ปจฺจนียุทฺธารวณฺณนา

[527] อิทานิ ปจฺจนียํ โหติฯ ตตฺถ ยถา ปฏิจฺจ วาราทีสุ ‘‘อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา’’ติอาทินา นเยน ลพฺภมานา ปญฺหา ลพฺภมานานํ ปจฺจยานํ วเสน สรูปโตว วิตฺถาริตาฯ เอวํ อวิตฺถาเรตฺวา เอเกน ลกฺขเณน สงฺเขปโต ปจฺจนียํ ทสฺเสตุํ ธมฺมสงฺคาหเกหิ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทินา นเยน อนุโลมโต กุสลาทีนํ ปจฺจยา อุทฺธฏาฯ เต จ โข ปจฺจยา สมูหวเสน, โน เอเกกปจฺจยวเสเนว; ตสฺมา เย ยตฺถ สมูหโต ทสฺสิตา, เต วิภชิตฺวา เวทิตพฺพาฯ สพฺเพปิ หิ อิเม จตุวีสติ ปจฺจยา อฏฺฐสุ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ กตเรสุ อฏฺฐสุ? อารมฺมเณ, สหชาเต, อุปนิสฺสเย, ปุเรชาเต, ปจฺฉาชาเต, กมฺเม, อาหาเร, อินฺทฺริเยติฯ กถํ? ฐเปตฺวา หิ อิเม อฏฺฐ ปจฺจเย เสเสสุ โสฬสสุ เหตุปจฺจโย อญฺญมญฺญวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตปจฺจโยติ อิเม ฉ ปจฺจยา เอกนฺเตน สหชาตา หุตฺวา สหชาตานญฺเญว ปจฺจยภาวโต สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ อนนฺตรปจฺจโย สมนนฺตรอาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจโยติ อิเม ปน ปญฺจ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา อตฺตโน อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานญฺเญว ปจฺจยภาวโต อนนฺตรูปนิสฺสยลกฺขเณน อุปนิสฺสเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ นิสฺสยปจฺจโย สหชาตปุเรชาตเภทโต ทุวิโธฯ ตตฺถ สหชาตนิสฺสโย สหชาตานญฺเญว นิสฺสยปจฺจยภาวโต สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ, ปุเรชาตนิสฺสโย ปุเรชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติฯ

อธิปติปจฺจโยปิ สหชาตาธิปติอารมฺมณาธิปติวเสน ทุวิโธฯ ตตฺถ สหชาตาธิปติ สหชาตานํเยว อธิปติปจฺจยภาวโต สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติฯ อารมฺมณาธิปติ อารมฺมณูปนิสฺสโย โหติเยวาติ อารมฺมณูปนิสฺสยลกฺขเณน อุปนิสฺสยปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติฯ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตเภทโต ติวิโธฯ ตตฺถ สหชาตวิปฺปยุตฺโต สหชาตานญฺเญว วิปฺปยุตฺตปจฺจยภาวโต สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติฯ ปุเรชาตวิปฺปยุตฺโต ปุเร อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานานํ ปจฺจยภาวโต ปุเรชาเต สงฺคหิโตฯ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺโต ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวา ปุเร อุปฺปนฺนานํ อุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺจยภาวโต ปจฺฉาชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติฯ อตฺถิปจฺจยอวิคตปจฺจยา สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยานญฺเจว อตฺถิอวิคเตสุ จ เอเกกสฺส วเสน ฉหิ เภเทหิ ฐิตาฯ ตตฺถ สหชาตอตฺถิอวิคตา สหชาตานญฺเญว อตฺถิอวิคตปจฺจยภาวโตฯ

สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ ปุเรชาตา ปุเร อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานานํ ปจฺจยภาวโต ปุเรชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ ปจฺฉาชาตา ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวา ปุเร อุปฺปนฺนานํ อุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺจยภาวโต ปจฺฉาชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ อาหารภูตา กพฬีการาหารปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ อินฺทฺริยภูตา รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เอวํ อิเม โสฬส ปจฺจยา อิเมสุ อฏฺฐสุ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

