เอวํ เสเสสุปิ อนุโลมโต ฐิตาวเสสา ปจฺจนียโต อาคตาฯ อนุโลมโต เจตฺถ พหูสุปิ ฐิเตสุ ปจฺจนียโต เอเกโกว อาคโตติ เวทิตพฺโพฯ ยถา จ เหตุมูลเก, เอวํ อารมฺมณาทิมูลเกสุปิ สพฺพเมตํ วิธานํ ยถานุรูปโต เวทิตพฺพนฺติฯ

อนุโลมปจฺจนียวณฺณนาฯ

ปจฺจนียานุโลมวณฺณนา

[631] ปจฺจนียานุโลเมปิ ‘‘เหตุยา สตฺต, อารมฺมเณ นวา’’ติ เอวํ อนุโลเม ‘‘นเหตุยา ปนฺนรส, นารมฺมเณ ปนฺนรสา’’ติ เอวํ ปจฺจนีเย จ ลทฺธคณเนสุ ปจฺจเยสุ โย ปจฺจนียโต ฐิโต, ตสฺส ปจฺจนียโต ลทฺธวาเรสุ เย อนุโลมโต ฐิตสฺส อนุโลมโต ลทฺธวาเรหิ สทิสา วารา, เตสํ วเสน คณนา เวทิตพฺพาฯ ปจฺจนียสฺมิญฺหิ นเหตุปจฺจเย ‘‘นเหตุยา ปนฺนรสา’’ติ ปนฺนรส วารา ลทฺธา, อนุโลเม อารมฺมณปจฺจเย ‘‘อารมฺมเณ นวา’’ติ นว วารา ลทฺธาฯ ตตฺถ เย นเหตุยา ปนฺนรส วุตฺตา, เตสุ เย วารา อารมฺมเณ วุตฺเตหิ นวหิ สทิสา, เตสํ วเสน คณนา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ เย อารมฺมเณ นว วุตฺตา, เต นเหตุยา วุตฺเตสุ ปนฺนรสสุ กุสโล ‘‘กุสลากุสลาพฺยากตานํ, อกุสโล อกุสลกุสลาพฺยากตานํ, อพฺยากโต อพฺยากตกุสลากุสลาน’’นฺติ อิเมหิ นวหิ สทิสา, เต สนฺธาย นเหตุยา อารมฺมเณ นวาติ วุตฺตํฯ อธิปติยา ทสาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อารมฺมณาทีนญฺหิ อนุโลมคณนาย เย วารา วุตฺตา นเหตุปจฺจเยน สทฺธิํ สํสนฺทเนปิ เต สพฺเพ ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส นเหตุปจฺจเยน ปจฺจโย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขติ, ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ปจฺจเวกฺขตี’’ติ อิมินา อุปาเยน เตสํ ปาฬิ อุทฺธริตพฺพาฯ

นเหตุปจฺจยา อธิปติยา ทสาติ เอตฺถ ฐเปตฺวา วีมํสาธิปติํ เสสาธิปติวเสน อนุโลมวิภงฺเค อาคตวารา อุทฺธริตพฺพาฯ

เอวเมตฺถ นว ทสสตฺตตีณิเตรสเอกนฺติ ฉ คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน อูนตรคณเนน สทฺธิํ อติเรกคณนสฺสาปิ คณนํ ปริหาเปตฺวา นเหตุมูลกาทีนํ นยานํ ติมูลกาทีสุ สพฺพสํสนฺทเนสุ คณนา เวทิตพฺพาฯ อิทํ ตาว สาธารณลกฺขณํ ฯ น ปเนตํ สพฺพสํสนฺทเนสุ คจฺฉติ, เยหิ ปน ปจฺจเยหิ สทฺธิํ เยสํ ปจฺจยานํ สํสนฺทเน เย วารา วิรุชฺฌนฺติ, เต อปเนตฺวา อวเสสานํ วเสนเปตฺถ คณนา เวทิตพฺพาฯ

