[329-337] นิสฺสยวาเร กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสายาติ กุสลํ ธมฺมํ ปติฏฺฐฏฺเฐน นิสฺสยํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ ปจฺจยวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อวสาเน ปนสฺส ‘‘ปจฺจยตฺตํ นาม นิสฺสยตฺตํ, นิสฺสยตฺตํ นาม ปจฺจยตฺต’’นฺติ อิทํ อุภินฺนมฺปิ เอเตสํ วารานํ อตฺถโต นินฺนานากรณภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อตฺถโต หิ เอเตปิ ปฏิจฺจสหชาตา วิย นินฺนานากรณาฯ เอวํ สนฺเตปิ อญฺญมญฺญสฺส อตฺถนิยมนตฺถํ วุตฺตาฯ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทีสุ หิ อนิสฺสาย วตฺตมานํ นานากฺขณิกมฺปิ ‘‘ปจฺจยา อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญมญฺญํ อลฺลียิตฺวา ฐิตกฏฺฐาทีสุ จ เอกํ เอกสฺส นิสฺสยปจฺจโย น โหติ, ตถา อุปาทารูปํ มหาภูตสฺส นิสฺสยปจฺจโย น โหติเยวฯ อิติ ปจฺจยวาเรน นิสฺสยปจฺจยภาวํ นิสฺสยวาเรน จ ปจฺจยาติ วุตฺตสฺส สหชาตปุเรชาตภาวํ นิยเมตุํ อุโภเปเต วุตฺตาฯ อปิจ ตถา พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน เทสนาวิลาเสน นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปเภทชานนวเสน จาปิ เอเต อุโภปิ วุตฺตาติฯ

นิสฺสยวารวณฺณนาฯ

5. สํสฏฺฐวารวณฺณนา

[338-346] สํสฏฺฐวาเร กุสลํ ธมฺมํ สํสฏฺโฐติ กุสลํ ธมฺมํ เอกุปฺปาทาทิลกฺขเณน สมฺปโยคฏฺเฐน ปจฺจยํ กตฺวาติ อตฺโถฯ กุสลํ เอกํ ขนฺธํ สํสฏฺโฐติ กุสลํ เอกํ ขนฺธํ สมฺปยุตฺตปจฺจยํ กตฺวา ตโย ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยาติ วุตฺตํ โหติฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ ปน เหตุปจฺจเย อรูปธมฺมสฺเสว สมฺปโยคฏฺเฐน ปจฺจยํ กตฺวา ตโย ปญฺหา วิสฺสชฺชิตาฯ ยถา จ เหตุปจฺจเย, ตถา อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ, เกวลํ วิปากปจฺจเย เอกเมว วิสฺสชฺชนํฯ

[347-350] อิทานิ ยถาลทฺธานิ วิสฺสชฺชนานิ คณนวเสน ทสฺเสตุํ เหตุยา ตีณีติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ สพฺพติเกสุ กุสเลน กุสลํ, อกุสเลน อกุสลํ, อพฺยากเตน อพฺยากตนฺติ อยเมว นิยโมฯ เอกเก ปน อพฺยากเตน อพฺยากตเมว ลพฺภตีติ เอวเมตฺถ พาวีสติยา ปจฺจเยสุ ตีณิ, วิปาเก เอกนฺติ ทฺเว ปริจฺเฉทาฯ ปจฺฉาชาเต อนุโลมํ นตฺถิฯ ตสฺมา ตีณิ เอกนฺติ อิเมสญฺเญว วเสน ทุกติกาทีสุ ปจฺจยสํสนฺทเน ยตฺถ วิปากปจฺจโย ปวิสติ; ตตฺถ เอกํ, เสเสสุ ตีณีติ เอวํ คณนา เวทิตพฺพาฯ เสสเมตฺถ อนุโลเม อุตฺตานตฺถเมวฯ

[351-354] ปจฺจนีเย ปน กุสลํ น ลพฺภตีติ อกุสลเมว อาทิํ กตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตํ, ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[359] ยํ ปเนตฺถ ปจฺจนีเย วิสฺสชฺชนปริจฺเฉทํ คณนโต ทสฺเสตุํ นเหตุยา ทฺเวติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ ทฺเว ตีณิ เอกนฺติ ตโย ปริจฺเฉทาฯ เตสํ วเสน ทุกติกาทีสุ ปจฺจยสํสนฺทเน คณนา เวทิตพฺพาฯ อิธาปิ อธิกตรคณนานํ อูนตรคณเนน สทฺธิํ สํสนฺทเน อูนตรคณนเมว ลพฺภติ, สมคณเนน สทฺธิํ สมคณนํฯ ยสฺมา เจตฺถ อรูปธมฺมาเยว ปจฺจยุปฺปนฺนา, ตสฺมา นเหตุนาธิปตินปุเรชาตนปจฺฉาชาตนาเสวนนกมฺมนวิปากนฌานนมคฺคนวิปฺปยุตฺตวเสน ทเสว ปจฺจยา ปจฺจนีกโต ทสฺสิตา, เสสา จุทฺทส น ลพฺภนฺติฯ เยปิ ลพฺภนฺติ, เตสุปิ วิปาเก ปจฺจยุปฺปนฺเน นกมฺมนวิปากา น ลพฺภนฺติฯ