อิเมสมฺปิ ปน อฏฺฐนฺนํ ปจฺจยานํ อญฺญมญฺญํ สงฺคโห อตฺถิเยวฯ อาทิโต นิทฺทิฏฺโฐ หิ อารมฺมณปจฺจโย อธิปติอนธิปติเภเทน ทุวิโธฯ ตตฺถ อธิปติภูโต อารมฺมณูปนิสฺสยลกฺขเณน อุปนิสฺสเย สงฺคหํ คจฺฉติฯ อนธิปติภูโต สุทฺโธ อารมฺมณปจฺจโยวฯ กมฺมปจฺจโยปิ สหชาตนานากฺขณิกวเสน ทุวิโธฯ ตตฺถ สหชาตกมฺมํ อตฺตนา สหชาตานญฺเญว กมฺมปจฺจยภาวโต สหชาเตเยว สงฺคหํ คจฺฉติฯ นานากฺขณิกกมฺมํ พลวทุพฺพลวเสน ทุวิธํฯ ตตฺถ พลวกมฺมํ วิปากธมฺมานํ อุปนิสฺสโยว หุตฺวา ปจฺจโย โหตีติ อุปนิสฺสเย สงฺคหํ คจฺฉติฯ พลวมฺปิ ปน รูปานํ ทุพฺพลญฺจ อรูปานํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยเนว ปจฺจโยฯ อาหารปจฺจโยปิ รูปารูปโต ทุวิโธฯ ตตฺถ อรูปาหาโร อตฺตนา สหชาตานญฺเญว ปจฺจโย โหตีติ สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติฯ รูปาหาโร สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตานํ ปจฺจโย น โหติฯ อตฺตโน ปน อุปฺปาทกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ฐิติปฺปตฺโต อาหารปจฺจยตํ สาเธตีติ อาหารปจฺจโยว โหติฯ อินฺทฺริยปจฺจโยปิ รูปารูปโต ทุวิโธฯ ตตฺถ อรูปินฺทฺริยปจฺจโย อตฺตนา สหชาตานญฺเญว อินฺทฺริยปจฺจยตํ สาเธตีติ สหชาเตเยว สงฺคหํ คจฺฉติฯ รูปินฺทฺริยปจฺจโย ปน อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต ทุวิโธฯ ตตฺถ อชฺฌตฺตํ อินฺทฺริยปจฺจโย ปุเร อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานานํ สสมฺปยุตฺตธมฺมานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อินฺทฺริยปจฺจโย โหตีติ ปุเรชาเตเยว สงฺคหํ คจฺฉติฯ พาหิโร อินฺทฺริยปจฺจโย นาม รูปชีวิตินฺทฺริยํ, ตํ สหชาตานํ ปจฺจโย โหนฺตมฺปิ อนุปาลนมตฺตวเสเนว โหติ, น ชนกวเสนาติ อินฺทฺริยปจฺจโยว โหติฯ เอวํ อิเม อฏฺฐ ปจฺจยา อญฺญมญฺญมฺปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ อยํ ตาว อฏฺฐสุ ปจฺจเยสุ อวเสสานํ โสฬสนฺนญฺเจว เตสํเยว จ อฏฺฐนฺนํ อญฺญมญฺญวเสน สงฺคหนโยฯ