นเหตุปจฺจยา นอารมฺมณปจฺจยา อธิปติยา สตฺตาติ เอตฺถ หิ กุสโล อกุสลสฺส; อพฺยากโต กุสลสฺส, อกุสลสฺสาติ อิเม อารมฺมณาธิปติวเสน ลพฺภมานา ตโย วารา วิรุชฺฌนฺติฯ กสฺมา? นอารมฺมณปจฺจยาติ วุตฺตตฺตาฯ ตสฺมา เต อปเนตฺวา สหชาตาธิปตินเยเนเวตฺถ ‘‘กุสโล กุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากตสฺส; อกุสโล อกุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, อกุสลาพฺยากตสฺส; อพฺยากโต อพฺยากตสฺสา’’ติ สตฺต วารา เวทิตพฺพาฯ เตปิ นเหตุปจฺจยาติ วจนโต ฐเปตฺวา วีมํสาธิปติํ เสสาธิปตีนํ วเสนฯ เอวํ สพฺพตฺถ อูนตรคณนปจฺจยวเสน อวิรุชฺฌมานคณนวเสน จ คณนา เวทิตพฺพาฯ

เยสุ จ ปจฺจเยสุ ปจฺจนียโต ฐิเตสุ เย อนุโลมโต น ติฏฺฐนฺติ, เตปิ เวทิตพฺพาฯ เสยฺยถิทํ – อนนฺตเร ปจฺจนียโต ฐิเต สมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตา อนุโลมโต น ติฏฺฐนฺติ, สหชาเต ปจฺจนียโต ฐิเต เหตุอญฺญมญฺญวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตา อนุโลมโต น ติฏฺฐนฺติ, นิสฺสเย ปจฺจนียโต ฐิเต วตฺถุปุเรชาโต อนุโลมโต น ติฏฺฐติฯ อาหาเร วา อินฺทฺริเย วา ปจฺจนียโต ฐิเต เหตุอญฺญมญฺญวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตา อนุโลมโต น ติฏฺฐนฺติฯ อารมฺมเณ ปน ปจฺจนียโต ฐิเต อธิปติอุปนิสฺสยา อนุโลมโต น ติฏฺฐนฺติ, อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยา ปน น ลพฺภนฺติฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ ยํ ลพฺภติ, ยญฺจ น ลพฺภติ, ตํ ชานิตฺวา ลพฺภมานวเสน วารา อุทฺธริตพฺพาฯ

ตตฺถ สพฺเพสุปิ ติมูลกาทีสุ อนนฺตเร สตฺตาติอาทโย ทุมูลเก ลทฺธวาราเยว สตฺตมูลกาทีสุ ปน นสหชาตปจฺจยา นิสฺสเย ตีณีติ ปุเรชาตวเสน วตฺถุนิสฺสเย ตีณิฯ กมฺเม ทฺเว นานากฺขณิกวเสเนวฯ

อาหาเร เอกํ กพฬีการาหารวเสนฯ อินฺทฺริเย เอกํ รูปินฺทฺริยวเสนฯ กเมน คนฺตฺวา วิปฺปยุตฺเต ตีณีติ กุสลาทีนํ อพฺยากตนฺตานิ ปจฺฉาชาตวเสนฯ อตฺถิอวิคเตสุ ปญฺจาติ ตานิ เจว ตีณิ, กุสลาพฺยากตา อพฺยากตสฺส, อกุสลาพฺยากตา อพฺยากตสฺสาติ อิมานิ จ ทฺเว ปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยวเสนาติฯ ปจฺฉาชาตปจฺจยสฺส ปจฺจนีกภาวโต ปฏฺฐาย ปน อตฺถิอวิคเตสุ เอกนฺติ อพฺยากโต อพฺยากตสฺส อาหารินฺทฺริยวเสนฯ นาหาเร คหิเต นอินฺทฺริยปจฺจยาติ น คเหตพฺพํฯ ตถา นอินฺทฺริเย คหิเต นาหารปจฺจยาติฯ กสฺมา? ทฺวีสุ เอกโต คหิเตสุ คเณตพฺพวารสฺส อภาวโตฯ ฌานมคฺคาทีสุปิ ปจฺจนีกโต ฐิเตสุ อาหารโต วา อินฺทฺริยโต วา เอกํ อนุโลมํ อกตฺวาว อวสาเน อินฺทฺริเย เอกํ, อตฺถิยา เอกํ, อวิคเต เอกํ, อาหาเร เอกํ, อตฺถิยา เอกํ, อวิคเต เอกนฺติ วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