[360-368] นเหตุปจฺจยา นาธิปติยา ทฺเวติ นเหตุยา ลทฺธํ ทฺวยเมวฯ เสสทฺวเยสุปิ เอเสว นโยฯ นกมฺเม เอกนฺติ อเหตุกกิริยเจตนํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ กตฺวา อพฺยากเตน อพฺยากตํฯ นวิปาเก ทฺเวติ อเหตุกโมหกิริยวเสน ทฺเวฯ นฌาเน เอกนฺติ อเหตุกปญฺจวิญฺญาณวเสน อพฺยากตวิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํฯ นมคฺเค เอกนฺติ อเหตุกวิปากกิริยวเสน อพฺยากตวิสฺสชฺชนํฯ อิมินาวุปาเยน สพฺพสํสนฺทเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ

[369-383] อนุโลมปจฺจนีเย เหฏฺฐา วุตฺตา นเหตุอาทโย ทเสว ปจฺจนียโต ลพฺภนฺติ, น เสสาฯ เยปิ ลพฺภนฺติ, เตสุ เหตุมฺหิ อนุโลมโต ฐิเต ฌานมคฺคา ปจฺจนียโต น ลพฺภนฺตีติ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

[384-391] ปจฺจนียานุโลเม นเหตุปจฺจยุปฺปนฺเนสุ อเหตุกโมโหว ฌานมคฺคปจฺจยํ ลภติ, เสสา น ลภนฺติฯ นฌานปจฺจเย อฏฺฐาเหตุกจิตฺตานิปิฯ นกมฺมปจฺจยา นเหตุปจฺจยา นาธิปติปจฺจยา นปุเรชาตปจฺจยา อารมฺมเณ เอกนฺติ อารุปฺเป อเหตุกกิริยเจตนาวเสน อพฺยากเตน อพฺยากตํฯ อิมินา อุปาเยน ยํ ลพฺภติ, ยญฺจ น ลพฺภติ, ตสฺส วเสน สพฺพตฺถ คณนา เวทิตพฺพาติฯ

สํสฏฺฐวารวณฺณนาฯ

6. สมฺปยุตฺตวารวณฺณนา

[392-400] สมฺปยุตฺตวาเร กุสลํ ธมฺมํ สมฺปยุตฺโตติ กุสลํ ธมฺมํ สมฺปยุตฺตปจฺจยํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ สํสฏฺฐวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อวสาเน ปนสฺส ‘‘สํสฏฺฐตฺตํ นาม สมฺปยุตฺตตฺตํ, สมฺปยุตฺตตฺตํ นาม สํสฏฺฐตฺต’’นฺติ อิทํ อุภินฺนมฺปิ เอเตสํ วารานํ อตฺถโต นินฺนานากรณภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อตฺถโต หิ เอเตปิ ปฏิจฺจสหชาตา วิย ปจฺจยนิสฺสยา วิย จ นินฺนานากรณาฯ เอวํ สนฺเตปิ อญฺญมญฺญสฺส อตฺถนิยมนตฺถํ วุตฺตาฯ ‘‘สํสฏฺฐา โยชิตา หยา’’ติอาทีสุ (ชา. 2.22.70) หิ อสมฺปยุตฺตมฺปิ สํสฏฺฐนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ยา สา วีมํสา โกสชฺชสหคตา โกสชฺชสมฺปยุตฺตา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.832) อสํสฏฺฐํ โวกิณฺณมฺปิ สมฺปยุตฺตนฺติฯ อิติ สํสฏฺฐวาเรน เอกุปฺปาทลกฺขณสฺส สมฺปยุตฺตสฺส สํสฏฺฐภาวํ สมฺปยุตฺตวาเรน จ สํสฏฺฐสฺส เอกุปฺปาทาทิลกฺขณสฺส สมฺปยุตฺตภาวํ นิยเมตุํ อุโภเปเต วุตฺตาฯ อปิจ ตถา พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน เทสนาวิลาเสน นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปเภทชานนวเสน จาปิ เอเต อุโภปิ วุตฺตาติฯ

สมฺปยุตฺตวารวณฺณนาฯ

เอเตสุ ปน ฉสุ วาเรสุ อตฺถิ โกจิ ปจฺจโย เอกนฺตํ อนุโลมโต น ติฏฺฐติ, ปจฺจนีกโตว ติฏฺฐติ; อตฺถิ เอกนฺตํ ปจฺจนีกโต น ติฏฺฐติ, อนุโลมโตว ติฏฺฐติ; อตฺถิ อเนกนฺตํ อนุโลมโต เจว ติฏฺฐติ, ปจฺจนีกโต จาติ อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํฯ