานิ วุตฺตานิฯ เตสุ ปฐมํ อวิปากภูตานํ ญาณวิปฺปยุตฺตนิราธิปติธมฺมานํ วเสน วุตฺตํ, ทุติยํ เตสญฺเญว วิปากภูตานํ, ตติยจตุตฺถานิ เตสญฺเญว ญาณสมฺปยุตฺตานํ, ปญฺจมํ อวิปากภูตสาธิปติอโมหวเสน, ฉฏฺฐํ วิปากภูตสาธิปติอโมหวเสนฯ ปฐมํ วา สพฺพเหตุวเสน, ทุติยํ สพฺพวิปากเหตุวเสน, ตติยํ สพฺพาโมหเหตุวเสน, จตุตฺถํ สพฺพวิปากาโมหเหตุวเสนฯ ปญฺจมํ สพฺพสาธิปติอโมหวเสน, ฉฏฺฐํ สพฺพสาธิปติวิปากาโมหวเสนฯ

[66] อารมฺมณมูลเก อธิปติยา จตฺตารีติ อารมฺมณาธิปติวเสน สุขํ สุขสฺส, อทุกฺขมสุขสฺส, อทุกฺขมสุขํ อทุกฺขมสุขสฺส, สุขสฺสาติ เอวํ จตฺตาริฯ อุปนิสฺสเยปิ อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน จตฺตาโร วุตฺตาฯ ฆฏนานิ ปเนตฺถ เอกเมวฯ อธิปติมูลกาทีสุปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ยํ ลพฺภติ ยญฺจ น ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา สํสนฺทนฆฏนคณนา เวทิตพฺพาฯ

[83-87] ปจฺจนียมฺหิ กุสลตฺติเก วุตฺตนเยเนว อนุโลมโต ปจฺจเย อุทฺธริตฺวา ตตฺถ ลทฺธานํ วารานํ วเสน ปจฺจนียโต คณนวเสน นเหตุยา นวาติ สพฺพปจฺจเยสุ นว วารา ทสฺสิตา ฯ เต เอกมูลเกกาวสานานํ นวนฺนํ วิสฺสชฺชนานํ วเสน ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส นเหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตน จิตฺเตน ทานํ ทตฺวา’’ติอาทินา นเยน ปาฬิํ อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพาฯ ปจฺจยสํสนฺทเน ปเนตฺถ นเหตุปจฺจยา…เป.… นอุปนิสฺสเย อฏฺฐาติ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยวเสน เวทิตพฺพาฯ ทุพฺพลกมฺมญฺหิ วิปากสฺส น อุปนิสฺสโย โหติฯ เกวลํ ปน นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยเนว ปจฺจโย โหติฯ เสสเมตฺถ อนุโลมปจฺจนียปจฺจนียานุโลเมสุ จ เตสํ เตสํ ปจฺจยานํ โยเค ลทฺธวารวเสน สกฺกา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว คเณตุํ, ตสฺมา น วิตฺถาริตนฺติฯ

เวทนาตฺติกวณฺณนาฯ

3. วิปากตฺติกวณฺณนา

[1-23] วิปากตฺติเก วิปากํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ วิปาโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติ เย เหตุปจฺจเย เตรส วารา วุตฺตา, เต สงฺขิปิตฺวา คณนาย ทสฺเสตุํ เหตุยา เตรสาติ วุตฺตํฯ อารมฺมเณ ปญฺจาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวเมตฺถ เตรส ปญฺจ นว สตฺต ตีณิ ทฺเวติ ฉ คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน ปจฺจยสํสนฺทเน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว คณนา เวทิตพฺพาฯ

[24-52] ปจฺจนีเยปิ วิปากํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ วิปาโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยาติ เย นเหตุปจฺจเย ทส วารา วุตฺตา, เต สงฺขิปิตฺวา คณนาย ทสฺเสตุํ นเหตุยา ทสาติ วุตฺตํฯ น อารมฺมเณ ปญฺจาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวเมตฺถ ทส ปญฺจ เตรส ทฺวาทส ทฺเว เอกํ นว ตีณีติ อฏฺฐ คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน ปจฺจยสํสนฺทเน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต คณนา เวทิตพฺพาฯ ปาฬิ ปน สงฺขิตฺตา, เอเตสญฺเญว ปน ลทฺธคณนรปริจฺเฉทานํ วารานํ วเสน สํสนฺทิตฺวา อนุโลมปจฺจนียํ ปจฺจนียานุโลมญฺจ เวทิตพฺพํฯ

สหชาตวาโร อิมินาว เอกคติโกฯ ปจฺจยนิสฺสยสํสฏฺฐสมฺปยุตฺตวารา ยถาปาฬิเมว นิยฺยนฺติฯ

[92] ปญฺหาวาเร กุสลากุสเล นิรุทฺเธติ เอตสฺมิํ วิปสฺสนาวเสน ปวตฺเต กุสเล สารชฺชนาทิวเสน ปวตฺเต อกุสเล จ นิรุทฺเธฯ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตีติ กามาวจรวิปาโก ตทารมฺมณตาย อุปฺปชฺชติฯ เย ปน ‘‘วิปสฺสนาชวนานํ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจานญฺจ ปริโยสาเน ตทารมฺมณํ นตฺถี’’ติ วทนฺติ, เต อิมาย ตนฺติยา ปฏิเสเธตพฺพาฯ อากาสานญฺจายตนกุสลํ วิญฺญาณญฺจายตนสฺส กิริยสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อรหตฺตํ ปตฺวา อสมาปนฺนปุพฺพา สมาปตฺติโย ปฏิโลมโต สมาปชฺชนฺตสฺส วเสเนตํ วุตฺตํฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ สาธุกํ ปาฬิํ อุปปริกฺขิตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