อิทานิ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ ปจฺจยานํ เอเกกสฺมิํ จตุวีสติยาปิ ปจฺจเยสุ เย เย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, เต เต เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ อฏฺฐนฺนํ ตาว สพฺพปฐเม อารมฺมณปจฺจเย อารมฺมณปจฺจโยว สงฺคหํ คจฺฉติ, น เสสา เตวีสติฯ ทุติเย สหชาตปจฺจเย เหตุปจฺจโย สหชาตาธิปติปจฺจโย สหชาตปจฺจโย อญฺญมญฺญปจฺจโย สหชาตนิสฺสยปจฺจโย สหชาตกมฺมปจฺจโย วิปากปจฺจโย สหชาตอาหารปจฺจโย สหชาตอินฺทฺริยปจฺจโย ฌานปจฺจโย มคฺคปจฺจโย สมฺปยุตฺตปจฺจโย สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจโย สหชาตตฺถิปจฺจโย สหชาตาวิคตปจฺจโยติ อิเม ปนฺนรส ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ ตติเย อุปนิสฺสยปจฺจเย อธิปติภูโต อารมฺมณปจฺจโย อารมฺมณภูโต อธิปติปจฺจโย อนนฺตรสมนนฺตรอุปนิสฺสยอาเสวนปจฺจยา นานากฺขณิโก พลวกมฺมปจฺจโย นตฺถิปจฺจโย วิคตปจฺจโยติ อิเม นว ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ จตุตฺเถ ปุเรชาตปจฺจเย ปุเรชาตนิสฺสยปจฺจโย ปุเรชาตปจฺจโย ปุเรชาตินฺทฺริยปจฺจโย ปุเรชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจโย ปุเรชาตตฺถิปจฺจโย ปุเรชาตาวิคตปจฺจโยติ อิเม ฉ ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ ปญฺจเม ปจฺฉาชาตปจฺจเย ปจฺฉาชาตปจฺจโย ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจโย ปจฺฉาชาตตฺถิปจฺจโย ปจฺฉาชาตาวิคตปจฺจโยติ อิเม จตฺตาโร ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ ฉฏฺเฐ กมฺมปจฺจเย นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโยว สงฺคหิโตฯ สตฺตเม อาหารปจฺจเย กพฬีการาหารวเสเนว อาหารปจฺจโย อาหารตฺถิปจฺจโย อาหาราวิคตปจฺจโยติ อิเม ตโย ปจฺจยา สงฺคหิตาฯ อฏฺฐเม อินฺทฺริยปจฺจเย รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจโย อินฺทฺริยตฺถิปจฺจโย อินฺทฺริยาวิคตปจฺจโยติ อิเม ตโย ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ เอวํ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ ปจฺจยานํ เอเกกสฺมิํ อิเม จิเม จ ปจฺจยา สงฺคหํ คตาติ ญตฺวา เย ยตฺถ สงฺคหํ คตา, เต ตสฺส คณเนน คหิตาว โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

เอวํ สพฺพปจฺจยสงฺคาหกานํ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน เอกูนปญฺญาสาย ปญฺเหสุ อิมสฺมิํ ปจฺจนีเย ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทโย อิเม ปนฺนรส ปญฺหา อุทฺธริตฺวา วิสฺสชฺชิตาฯ

ตตฺถ กุสโล กุสลสฺส, กุสโล อกุสลสฺส, กุสโล อพฺยากตสฺส, กุสโล กุสลาพฺยากตสฺสาติ กุสลาทิกา จตฺตาโร ปญฺหา; ตถา อกุสลาทิกา; อพฺยากโต ปน อพฺยากตสฺส, อพฺยากโต กุสลสฺส, อพฺยากโต อกุสลสฺสาติ อพฺยากตาทิกา ตโย; กุสโล จ อพฺยากโต จ กุสลสฺส; ตถา อพฺยากตสฺส; อกุสโล จ อพฺยากโต จ อกุสลสฺส; ตถา อพฺยากตสฺสาติ ทุมูลเกกาวสานา จตฺตาโร โหนฺติฯ เตสุ ปฐเม ปญฺเห เยหิ ภวิตพฺพํ, เต สพฺเพ สงฺคเหตฺวา ตโย ปจฺจยา วุตฺตาฯ ทุติเย ทฺเว, ตติเย ปญฺจ, จตุตฺเถ เอโกว ปญฺจเม ตโย, ฉฏฺเฐ ทฺเว, สตฺตเม ปญฺจ, อฏฺฐเม เอโกว นวเม สตฺต, ทสเม ตโย, เอกาทสเม ตโย, ทฺวาทสเม ทฺเว, เตรสเม จตฺตาโร, จุทฺทสเม ทฺเว, ปนฺนรสเมปิ จตฺตาโรวฯ เต ‘‘สหชาตปจฺจเยนา’’ติ อวตฺวา ‘‘สหชาตํ ปจฺฉาชาต’’นฺติ วุตฺตาฯ ตตฺถ การณํ ปรโต วกฺขามฯ

