ทฺเวติ ปเนตฺถ กุสโล อพฺยากตสฺส, อกุสโล อพฺยากตสฺสาติ นานากฺขณิกกมฺมวเสน กฏตฺตารูปสฺส ปจฺจยวเสน เวทิตพฺพานิฯ นอุปนิสฺสยปเทน สทฺธิํ นปุเรชาตาทีสุ สพฺพตฺถ ทฺเวฯ กมฺมปจฺจโย ปเนตฺถ น คหิโตฯ ตสฺมิญฺหิ คหิเต เตปิ ทฺเว วารา ฉิชฺชนฺติ, วิสฺสชฺชนเมว น ลพฺภติฯ เอวํ เยน เยน สทฺธิํ ยสฺส ยสฺส สํสนฺทเนฯ ยํ ลพฺภติ, ยญฺจ ปริหายติ, ตํ สพฺพํ สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา สพฺพปจฺจนีเยสุ คณนา อุทฺธริตพฺพาติฯ

ปจฺจนียคณนวณฺณนาฯ

อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา

[550] อนุโลมปจฺจนีเย ‘‘เหตุยา สตฺต, อารมฺมเณ นวา’’ติ เอวํ อนุโลเม ‘‘นเหตุยา ปนฺนรส, นารมฺมเณ ปนฺนรสา’’ติ เอวํ ปจฺจนีเย จ ลทฺธคณเนสุ ปจฺจเยสุ โย ปจฺจโย อนุโลมโต ฐิโต, ตสฺส อนุโลเม ลทฺธวาเรหิ สทฺธิํ เย ปจฺจนียโต ฐิตสฺส ปจฺจนีเย ลทฺธวาเรสุ สทิสวารา, เตสํ วเสน คณนา เวทิตพฺพาฯ อนุโลมสฺมิญฺหิ เหตุปจฺจเย ‘‘เหตุยา สตฺตา’’ติ สตฺต วารา ลทฺธา, ปจฺจนีเย นารมฺมณปจฺจเย ‘‘นารมฺมเณ ปนฺนรสา’’ติ ปนฺนรส ลทฺธาฯ เตสุ เย เหตุยา สตฺต วุตฺตา, เตหิ สทฺธิํ นารมฺมเณ วุตฺเตสุ ปนฺนรสสุ ‘‘กุสโล กุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากตสฺส, อกุสโล อกุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, อกุสลาพฺยากตสฺส, อพฺยากโต อพฺยากตสฺสา’’ติ อิเม สตฺต สทิสาฯ เต สนฺธาย เหตุปจฺจยา นอารมฺมเณ สตฺตาติ วุตฺตํฯ นอธิปติยา สตฺตาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

นสหชาตสฺส ปน เหตุปจฺจยสฺส อภาวา นสหชาเต เอโกปิ น ลพฺภติ, ตสฺมา เตน สทฺธิํ โยชนา น กตาฯ นอญฺญมญฺเญ กุสลาทโย ตโย รูปาพฺยากตสฺส ลพฺภนฺติ, เต สนฺธาย ตีณีติ วุตฺตํฯ ตถา นสมฺปยุตฺเตฯ นวิปฺปยุตฺเต ปน กุสลํ กุสลสฺส, อกุสลํ อกุสลสฺส, อพฺยากตํ อพฺยากตสฺสาติ อรูปธมฺมวเสน ตีณิ เวทิตพฺพานิฯ

นนิสฺสยโนอตฺถิโนอวิคตา นสหชาโต วิย น ลพฺภนฺติเยวาติ เตหิปิ สทฺธิํ โยชนา น กตาฯ เอวเมตฺถ สตฺต ตีณีติ ทฺเวเยว คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน อูนตรคณเนน สทฺธิํ อติเรกคณนสฺสปิ คณนํ ปริหาเปตฺวา ปจฺจยฆฏเนสุ คณนา เวทิตพฺพาฯ

[551] ตตฺถ เหตุสหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตนฺติ นารมฺมเณ สตฺตาติ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยน ปจฺจโย, นารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยฯ กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยน ปจฺจโย, นารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อิมินา นเยน สตฺต วารา อุทฺธริตพฺพาฯ นาธิปติยา สตฺตาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ทุติเย ฆฏเน อญฺญมญฺญสฺส ปวิฏฺฐตฺตา ฐเปตฺวา นสมฺปยุตฺตํ เสเสสุ ตีณีติ วุตฺตํฯ นสมฺปยุตฺเต ปน อญฺญมญฺญวิปฺปยุตฺตํ ปฏิสนฺธินามรูปํ สนฺธาย เอกนฺติ วุตฺตํฯ อญฺญมญฺญปจฺจโย เจตฺถ อนุโลมฆฏเน ปวิฏฺฐตฺตา ปจฺจนียโต น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘นอญฺญมญฺเญ’’ติ น วุตฺตํฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ เสสฆฏเนสุปิ ปวิฏฺฐปจฺจยา ปจฺจนียโต น ลพฺภนฺตีติ น วุตฺตาฯ ตติยฆฏเน สมฺปยุตฺตสฺส ปวิฏฺฐตฺตา สพฺพตฺถ ตีณิเยวฯ จตุตฺถฆฏเน วิปฺปยุตฺตสฺส ปวิฏฺฐตฺตา ตีณิ กุสลาทีนิ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺสฯ ปญฺจเม วิปากสฺส ปวิฏฺฐตฺตา สพฺพตฺถ เอกํ อพฺยากเตน อพฺยากตํฯ อิโต ปเรสุปิ วิปากสมฺปยุตฺเตสุ เอเสว นโยฯ