นเหตุมูลกํฯ

[636] นารมฺมณมูลกาทีสุ นอญฺญมญฺญมูลเก นอญฺญมญฺญปจฺจยา เหตุยา ตีณีติ กุสลาทีนิ จิตฺตสมุฏฺฐานานํฯ อธิปติยา อฏฺฐาติ อธิปติยา วุตฺเตสุ ทสสุ ‘‘กุสโล กุสลาพฺยากตสฺส, อกุสโล อกุสลาพฺยากตสฺสา’’ติ ทฺเว อปเนตฺวา เสสานิ อฏฺฐฯ สหชาเต ปญฺจาติ เหตุยา วุตฺเตหิ ตีหิ สทฺธิํ ‘‘กุสโล จ อพฺยากโต จ อพฺยากตสฺส, อกุสโล จ อพฺยากโต จ อพฺยากตสฺสา’’ติ อิเม ทฺเวฯ นิสฺสเย สตฺตาติ เตหิ ปญฺจหิ สทฺธิํ ‘‘อพฺยากโต กุสลสฺส, อพฺยากโต อกุสลสฺสา’’ติ อิเม ทฺเว วตฺถุวเสนฯ กมฺเม ตีณีติ เหตุยา วุตฺตาเนวฯ เสสติเกสุปิ เอเสว นโยฯ อธิปติยา ตีณีติ เหฏฺฐา วุตฺตาเนวฯ

[644] นาหารมูลเก อญฺญมญฺเญ ตีณีติ ฐเปตฺวา อาหาเร เสสเจตสิกวเสน เวทิตพฺพานิฯ ยถา จ เหฏฺฐา, ตถา อิธาปิ นาหารนอินฺทฺริเยสุ เอเกกเมว คหิตํ, น ทฺเว เอกโตฯ

[648] นสมฺปยุตฺตปจฺจยา เหตุยา ตีณีติ เหฏฺฐา นอญฺญมญฺเญ วุตฺตาเนวฯ อธิปติยา อฏฺฐาติ วุตฺตาเนวฯ นวิปฺปยุตฺตมูลเก กมฺเม ปญฺจาติ กุสลาทิเจตนา สหชาตกุสลาทีนํ, นานากฺขณิกา กุสลากุสลเจตนา กมฺมสมุฏฺฐานรูปสฺสาติ เอวํ ปญฺจฯ อาหารินฺทฺริเยสุ ตีณิ สหชาตสทิสานิฯ ฌานมคฺคาทีสุ ตีณิ เหตุสทิสานิฯ

[650] โนอตฺถิมูลเก ยสฺมา เหตุ โนอตฺถิ นาม น โหติ, นิยมโต อตฺถิเยว, ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา นารมฺมเณ นวาติ วุตฺตํฯ ยถา จ เหตุ, ตถา อญฺเญปิ อตฺถิปจฺจยลกฺขณยุตฺตา เอตฺถ อนุโลมโต น ติฏฺฐนฺติฯ กมฺเม ทฺเวติ อิทํ ปน นานากฺขณิกกมฺมวเสน วุตฺตํฯ ปจฺจนียโต สพฺเพ ลพฺภนฺติฯ ยํ ปน อนุโลมโต ลพฺภมานมฺปิ อคฺคเหตฺวา ตโต ปุเรตรา ปจฺจยา ปจฺจนียโต คยฺหนฺติ, โส ปจฺฉา โยชนํ ลภติฯ เตเนเวตฺถ ‘‘โนอตฺถิปจฺจยา นเหตุปจฺจยา…เป.… โนอวิคตปจฺจยา กมฺเม ทฺเว’’ติ วุตฺตํฯ กสฺมา ปเนส สกฏฺฐาเนเยว น คหิโตติ ? ยสฺมา อวเสเสสุปิ ปจฺจนียโต ฐิเตสุ เอโกว อนุโลมโต ลพฺภติฯ อิทญฺหิ อิมสฺมิํ ปจฺจยานุโลเม ลกฺขณํ – โย สพฺเพสุ ปจฺจนียโต ฐิเตสุ เอโกว อนุโลมโต ลพฺภติ, โส ปจฺฉา วุจฺจตีติฯ โนอตฺถิปจฺจยา โนเหตุปจฺจยา…เป.… โนอวิคตปจฺจยา อุปนิสฺสเย นวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อิทํ ปน ปกตูปนิสฺสยวเสน วุตฺตํฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ ลพฺภมานํ อลพฺภมานํ ปุเรวุตฺตํ ปจฺฉาวุตฺตญฺจ เวทิตพฺพนฺติฯ