สมาสโต ปเนตฺถ เอโก ทฺเว ตโย จตฺตาโร ปญฺจ สตฺตาติ ฉเฬว ปจฺจยปริจฺเฉทา โหนฺติฯ อยํ ปญฺหาวารสฺส ปจฺจนีเย อุกฺกฏฺฐวเสน ปญฺหาปริจฺเฉโท เจว เต เต ปจฺจเย สงฺคเหตฺวา ทสฺสิตปจฺจยปริจฺเฉโท จฯ ‘‘น เหตุปจฺจโย’’ติอาทีสุ หิ จตุวีสติยาปิ ปจฺจยปจฺจนีเยสุ เอกปจฺจนีเยปิ อิโต อุทฺธํ ปญฺหา วา ปจฺจยา วา น ลพฺภนฺติ, เหฏฺฐา ลพฺภนฺติฯ ตสฺมา เยสุ ปญฺเหสุ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ ธมฺมสฺส สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ เอโกว ปจฺจโย อาคโต, ตสฺมิํ ปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเต เต ปญฺหา ปริหายนฺติฯ ยสฺมิํ ปน ปญฺเห ‘‘กุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ทฺเว ปจฺจยา อาคตาฯ ตตฺถ นารมฺมณปจฺจยาติ เอวํ เอกสฺมิํ ปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเตปิ อิตรสฺส ปจฺจยสฺส วเสน โส ปญฺโห ลพฺภเตวฯ เตสุ ปน ทฺวีสุปิ ปจฺจเยสุ ปฏิกฺขิตฺเตสุ โส วาโร ปจฺฉิชฺชติฯ เอวเมว เยสุ ปญฺเหสุ ตโย จตฺตาโร ปญฺจ สตฺต วา ลพฺภนฺติ, เตสุ ฐเปตฺวา ปฏิกฺขิตฺเต ปจฺจเย อวเสสานํ วเสน เต ปญฺหา ลพฺภนฺติเยวฯ สพฺเพสุ ปน ปจฺจเยสุ ปฏิกฺขิตฺเตสุ สพฺเพปิ เต วารา ปจฺฉิชฺชนฺตีติ อิทเมว เจตฺถ ลกฺขณํฯ อิมินา ลกฺขเณน อาทิโต ปฏฺฐาย เตสุ เตสุ ปญฺเหสุ สงฺขิปิตฺวา วุตฺตปจฺจยานํ ปเภโท จ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปจฺจนีเย เตสํ เตสํ ปญฺหานํ ปริหานิ จ เวทิตพฺพาฯ

ตตฺรายํ วิตฺถารกถา – ปฐมปญฺเห ตาว ตีหิ ปจฺจเยหิ เอกูนวีสติ ปจฺจยา ทสฺสิตาฯ กถํ? กุสโล หิ กุสลสฺส ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากวิปฺปยุตฺเตเหว ปจฺจโย น โหติ , เสเสหิ วีสติยา โหติ, เตสุ อารมฺมณปจฺจโย เอโกว สหชาเต ปน สพฺพสงฺคาหิกวเสน ปนฺนรส ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตาฯ เตสุ เหตุปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเต จุทฺทส โหนฺติฯ กุสโล ปน กุสลสฺส เนว วิปากปจฺจโย น, วิปฺปยุตฺตปจฺจโยติ เต ทฺเว อปเนตฺวา เสเส ทฺวาทส สนฺธาย สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํฯ อุปนิสฺสยปจฺจเยปิ สพฺพสงฺคาหิกวเสน นว ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตาฯ เตสุ อธิปติภูโต อารมฺมณปจฺจโย อารมฺมณภูโต จ อธิปติปจฺจโย อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน อุปนิสฺสยเมว อนุปวิฏฺโฐฯ กุสโล ปน กุสลสฺส นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโย น โหตีติ ตํ อปเนตฺวา เสเส ฉ สนฺธาย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํฯ เอวํ ปฐมปญฺเห ตีหิ ปจฺจเยหิ เอกูนวีสติปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ เตสุ อิมสฺมิํ เหตุปจฺจนีเย ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส นเหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขติ, ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ปจฺจเวกฺขตี’’ติ เอวมาทินา อารมฺมณปจฺจยาทีสุ วุตฺตนเยเนว อุทฺธริตฺวา ปาฬิ ทสฺเสตพฺพาฯ

