ตตฺรายํ นโย – นเหตุปจฺจยา อารมฺมเณ ทฺเวติ เอตฺถ ตาว อเหตุกโมโห เจว อเหตุกวิปากกิริยา จ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, ตสฺมา อกุสเลนากุสลํ, อพฺยากเตน อพฺยากตํ สนฺธาเยตฺถ ทฺเวติ วุตฺตํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อาเสวเน ปน วิปากํ น ลพฺภติ, ตถา กิริยมโนธาตุฯ ตสฺมา กิริยาเหตุมโนวิญฺญาณธาตุวเสเนตฺถ อพฺยากเตน อพฺยากตํ เวทิตพฺพํฯ วิปาเก เอกนฺติ อพฺยากเตน อพฺยากตเมวฯ มคฺเค เอกนฺติ อกุสเลน อกุสลเมวฯ

[196-197] นารมฺมณมูลเก เหตุยา ปญฺจาติ รูปเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ตญฺหิ กุสลํ อกุสลํ อพฺยากตํ กุสลาพฺยากตํ อกุสลาพฺยากตญฺจาติ ปญฺจ โกฏฺฐาเส ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติฯ สพฺพปญฺจเกสุ เอเสว นโยฯ อญฺญมญฺเญ เอกนฺติ ภูตรูปานิ เจว วตฺถุญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตานิ หิ นารมฺมณปจฺจยา อญฺญมญฺญปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติฯ ติมูลเกปิ เอเสว นโยฯ

[198-202] นาธิปติมูลเก เหตุยา นวาติ อนุโลเม เหตุมฺหิ วุตฺตาเนวฯ ตีณีติอาทีนิปิ เหฏฺฐา อนุโลเม วุตฺตสทิสาเนวฯ ติมูลเก ทฺเวติ เหฏฺฐา นเหตุปจฺจยา อารมฺมเณ วุตฺตสทิสาเนวฯ

[203-233] นปุเรชาตมูลเก เหตุยา สตฺตาติ เหฏฺฐา ‘‘อารุปฺเป กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา นเยน ปุเรชาเต ทสฺสิตาเนวฯ สพฺพสตฺตเกสุ เอเสว นโยฯ นกมฺมมูลเก เหตุยา ตีณีติอาทีสุ เจตนาว ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ ตสฺมา กุสลํ อกุสลํ อพฺยากตญฺจ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติํ สนฺธาย ตีณีติ วุตฺตํฯ อิมินา นเยน ‘‘เอกํ ทฺเว ตีณิ ปญฺจ สตฺต นวา’’ติ อาคตฏฺฐาเนสุ คณนา เวทิตพฺพาฯ ‘‘จตฺตาริ ฉ อฏฺฐา’’ติ อิมา ปน ติสฺโส คณนา นตฺเถวาติฯ

ปจฺจยปจฺจนียานุโลมวณฺณนาฯ

นิฏฺฐิตา จ ปฏิจฺจวารสฺส อตฺถวณฺณนาฯ

2. สหชาตวารวณฺณนา

[234-242] สหชาตวาเร กุสลํ ธมฺมํ สหชาโตติ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เตน สหชาโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ ปฏิจฺจวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อวสาเน ปนสฺส ‘‘ปฏิจฺจตฺตํ นาม สหชาตตฺตํ, สหชาตตฺตํ นาม ปฏิจฺจตฺต’’นฺติ อิทํ อุภินฺนมฺปิ เอเตสํ วารานํ อตฺถโต นินฺนานากรณภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อตฺถโต หิ เอเต ทฺเวปิ นินฺนานากรณาฯ เอวํ สนฺเตปิ อญฺญมญฺญสฺส อตฺถนิยมนตฺถํ วุตฺตาฯ ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จา’’ติอาทีสุ หิ อสหชาตมฺปิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ วุจฺจติฯ สหชาตมฺปิ จ อุปาทารูปํ ภูตรูปสฺส ปจฺจโย น โหติฯ อิติ ปฏิจฺจวาเรน สหชาตปจฺจยภาวํ, สหชาตวาเรน จ ปฏิจฺจาติ วุตฺตสฺส สหชาตภาวํ นิยเมตุํ อุโภเปเต วุตฺตาฯ อปิจ ตถา พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน เทสนาวิลาเสน นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปฺปเภทชานนวเสน จาปิ เอเต อุโภปิ วุตฺตาติฯ

สหชาตวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปจฺจยวารวณฺณนา

[243] ปจฺจยวาเร กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยาติ กุสลธมฺเม ปติฏฺฐิโต หุตฺวา กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสยฏฺเฐน ปจฺจยํ กตฺวาติ อตฺโถฯ กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปจฺจยาติ กุสลํ เอกํ ขนฺธํ นิสฺสยปจฺจยํ กตฺวา ตโย ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยาติ วุตฺตํ โหติฯ อิมินาวุปาเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วตฺถุํ ปจฺจยา วิปากาพฺยากตา กิริยาพฺยากตา ขนฺธาติ อิทํ ปญฺจโวกาเร ปวตฺติวเสน วุตฺตํฯ ปญฺจโวกาเร ปวตฺติยญฺหิ ขนฺธานํ ปุเรชาตํ วตฺถุ นิสฺสยปจฺจโย โหติฯ ปฏิจฺจฏฺฐสฺส ปน สหชาตฏฺฐตฺตา ปฏิจฺจวาเร เอส นโย น ลพฺภตีติ ปฏิสนฺธิยํ สหชาตเมว วตฺถุํ สนฺธาย ‘‘วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ วุตฺตํฯ กุสลํ เอกํ ขนฺธญฺจ วตฺถุญฺจ ปจฺจยา ตโย ขนฺธาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