ปญฺหาวารสฺส ปจฺจนียานุโลมวณฺณนาฯ

นิฏฺฐิตา จ กุสลตฺติกปฏฺฐานสฺส วณฺณนาติฯ

2. เวทนาตฺติกวณฺณนา

[1] เวทนาตฺติเก ติสฺโส เวทนา รูปํ นิพฺพานนฺติ อิเม ธมฺมา น ลพฺภนฺติ, ตสฺมา เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธาติอาทิ วุตฺตํฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ สุขาย เวทนายาติ สเหตุกปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตํฯ ทุกฺขเวทนา ปฏิสนฺธิยํ น ลพฺภตีติ ทุติยวาเร ปฏิสนฺธิคฺคหณํ น กตํฯ ตติยวาเร ปฏิสนฺธิกฺขเณติ สเหตุกปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ อิโต ปเรสุ จ ปจฺจเยสุ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติฯ สพฺพตฺถ ตโย ตโย วารา วุตฺตาฯ เตน วุตฺตํ เหตุยา ตีณิ…เป.… อวิคเต ตีณีติฯ

[6] ปจฺจยสํสนฺทเน ปน สเหตุกาย วิปากทุกฺขเวทนาย อภาวโต เหตุมูลกนเย วิปาเก ทฺเวติ วุตฺตํฯ อธิปติอาทีหิ สทฺธิํ สํสนฺทเนสุปิ วิปาเก ทฺเวเยวฯ กสฺมา? วิปาเก ทุกฺขเวทนาย อธิปติฌานมคฺคานํ อภาวโตฯ เยหิ จ สทฺธิํ สํสนฺทเน วิปาเก ทฺเว วารา ลพฺภนฺติ, วิปาเกน สทฺธิํ สํสนฺทเน เตสุปิ ทฺเวเยวฯ

[10] ปจฺจนีเย นปุเรชาเต อารุปฺเป จ ปฏิสนฺธิยญฺจ ทุกฺขเวทนาย อภาวโต ทฺเว วารา อาคตาฯ นวิปฺปยุตฺเตปิ อารุปฺเป ทุกฺขาภาวโต ทฺเวเยวฯ สพฺพอรูปธมฺมปริคฺคาหกา ปน สหชาตาทโย ปจฺจยา อิมสฺมิํ ปจฺจนียวาเร ปริหายนฺติฯ กสฺมา? เวทนาสมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส เวทนาสมฺปยุตฺตํ ปฏิจฺจ สหชาตาทีหิ วินา อนุปฺปตฺติโต ปจฺฉาชาตปจฺจยญฺจ วินาว อุปฺปตฺติโตฯ

[17] ปจฺจยสํสนฺทเน ปน นปุเรชาเต เอกนฺติ อารุปฺเป ปฏิสนฺธิยญฺจ อเหตุกาทุกฺขมสุขเวทนาสมฺปยุตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ นกมฺเม ทฺเวติ อเหตุกกิริยสมฺปยุตฺตเจตนาวเสน วุตฺตํฯ สุขาย หิ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาย สมฺปยุตฺเต ธมฺเม ปฏิจฺจ ตาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา อเหตุกกิริยเจตนา อุปฺปชฺชนฺติฯ นเหตุปจฺจยา นวิปาเกปิ เอเสว นโยฯ นวิปฺปยุตฺเต เอกนฺติ อารุปฺเป อาวชฺชนวเสน วุตฺตํฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพสํสนฺทเนสุ คณนา เวทิตพฺพาฯ

[25-37] อนุโลมปจฺจนีเย ปจฺจนีเย ลทฺธปจฺจยา เอว ปจฺจนียโต ติฏฺฐนฺติฯ ปจฺจนียานุโลเม สพฺพา รูปธมฺมปริคฺคาหกา สหชาตาทโย อนุโลมโตว ติฏฺฐนฺติ, น ปจฺจนียโตฯ อเหตุกสฺส ปน จิตฺตุปฺปาทสฺส อธิปติ นตฺถีติ อธิปติปจฺจโย อนุโลมโต น ติฏฺฐติฯ ปฏิจฺจวาราทีสุ ปน ปจฺฉาชาโต อนุโลมโต น ลพฺภติเยวาติ ปริหีโนฯ