อารมฺมณปจฺจเย ปน ปฏิกฺขิตฺเต ตสฺส วิตฺถารํ อปเนตฺวา เหตุปจฺจยวิตฺถารํ ปกฺขิปิตฺวา สาเยว ปาฬิ ทสฺเสตพฺพา, เสสปจฺจยปฏิกฺเขเปสุปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมิํ ปน ปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเต เย วารา ปริหายนฺติ, เต ปรโต วกฺขามฯ

ทุติยปญฺเห ปน ทฺวีหิ ปจฺจเยหิ ตโย ปจฺจยา ทสฺสิตาฯ กถํ? กุสโล หิ อกุสลสฺส อนนฺตราทิวเสน ปจฺจโย น โหติฯ ตสฺมา เต อปเนตฺวา อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน สงฺคหิตํ อารมฺมณาธิปติญฺเจว ปกตูปนิสฺสยญฺจ สนฺธาย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํฯ ตสฺมา สุทฺโธ อารมฺมณปจฺจโย อารมฺมณาธิปติวเสน อธิปติปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจโยติ ทุติยปญฺเห ทฺวีหิ ปจฺจเยหิ อิเม ตโย ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ

ตติยปญฺเห ปน ปญฺจหิ ปจฺจเยหิ อฏฺฐารส ปจฺจยา ทสฺสิตาฯ กถํ? กุสโล หิ อพฺยากตสฺส อญฺญมญฺญปุเรชาตาเสวนวิปากสมฺปยุตฺเตหิเยว ปจฺจโย น โหติ, เสเสหิ เอกูนวีสติยา โหติฯ เตสุ อารมฺมณปจฺจโย เอโกฯ ยสฺมา ปน กุสโล อพฺยากตสฺส อญฺญมญฺญวิปากสมฺปยุตฺตวเสน ปจฺจโย น โหติ, เหตุปจฺจโย ปฏิกฺขิตฺโต, กมฺมปจฺจโย วิสุํ คหิโต, ตสฺมา อิเม ปญฺจ อปเนตฺวา สหชาเตน ทส ปจฺจยา ทสฺสิตาฯ อุปนิสฺสเยน เหฏฺฐา วุตฺเตสุ ฉสุ ฐเปตฺวา อาเสวนํ เสสา ปญฺจฯ ปจฺฉาชาโต เอโกว ตถา สหชาตนานากฺขณิกวเสน ทุวิโธปิ กมฺมปจฺจโยติ เอวํ ตติยปญฺเห ปญฺจหิ ปจฺจเยหิ อิเม อฏฺฐารส ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ

จตุตฺถปญฺเห ปน เอเกน ปจฺจเยน ทสฯ กถํ? กุสโล หิ กุสลาพฺยากตสฺส สหชาเต วุตฺเตสุ ปนฺนรสสุ อญฺญมญฺญวิปากสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺเตหิ ปจฺจโย น โหติ, เหตุปจฺจโย ปฏิกฺขิตฺโตฯ อิติ อิเม ปญฺจ อปเนตฺวา เสสา ทส ปจฺจยา เอตฺถ เอเกน ปจฺจเยน ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ

[528] ยถา จ อิเมสุ กุสลาทิเกสุ จตูสุ, ตถา อกุสลาทิเกสุปิ จตูสุ ปญฺเหสุ เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ เต เตเยว ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ

