เอตฺถ หิ นเหตุยา จตุนฺนํ, นารมฺมเณ ปญฺจนฺนํ อาคตตฺตา นเหตุวเสน จตฺตารีติ วตฺตพฺพํ สิยา, นารมฺมเณน สทฺธิํ ฆฏิตตฺตา ปน อารมฺมณธมฺโม วิรุชฺฌตีติ อกุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา อกุสโล ธมฺโม, อพฺยากตํ ธมฺมํ ปจฺจยา อกุสโล, อกุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ ธมฺมํ ปจฺจยา อกุสโลติ ตีณิ วิสฺสชฺชนานิ ปริหีนานิฯ อพฺยากตํ ธมฺมํ ปจฺจยา อพฺยากโตติ รูปวเสน เอกเมว วุตฺตํฯ เอวํ สพฺพตฺถ วิรุทฺธาวิรุทฺธํ ญตฺวา ลพฺภมานปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ อปิเจตฺถ อิทํ นยมตฺตทสฺสนํฯ นาธิปติยา จตฺตารีติ นเหตุยา ลทฺธาเนวฯ เสสจตุกฺเกสุปิ เอเสว นโยฯ

นานนฺตเร เอกนฺติ อเหตุกจิตฺตสมุฏฺฐานสฺส เจว เสสรูปสฺส จ วเสน อพฺยากเตน อพฺยากตํฯ เอวํ สพฺเพสุ เอกเกสุ ยุชฺชมานกรูปํ ชานิตพฺพํฯ นปุเรชาเต ทฺเวติ อิธาปิ นเหตุวเสน จตฺตารีติ วตฺตพฺพํ สิยา, นปุเรชาเตน สทฺธิํ ฆฏิตตฺตา ปน อพฺยากตํ ธมฺมํ ปจฺจยา อกุสโล, อกุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ ธมฺมํ ปจฺจยา อกุสโลติ วตฺถุปุเรชาตวเสน ทฺเว วิสฺสชฺชนานิ ปริหีนานิฯ อารุปฺเป ปน อเหตุกโมหสฺส อเหตุกกิริยสฺส จ วเสน ทฺเว วุตฺตานิฯ นวิปฺปยุตฺเต ทฺเวติ อารุปฺเป อเหตุกากุสลกิริยวเสน ทฺเวฯ โนนตฺถิ โนวิคเตสุ เอกนฺติ สพฺพสฺส รูปสฺส วเสน อพฺยากเตน อพฺยากตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ติกาทีสุ อปุพฺพํ นตฺถิฯ

[288] นารมฺมณมูลเก ปน นอธิปติยา ปญฺจาติ นารมฺมเณ ลทฺธาเนวฯ นกมฺเม เอกนฺติ เอตฺถ จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ กฏตฺตารูปญฺจ อคฺคเหตฺวา เสสรูปวเสน อพฺยากเตน อพฺยากตํ เวทิตพฺพํฯ

[289-296] นาธิปติมูลเก นปุเรชาเต สตฺตาติ นปุเรชาเต ลทฺธาเนวฯ นปจฺฉาชาเต สตฺตรสาติ อิมานิปิ ตตฺถ ลทฺธานิ สตฺตรเสวฯ นานนฺตรนสมนนฺตรนอญฺญมญฺญนอุปนิสฺสยนสมฺปยุตฺตโนนตฺถิโนวิคตมูลกานิ นารมฺมณมูลกสทิสาเนวฯ อิมินาว นยมตฺตทสฺสเนน สพฺพตฺถ อาคตานาคตํ ลพฺภมานาลพฺภมานญฺจ เวทิตพฺพนฺติฯ

ปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[297-328] อิมินาเยว ปน ลกฺขเณน อนุโลมํ ปุรโต กตฺวา อนุโลมปจฺจนีเย ปจฺจนียํ ปุรโต กตฺวา ปจฺจนียานุโลเม จ คณนปริจฺเฉโท อาคตานาคตํ ลพฺภมานาลพฺภมานญฺจ เวทิตพฺพนฺติฯ

ปจฺจยวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. นิสฺสยวารวณฺณนา

[329-337] นิสฺสยวาเร กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสายาติ กุสลํ ธมฺมํ ปติฏฺฐฏฺเฐน นิสฺสยํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ ปจฺจยวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อวสาเน ปนสฺส ‘‘ปจฺจยตฺตํ นาม นิสฺสยตฺตํ, นิสฺสยตฺตํ นาม ปจฺจยตฺต’’นฺติ อิทํ อุภินฺนมฺปิ เอเตสํ วารานํ อตฺถโต นินฺนานากรณภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อตฺถโต หิ เอเตปิ ปฏิจฺจสหชาตา วิย นินฺนานากรณาฯ เอวํ สนฺเตปิ อญฺญมญฺญสฺส อตฺถนิยมนตฺถํ วุตฺตาฯ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทีสุ หิ อนิสฺสาย วตฺตมานํ นานากฺขณิกมฺปิ ‘‘ปจฺจยา อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญมญฺญํ อลฺลียิตฺวา ฐิตกฏฺฐาทีสุ จ เอกํ เอกสฺส นิสฺสยปจฺจโย น โหติ, ตถา อุปาทารูปํ มหาภูตสฺส นิสฺสยปจฺจโย น โหติเยวฯ อิติ ปจฺจยวาเรน นิสฺสยปจฺจยภาวํ นิสฺสยวาเรน จ ปจฺจยาติ วุตฺตสฺส สหชาตปุเรชาตภาวํ นิยเมตุํ อุโภเปเต วุตฺตาฯ อปิจ ตถา พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน เทสนาวิลาเสน นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปเภทชานนวเสน จาปิ เอเต อุโภปิ วุตฺตาติฯ

นิสฺสยวารวณฺณนาฯ

5. สํสฏฺฐวารวณฺณนา

[338-346] สํสฏฺฐวาเร กุสลํ ธมฺมํ สํสฏฺโฐติ กุสลํ ธมฺมํ เอกุปฺปาทาทิลกฺขเณน สมฺปโยคฏฺเฐน ปจฺจยํ กตฺวาติ อตฺโถฯ กุสลํ เอกํ ขนฺธํ สํสฏฺโฐติ กุสลํ เอกํ ขนฺธํ สมฺปยุตฺตปจฺจยํ กตฺวา ตโย ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยาติ วุตฺตํ โหติฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ ปน เหตุปจฺจเย อรูปธมฺมสฺเสว สมฺปโยคฏฺเฐน ปจฺจยํ กตฺวา ตโย ปญฺหา วิสฺสชฺชิตาฯ ยถา จ เหตุปจฺจเย, ตถา อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ, เกวลํ วิปากปจฺจเย เอกเมว วิสฺสชฺชนํฯ

[347-350] อิทานิ ยถาลทฺธานิ วิสฺสชฺชนานิ คณนวเสน ทสฺเสตุํ เหตุยา ตีณีติอาทิ วุตฺตํฯ