[552] เหตุสหชาตนิสฺสยอินฺทฺริยมคฺคอตฺถิอวิคตนฺติ นารมฺมเณ จตฺตารีติ กุสโล กุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากตสฺส; อพฺยากโต อพฺยากตสฺสาติ อิเมสํ วเสน เวทิตพฺพานิฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ นอญฺญมญฺเญ ทฺเวติ กุสโล อพฺยากตสฺส, ตถา อพฺยากโตฯ ปรโตปิ ทฺวีสุ เอเสว นโยฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพฆฏเนสุ ลพฺภมานวเสน คณนา เวทิตพฺพาฯ สพฺพานิปิ เจตานิ อิมสฺมิํ อนุโลมปจฺจนีเย สหชาตวเสน เจว ปกิณฺณกวเสน จ ปนฺนรสาธิกานิ จตฺตาริ ฆฏนสตานิ วุตฺตานิฯ เตสุ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฆฏเน เย อนุโลมโต ฐิตา ปจฺจยา, เตสํ เอโกปิ ปจฺจนียโต น ลพฺภติฯ เหตุมูลเก เจตฺถ ปฐเม ฆฏเน อนุโลมโต ปญฺจนฺนํ ปจฺจยานํ ฐิตตฺตา ปจฺจนียโต เอกูนวีสติ ปจฺจยา อาคตาฯ

เอวํ เสเสสุปิ อนุโลมโต ฐิตาวเสสา ปจฺจนียโต อาคตาฯ อนุโลมโต เจตฺถ พหูสุปิ ฐิเตสุ ปจฺจนียโต เอเกโกว อาคโตติ เวทิตพฺโพฯ ยถา จ เหตุมูลเก, เอวํ อารมฺมณาทิมูลเกสุปิ สพฺพเมตํ วิธานํ ยถานุรูปโต เวทิตพฺพนฺติฯ

อนุโลมปจฺจนียวณฺณนาฯ

ปจฺจนียานุโลมวณฺณนา

[631] ปจฺจนียานุโลเมปิ ‘‘เหตุยา สตฺต, อารมฺมเณ นวา’’ติ เอวํ อนุโลเม ‘‘นเหตุยา ปนฺนรส, นารมฺมเณ ปนฺนรสา’’ติ เอวํ ปจฺจนีเย จ ลทฺธคณเนสุ ปจฺจเยสุ โย ปจฺจนียโต ฐิโต, ตสฺส ปจฺจนียโต ลทฺธวาเรสุ เย อนุโลมโต ฐิตสฺส อนุโลมโต ลทฺธวาเรหิ สทิสา วารา, เตสํ วเสน คณนา เวทิตพฺพาฯ ปจฺจนียสฺมิญฺหิ นเหตุปจฺจเย ‘‘นเหตุยา ปนฺนรสา’’ติ ปนฺนรส วารา ลทฺธา, อนุโลเม อารมฺมณปจฺจเย ‘‘อารมฺมเณ นวา’’ติ นว วารา ลทฺธาฯ ตตฺถ เย นเหตุยา ปนฺนรส วุตฺตา, เตสุ เย วารา อารมฺมเณ วุตฺเตหิ นวหิ สทิสา, เตสํ วเสน คณนา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ เย อารมฺมเณ นว วุตฺตา, เต นเหตุยา วุตฺเตสุ ปนฺนรสสุ กุสโล ‘‘กุสลากุสลาพฺยากตานํ, อกุสโล อกุสลกุสลาพฺยากตานํ, อพฺยากโต อพฺยากตกุสลากุสลาน’’นฺติ อิเมหิ นวหิ สทิสา, เต สนฺธาย นเหตุยา อารมฺมเณ นวาติ วุตฺตํฯ อธิปติยา ทสาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อารมฺมณาทีนญฺหิ อนุโลมคณนาย เย วารา วุตฺตา นเหตุปจฺจเยน สทฺธิํ สํสนฺทเนปิ เต สพฺเพ ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส นเหตุปจฺจเยน ปจฺจโย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขติ, ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ปจฺจเวกฺขตี’’ติ อิมินา อุปาเยน เตสํ ปาฬิ อุทฺธริตพฺพาฯ

นเหตุปจฺจยา อธิปติยา ทสาติ เอตฺถ ฐเปตฺวา วีมํสาธิปติํ เสสาธิปติวเสน อนุโลมวิภงฺเค อาคตวารา อุทฺธริตพฺพาฯ