[529] ตโต ปรานํ อพฺยากตาทีนํ ติณฺณํ ปญฺหานํ ปฐมปญฺเห สตฺตหิ ปจฺจเยหิ เตวีสติ ปจฺจยา ทสฺสิตาฯ กถํ? อพฺยากโต หิ อพฺยากตสฺส จตุวีสติยาปิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติฯ เหตุปจฺจเย ปน ปฏิกฺขิตฺเต เตวีสติ โหนฺติฯ เตสุ อารมฺมณปจฺจโย เอโกวฯ ยสฺมา ปเนตฺถ อสหชาตานมฺปิ สงฺคหณตฺถํ อาหารินฺทฺริยปจฺจยา วิสุํ คหิตาฯ ตสฺมา อิเม ตโย อปเนตฺวา สหชาเตน ทฺวาทส ปจฺจยา ทสฺสิตาฯ อุปนิสฺสเยน เหฏฺฐา วุตฺตา ฉ, ปุเรชาโต เอโกว ตถา ปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยปจฺจยาติ เอวเมตฺถ สตฺตหิ ปจฺจเยหิ อิเม เตวีสติ ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ ทุติเย ตีหิ ปจฺจเยหิ ทฺวาทส ทสฺสิตาฯ

กถํ? อารมฺมณปจฺจโย เอโก, อุปนิสฺสเยน ปน อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน อารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตอุปนิสฺสยปจฺจโยติ ฉ ทสฺสิตาฯ ปุเรชาเตน ปุเรชาตนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตา ปญฺจาติ เอวเมตฺถ ตีหิ ปจฺจเยหิ อิเม ทฺวาทส ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ ตติเยปิ เอเสว นโยฯ

[530] ตโต ปรานํ ทุกมูลกานํ จตุนฺนํ ปญฺหานํ ปฐมปญฺเห ‘‘สหชาตปจฺจเยน ปุเรชาตปจฺจเยนา’’ติ อวตฺวา ‘‘สหชาตํ ปุเรชาต’’นฺติ วุตฺเตหิ ทฺวีหิ นิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน ตโย ปจฺจยา ทสฺสิตาฯ กุสลา หิ ขนฺธา วตฺถุนา สทฺธิํ เอกโต กุสลสฺส ปจฺจยภาวํ สาธยมานา กิญฺจาปิ สหชาตา, สหชาตปจฺจยา ปน น โหนฺติ วตฺถุมิสฺสกตฺตา ฯ ตสฺมา เตสํ สหชาตานํ นิสฺสยอตฺถิอวิคตานํ วเสน สหชาตนฺติ วุตฺตํฯ วตฺถุมฺหิปิ เอเสว นโยฯ ตมฺปิ หิ กิญฺจาปิ ปุเรชาตํ, ขนฺธมิสฺสกตฺตา ปน ปุเรชาตปจฺจโย น โหติฯ เกวลํ ปุเรชาตานํ นิสฺสยาทีนํ วเสน ปุเรชาตนฺติ วุตฺตํฯ

ทุติยปญฺเห ‘‘สหชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺเตหิ จตูหิปิ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน จตฺตาโร ปจฺจยา ทสฺสิตาฯ อิมสฺมิญฺหิ วาเร สหชาตปจฺจโย ลพฺภติ, ปจฺฉาชาตปจฺจยาทโย น ลพฺภนฺติฯ ปจฺฉาชาตานํ ปน อาหารินฺทฺริยสงฺขาตานญฺจ อตฺถิอวิคตานํ วเสเนตํ วุตฺตํฯ กุสลา หิ ขนฺธา อพฺยากตา จ มหาภูตา อุปาทารูปานํ สหชาตปจฺจเยน นิสฺสยปจฺจเยน อตฺถิอวิคตปจฺจเยหีติ จตุธา ปจฺจยา โหนฺติฯ ปจฺฉาชาตา ปน กุสลา เตหิเยว ภูเตหิ สทฺธิํ เตสญฺเญว อุปาทารูปานํ อตฺถิอวิคตวเสน ปจฺจโยฯ กพฬีการาหาโรปิ ปจฺฉาชาเตหิ กุสเลหิ สทฺธิํ ปุเรชาตสฺส กายสฺส อตฺถิอวิคตวเสเนว ปจฺจโยฯ รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ ปจฺฉาชาเตหิ กุสเลหิ สทฺธิํ กฏตฺตารูปานํ อตฺถิอวิคตปจฺจเยเนว ปจฺจโยฯ อิติ อิมํ จตุธา ปจฺจยภาวํ สนฺธาย ‘‘สหชาตํ ปจฺฉาชาตํ, อาหารํ อินฺทฺริย’’นฺติ อิทํ วุตฺตํฯ ปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยปจฺจยา ปเนตฺถ น ลพฺภนฺติเยวฯ ปรโต อกุสลมิสฺสกปญฺหาทฺวเยปิ เอเสว นโยติฯ เอวเมตฺถ เตสุ เตสุ ปญฺเหสุ สงฺขิปิตฺวา วุตฺตปจฺจยานํ ปเภโท เวทิตพฺโพฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปน ปจฺจเย เตสํ เตสํ ปญฺหานํ ปริหานาปริหานิํ ปรโต อาวิกริสฺสามาติฯ

ปจฺจนียุทฺธารสฺส อตฺถวณฺณนาฯ

ปจฺจนียคณนวณฺณนา

[532] อิทานิ เอเต ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺสา’’ติอาทโย อนุโลมวเสน ปนฺนรส วารา ทสฺสิตาฯ ยสฺมา ปจฺจนีเยปิ เอเตเยว, น อิโต อุทฺธํ; เหฏฺฐา ปน โหนฺติ, ตสฺมา ยสฺส ยสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจนีเย เย เย วารา ลพฺภนฺติ, เต เต อาทิโต ปฏฺฐาย คณนวเสน ทสฺเสตุํ นเหตุยา ปนฺนรสาติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ นเหตุยา สพฺเพสมฺปิ ยถาทสฺสิตานํ ปจฺจยานํ วเสน ปนฺนรส ลพฺภนฺติฯ นารมฺมเณ สหชาเต เหตุปจฺจโย ปวิสติฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วาเร สุทฺโธ อารมฺมณปจฺจโย ปริหายติ, เสสปจฺจยวเสน เต วารา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติฯ ยถา จ นารมฺมเณ, เอวํ เสเสสุปิฯ สหชาเต เหตุปจฺจโย ปวิสติฯ ตสฺมิํ ตสฺมิญฺจ วาเร นอุปนิสฺสเย นอนนฺตเรติ เอวํ ปจฺจนียโต ฐิตา ปจฺจยา ปริหายนฺติ, อวเสสปจฺจยวเสน เต เต วารา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติฯ นสหชาเต ปน ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ, กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา กุสลสฺส, อกุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา อกุสลสฺสาติ อิเม จตฺตาโร วารา ปริหายนฺติฯ เอเตสญฺหิ จตุนฺนํ ปุริเมสุ ทฺวีสุ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอกาทสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน เอโกว ปจฺจยสงฺคโห วุตฺโตฯ เต ตสฺมิํ ปฏิกฺขิตฺเต อญฺเญนากาเรน วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติฯ ปจฺฉิเมสุ ทฺวีสุ นิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเย สนฺธาย ‘‘สหชาตํ ปุเรชาต’’นฺติ วุตฺตํฯ เต สหชาเต ปฏิกฺขิตฺเต อวเสสานํ เหตุอาทีนญฺจ ปุเรชาตานญฺเจว นิสฺสยอตฺถิอวิคตานํ วเสน วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, ตสฺมา อิเม จตฺตาโรปิ วารา ปริหายนฺติฯ อวเสสานํ วเสน ‘‘เอกาทสา’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ สิยา – ยถา เหตุมฺหิ ปฏิกฺขิตฺเต เสสานํ อธิปติอาทีนํ วเสน เต วารา ลทฺธา, เอวํ สหชาเต ปฏิกฺขิตฺเต อวเสสานํ เหตุอาทีนํ วเสน กสฺมา น ลพฺภนฺตีติ? นิปฺปเทสตฺตาฯ เหตุอาทโย หิ สหชาตานํ เอกเทสมตฺตโต สปฺปเทสา, ตสฺมา เตสุ ปฏิกฺขิตฺเตสุ อญฺเญสํ วเสน เต วารา ลพฺภนฺติฯ สหชาโต ปน นิปฺปเทโส สพฺเพปิ เหตุอาทโย คณฺหาติ, ตสฺมา ตสฺมิํ ปฏิกฺขิตฺเต สพฺเพปิ เต ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติฯ